Bilinen en eski kilitler, dort bin yıl once kullanılmış olan tahta Mısır kilitleridir. Bu kilit orneklerine, hem piramitlerde, hem de o tarihlerden kalma alcak kabartmalarda rastlanmıştır. Soz konusu kilitler, ici boşaltılmış dili bulunan pimli bir turdu. Anahtarı, eğri ucunda pimler bulunan, yassı bir tahta cubuktan oluşurdu. Anahtar kilide sokularak yukarı doğru kaldırıldığında, pimler, lokmadan dilin icine sarkan pimleri yukarı doğru kaldırıp, dilin geri cekilmesini sağlardı. Bu kilitler yaklaşık 60 cm buyuklukte yapılıyordu.Mısır kilidinin bir turu, iskandinavya ve ingiltere gibi bazı ulkelerde, XX. yuzyılın sonlarına kadar kullanıldı. Ama bunlarda anahtar, dilin icinden değil de, lokma ustundeki bir delikten pimlere ulaşır ve dil, anahtardan ayrı cekilirdi.Eskiden cok kullanılan bir başka kilit turu de, Cin'de dunyanın başka bolgelerinde rastlanan, cengel-yay ilkesine gore calışan asma kilitti. Bu kilidin dilinde, icine bir yaprak yayın girip sıkıştığı centik (Bazen bir cıkıntı) vardı. Duz bir metal lama bicimindeki anahtar, dilin icine sokulur, yaya bastırarak, cengelleri girintiden kurtarır, boylece dil geri cekilirdi.Başka bir yalın kilit turu de, vida hareketli asma kilittir. Bunun anahtarı yalın bir cıvatadır. Anahtar dondurulurken, gobek geri cekilerek kelepceyi serbest bırakır. Butun Avrupa'da kullanılmış olan bu kilit, iran'da hala yapılmaktadır.Ne var ki, herhangi bir anahtarla acılabildiklerinden, eski kilitlerin hicbiri guvenli değildi. Ozel bicimli anahtar gerektiren ilk madenî kilitler, Romalılar tarafından yapıldı. XIII. yuzyılda Avrupa'da yaygın olarak kullanılan bu dişli kilitler, kilit icindeki cıkıntılar nedeniyle, yalnızca kendi anahtarıyla acılabilirdi. Her anahtar diline, belirli bir kilidin dişlerine gececek ayrı bir bicim verilirdi. Bazen anahtarlar, hareketsiz bir cıkıntıya uyacak boru biciminde de yapılırdı. Bu durumda kilit, yalnızca bir yandan kullanılabilirdi. Ucu cıkıntılı, ici dolu anahtarlarsa, kilide iki yandan da girebilirdi. Romalılar, yuzuk olarak takılabilecek kadar kucuk anahtarlar yapmışlardır.Soz konusu donemde, kilit yapımı ustalık isteyen bir iş haline geldi ve bir dizi olağanustu diş ceşidi uretildi.Bazı turlere, dili kapalı tutmaya yarayan yaylar eklendi. Anahtar dişlerinin yayı dilden iterek cıkardığı, arkadan yaylı kilitler yapıldı. Ama, arkası yaylı kilitler, eski Mısır kilitleri kadar bile guvenli değildi. Kilit, dilin ucuna uygulanan herhangi bir baskıyla acılabiliyordu. Bazı dişli kilitleri acabilen maymuncuklar da uretildi. Ayrıca, bir ek guvenlik onlemi olarak, anahtar deliğini gizleyen levhalar ve kilidi kurcalayanı yanıltmaya yarayan yalancı anahtar delikleri geliştirildi. Ana dilin harekete gecirdiği manivelalarla calışan, cok dilli, dişli kilitler de vardı. Bunlara bazı eski sandıklarda hala Taşlanmaktadır. Ama, yalnızca ana dilin yerinden oynatılmasıyla acıldıklarından, pek guvenli sayılmazlar.Modern kilitler: Gercek anlamda guvenli kilit yapımı, XVIII. yuzyılda pimli (Tumler) kilidin bulunmasıyla başladı. Bu kilitlerin pimi, dil ustundeki bir deliğe giren bir mandal ya da diştir. Anahtar bu mandalı kaldırır. Pimli kilidin yalın turunde pim, bir maymuncukla kaldırılabilir; ama 1778'de ingiliz Robert Barron'un geliştirdiği cift etkili kilitte, dilin cekilebilmesi icin, karşılıklı iki (Sonradan ikiden cok) pimin, uygun yuksekliğe kaldırılması gerekir (Herhangi bir pimin gereğinden cok kaldırılması durumunda, soz konusu pim ustteki bir deliğe takıldığından, dil gene cekilemez). Cok pimli kilit, gunumuzde de bircok kilidin temelini oluşturur. Barron pimli kilidinin ilginc bir turu, 1818'de Jeremiah Chubb tarafından patenti alınan duzenektir.Bu tur kilit kurcalandığında, bir pim yukseltilmiş durumda kalır ve doğru anahtarla geriye doğru dondurulene kadar, surgunun acılmasını onler.Barron'un cift etkili kilidi gibi, XVIII. yuzyılda geliştirilen bir başka kilit de, Bramah kilididir. Bu kilit, değişen boyutlarda centikleri bulunan boru bicimli bir anahtarla acılır ve centikli diyafram plakası ile birkac tane yaylı radyal kızak icerir. Centikli anahtar kızakları, diyaframın ustundeki centiklere uyana kadar iterek, kilidin silindir bicimindeki gobeğinin dondurulmesini sağlar.Gunumuzde sokak kapılarında en yaygın kullanılan kilit, bircok kilidin en olumlu ozelliklerini birleştiren silindir bicimli, pinıli Yale kilididir. Yale kilidi, 1848 yılında Connecticut'lı (A.B.D.) Linus Yale tarafından bulunmuş ve oğlu tarafından geliştirilmiştir. Silindir icindeki lokmanın donuşu, Mısır kilidindeki pimlerin boşaltılmış surgu icine uzanmasına benzer bicimde, lokma icine uzanan beş pimle onlenir. Pimler ust ve alt yarılara bolunmuştur; alt yarılara (tumler), ust yanlara adı verilir. Hem pimler, hem de iticiler, değişik uzunlukta yapılır. Yalnızca uygun ağzı olan bir anahtar, lokmanın donmesini sağlayarak, beş pimi uygun yuksekliğe kaldırabilir. Pimli kilitler yayla donatılmıştır. Boylece, uygun bir anahtarla acılmadıkları surece, kilitli durumda kalırlar.Şifreli kilitler: Şifreli kilidin surgu ya da kelepcesinde yuvalar vardır. Bu yuvaları halkalar cevreler. Halkaların dış yuzeyinde harf ya da sayılar, ic yuzeyindeyse deliklere uyabilen uzantılar bulunur. Surgunun cekilebilmesi icin, halkaların doğru bicimde sıralanması gerekir. Sozgelimi kilitte, herbirinin ustunde yuz sayı bulunan uc halka varsa, iclerinden yalnızca birinin kilidi acacağı bir milyon olası birleşim vardır. Şifreli kilit, Avrupa'da XVI. yuzyıldan bu yana bilinmektedir, ama eski ornekler gunumuze kalmamıştır. Modern turlerin onunde, icindeki halkalar bir sıraya girene kadar ileri surulen bir gosterge bulunur. Şifreli kilitlerin coğu, zaman zaman şifreleri değiştirilebilecek bicimde duzenlenir.Kasalar: Kasalar, genellikle şifreli kilitlerle donatılır. Bunlarda, icine patlayıcı maddelerin yerleştirilebileceği anahtar delikleri bulunmaz. Bazılarında saatli kilit mekanizmaları da vardır. Boylece kasa, şifreyi bilen kişi tarafından bile, belirli saatler dışında acılamaz.Elektronik kilit: 1970'lerde A.B.D'ndeki bazı yapılar, tuşlu telefon ilkesine gore calışan elektronik kilitlerle donatılmaya başlandı. Bu kilitlerin dışında, basıldığında elektronik sesler veren birkac yaylı tuş vardır. Doğru ses tonları kilidi calıştırır. Gelişiguzel saatlerde onarım yada koruma personelinin girip cıktığı yerlerde bu kilit, anahtar gerektirmemesi bakımından kolaylık sağlar. Ayrıca hem acılması zordur hem de guvenlik nedeniyle şifre sık sık değiştirilebilir.
__________________