Zaman: 12.000-4.500 yıl once

MekÂn: Yakın Doğu, Meksika, Cin, Andiar,

Doğu Birleşik Amerika, Sahra-altı Afrikası

Bu bir Neolitik Devrimdi. V. GORDON CHILDE, 1936

Gecmişinin buyuk bir kısmında insanlar yiyeceklerini avlanarak ve toplayarak sağlamışlardır. Atalarımız evcilleştirilmiş hayvan ve bitkileriyle yerleşik toplumlar halinde yaşamadan cok once bir tur olarak evrim gecirmiştik. Ciftcilik cok yeni bir olaydır ve arkeologlar insanın yaşam biciminde neden boyle radikal bir değişikliğin gercekleştiğini anlamaktan hÂl cok uzaktalar.

Ciftcilik ilk kez 12.000 yıl once verimli Ortadoğu topraklarında başlamış ve bu tarihten hemen sonra dunyanın altı başka bolgesinde de birbirlerinden bağımsız olarak keşfedilmiştir: 9000 yıl once Orta Meksika'da, ondan biraz sonra Guney ve Kuzey Cin'de, sonra 7000 yıl once Orta Andlarda ve son olarak da, 4500 yıl kadar once Birleşik Devletler'in doğusunda ve Sahra-altı Afrika'da.

Bu ayrı gelişmelerin hepsindeki ortak nokta, ciftciliğin son Buzul Cağı'ndan sonra başlaması ve herhalde kuresel ısınma ve insan nufusundaki onemli artışla ilişkili cevresel değişikliklere yakından bağlı olmasıdır.

Ancak her bolgede keşfedilen ciftcilik turu farklıydı ve buyuk olcude yerel bitkiler ve hayvanlar tarafından belirlenmişti: Ortadoğu'da arpa, buğday, koyun ve keci, Meksika'da mısır, Cin'de pirinc, Sahra-altı Afrika'sında darı ve buyukbaş hayvan. Ayrıca her bolgede insanları, atalarının avcılık-toplayıcılık hayat bicimlerinden vazgecirtecek kendi belirli olayları yeralmış gorunmektedir.

Eriha'da bir yerleşim hoyuğunun tabanında insanların kucuk yuvarlak barınaklarda yaşadıkları ilk ciftci koylerinin kalıntıları, insanlar bu buyuk kuleyi de yapmışlardı.

ORTADOĞU: BİR OLGU ARAŞTIRMASI

Ortadoğu'da ciftciliğin kokenlerinin araştırılmasının cok uzun bir tarihcesi vardır. Bu konuda ilk oncu araştırmalar 1940'larda Robert Braidwood tarafından Kuzeydoğu Irak'ta Chemchemal Vadisi'nde yapılmış, sonra 1950'lerde Kathleen Kenyon'un Urdun Vadisi'nde Eriha'daki kazıları bunu izlemiştir.

Bu ilk calışmalar Ortadoğu'da henuz comlekciliğin olmadığı ilk Neolitik ciftci toplulukları uzerinde yoğunlaşmıştır. Daha yakın zamanlarda Ofer Bar-Yosef gibi arkeologlar ciftciliğin neden başladığını anlamak icin daha gerilere gitmemiz gerektiğini gostermiş, arkeolog-botanist Gordon Hillman da Ortadoğu'da hÂl varolan vahşi bitkileri inceleyerek ve kazılardan cıkan bitki kalıntıları uzerinde mikroskopik calışmalar yaparak daha geniş alanlar acmıştır.

Suriye'de Ebu Hureyra'da avcı-toplayıcı yerleşim birimi, cizimi yapılan kerpic tuğla evli ciftci kasabasının altında bulunmuştur. Burası tahıl ve hayvanlarıyla karma bir ciftci ekonomisine sahipti.

Artık yalnızca 11.600 yıl onceki kuresel ısınmayla yetinmeyip Buzul Cağı'nın son binyılındaki iklim değişikliklerine de dikkat etmemiz gerektiği anlaşılmıştır. 14.500 yıl kadar once Ortadoğu'nun kıyıları ve nehir vadileri, sık meşe ormanlarıyla kaplıydı ve geri kalan bolgeler yenilebilir ceşitli bitkileriyle zengin bir bozkırdı.

Bu bitkiler arasında ehlileştirilmiş buğday ve arpanın vahşi ataları vardı ve İsrail'de Ayn Mallaha ve Suriye'de Ebu Hureyra gibi kalıcı yerleşim yerleri kuran Natufian kulturune ait avcı-toplayıcıları tarafından buyuk miktarlarda toplanıyorlardı. Bu, atalarımız icin daha once orneği olmayan bir adımdı ve avlanmak icin cok buyuk ceylan surulerinin varlığı bu yerleşmeyi kısmen mumkun kılmıştı.

Bu topluluklar 2000 yıl kadar geliştiler, ciftcilerle ilişkilendirilen taş mimarisi, sanat ve bitki oğutme teknolojisi gibi kulturel unsurları geliştirdiler. Sonra yaklaşık 12.600 yıl once iklim kotuleşmeye başladı.

Avcı-toplayıcılar, sıcak hava ve bol yağmur yerine, bin yıl sureyle buzul cağı koşulları ve onun getirdiği kuraklık ve toplanacak bitkilerde ve avlanacak hayvanlarda bir kıtlık donemi yaşadılar. Bu kısa iklim donemi avcı-toplayıcı nufusun daha once gorulmemiş derecede arttığı bir zamana rastladığı icin buyuk felaketlere neden oldu.

Surekli yerleşik bir hayat bicimi daha fazla surdurulemeyeceği icin, yeniden gocebe hayat bicimleri benimsendi ve insanlar herhangi bir yerde birkac aydan fazla kalmadılar. Ama daha onceki hayatlarıyla bazı bağları korumuşlardı. Terk edilmiş koyler, mezarlıklar olarak kullanılmaya başlandı. Grupların, belirli zamanlarda buralarda olulerini hep birden gommek icin toplandıkları anlaşılmaktadır.

Buralara, yiyecek ararken olenlerin gomuldukleri gecici mezarlardan cıkarılan kemikler ya da yalnızca kafatasları getirilmekteydi. Bu nedenle 14.500 ile 12.500 yıl onceki yerleşik hayat bicimlerinin yerleştirdiği kulturel tavırların, insanlarda Genc Dryas doneminde de devam ettiği ve bunların daha sonra ciftcilik koyleri kurulması icin onemli bir adım olması mumkundur.

Genc Drays doneminin kuraklık koşullarında, yeterli besin maddesi elde etmek icin insanlar bitkileri ekerek ve sulayarak yetiştirmeye başlamış olmalıdırlar. Aslında bu tur uygulamalara yıllar once, yerleşik olarak yaşadıkları zaman başlamışlardı. Yabani bitkilerin yetiştirilmesi daha fazla urun vermiş ve insanlara hareketlerini planlama olanağı sağlamıştır. Kendileri her ne kadar biliniyorlarsa da bu, ehlileştirilmiş bitkilerin evrimine goturen onemli bir adımdı.

Ehlileştirilmiş tahılın başlıca unsuru, tanenin kendi kendini tohumlamak icin otomatik olarak dağılmak yerine olgunlaşırken sapta kalmasıdır. Bu da ciftcinin tahılı kullanmak icin toplaması ve yeterli bir miktarını da yeniden ekmek icin saklaması demektir. Aynı bicimde ehlileştirilmiş fasulyeler kabuklan icinde kalmış ve bitki ehlileştirilmesi uzmanı Daniel Zohary'nin deyimiyle burada "ekin toplayıcı"yı beklemiştir.

Yabani buğday ve arpa saplan arasında tohumlarını bu şekilde saklayan birkac bicim değiştirmiş bitki de olacaktı. Genc Dryas doneminin bitki ekicileri başakları kesip tohumları başka bir yerde ekmek icin toplarken, bu bicim değiştirmiş bitkiler de işlenen arazide varlıklarım arttırmışlardır.

(Solda) Eriha'dan Neolitik cağa ait kil baş. (Sağda) Ebu Hureyra'da bir değirmen taşı. Ciftciliğin başlaması, yanında, cok calışmayı da getirmiştir.

Ciftcilik-oncesi bitki yetiştiricileri, cok gecmeden yabani bitkilerin Şeria Vadisinin aluvyonlu topraklarında, ozellikle doğal pınarların cevresinde cok daha iyi yetiştiklerini keşfetmiş olmalıdırlar. 11.600 yıl once ani kuresel ısınma ile gelen yağmurlar artınca, insanlar yerleşik hayat bicimine yine bu vadide donmuşlerdir. Başta Eriha'da olmak uzere, kerpic evler yapmışlardır.

Burada herhalde savaştan cok su taşkınlarından korunmak icin bir duvar ve buyuk bir taş kule inşa etmişlerdi. Birkac kilometre kuzeyde Netiv Hagdud koyu kurulmuştu. Burada darı ekimi yapıldığını gosteren izler vardır. Hem burada hem de Eriha'da Genc Dryas doneminin gocebe avcı-toplayıcılarının gomme rituellerine, ozellikle insan kafataslarının topraktan cıkarılıp yeniden gomulmesine, devam edilmiştir.

Bunların kullandıkları aletlerin coğunun aynı olması, avlanmanın ve bitki toplamanın devam etmekte olduğunu gostermektedir. Verimli hilalin her yerinde benzer gelişmeler olmuştur, ilk Neolitik koylerin en gelişmişleri Turkiye' nin guneyinde ve Irak'ın kuzeydoğusunda inşa edilmişti. Fransız arkeolog Jacques Cauvin bunun, ciftciliğin gelişmesi icin gerekli toprağa karşı yeni tavırlara ilişkin olduğuna inanmaktadır.

Bu koyler bir kere kurulduktan sonra ciftciliğe giden yolda donuş olamazdı. Koylerin birbirlerine obsidyen (volkanik cam) ve deniz kabuğu gibi maddelerin ticaret ağlarıyla bağlandıklarını biliyoruz. Bu yollardan artık, ehlileştirilmiş bitkilerin tohumlarının da taşındığı duşunulebilir. Boylece bu koylerde cok gecmeden tahıl dışında, hızla genişlemekte olan nufusu beslemek icin fasulye ve mercimek de ekilmeye başlanmıştı. 1000 yıl icinde ilk keciler ve ardından buyukbaş hayvanlar da evcilleştirilmişti.

Koyler, iki katlı taş evleri, sokakları ve depolarıyla kasabalara donuştu. Bu da, ilk olarak 14.500 yıl once ilk yerleşik avcı-toplayıcılarda kokleri olan, sonra Genc Dryas doneminin iklim şoklarıyla gelen ve boylece ilk uygarlıkların başlaması icin sahneyi hazırlayan ciftciliğin başlangıcının son aşaması olmuştu.

Verimli hilal. Buyuk nehirlerin oluşturduğu bu yay, ilk ciftci yerleşim birimlerinin ve ilk uygarlıkların ortaya cıktığı sahnedir. Onemli unsurlarından biri, avcı-toplayıcıların binlerce yıldır kullandıkları ehlileştirilmiş turlerin yabani atalarının varolmasıydı.

TARIM HAKKINDA BAŞKA ARAŞTIRMALAR

Tarımın nasıl başladığı, filozofları Eski Cağlar'dan bu yana epeyce ilgilendiren bir konu olmuştur. Eski Yunanlılar, tarımın icadını, Tanrıca Demeter'in Triptolemeus'a ihsanı sayarlardı. Kuşkusuz kutsal kitaplara gore dem de ciftcilerin piri idi. Ama İO I. yuzyıla gelindiğinde Varro, tarımın tamamen insanın bir icadı olduğunu coktan anlamıştı.

19. yuzyılın ortalarında, İngiliz antropolog Morgan, Friedrich Engelsin ardından tarımı, toplumsal aşama olarak, vahşilikten barbarlığa gecişin kesin olcutu saymıştı. Daha sonra Gordon Childe, Pleyistosen sonrası cıkan iklim değişikliklerinin, canlı organizmaları vahalara sığınmaya zorladığını savunmuştur. Childe'a gore bitkilerin, hayvanların ve insanların boylece bir araya toplanması, insanın, diğer ikisini evcilleştirmesine neden olmuştur.
__________________