YER YUVARLAĞININ YAPISI ve YER ŞEKİLLERİNİN OLUŞUMU


1) Yer Yuvarlağının yapısı :
- Yer yuvarlağının yapısı; guneş sisteminin ve evrenin oluşumu ile acıklanabilir. 15 milyar yıl once evren cok yuksek sıcaklık ve yoğunluktaki bir yapıdan, patlama sonucunda oluşmuştur.
-
2) Yer Kabuğunun yapısı :
- Yer, zamanla soğumaya başlamıştır. Ve yerin ic kısmı ise hala sıcaktır. Yer soğumaya başladıkca yeryuzu yavaş yavaş şekillenmiştir.
- Yer yuzunden yerin icine doğru inildikce her 33 metrede 1 C sıcaklık artmaktadır.
- Yer kabuğu dunyayı dıştan kuşatan bir tabakadır. Taş kurenin en ust katını oluşturur.
- Yer kabuğunun alt katmanı ise bazalt birleşimindeki taşlardan oluşmuştur. Bu yapıya sima denir.
YER KABUĞUNUN MALZEMELERİ (KAYACLAR) :
1) Puskuruk Taşlar :
a)İc puskuruk taşlar : Yer kabuğu altındaki mantonun yer kabuğunun catlak ve kırık kısımlarından tıkanarak soğumasıyla oluşan taşlardır. (Granit)
b)Dış puskuruk taşlar : Yer kabuğu altındaki mantonun yer kabuğunun catlak ve kırık kısmından yeryuzune cıkması ve soğuması ile oluşur. (Bazalt ve andezit)
2) Tortul taşlar : Diğer yuzune dış gucler tarafından getirilen maddelerin tortulanmasıyla (Ust uste birikmesiyle) oluşur. İcerisinde yer yer fosiller bulunur.
a) Mekanik tortullar : Dış guclerin etkisiyle getirilen cakıl, kum, kil gibi malzemelerin yeryuzunun cukur yerlerine birikmesiyle oluşur. (Kum taşı, kıl taşı)

b) Kimyasal tortullar : Suda erimiş halde bulunan minerallerin suyun gectiği yere cokelmesi veya tortulanması ile oluşurlar. (Kirec taşı, alcı taşı)
c) Organik tortular : Hayvan, bitki gibi canlı kalıntılarının ust uste birikip katılaşması ile oluşan taşlardır. (Tebeşir)

3) Başkalaşmış taşlar : Tortul ve puskuruk taşları yuksek sıcaklık ve basınc altında kalarak değişikliğe uğraması ile oluşur. (Mermer oluşumu)

YER YUVARLAĞININ İC YAPISI
- Yer yuvarlağının dış kısmını oluşturan katı tabakanın altında manto denilen bolum yer alır. Manto, yer cekirdeğinin ortusu durumundadır.
- Yer kure hacminin %80’nini manto oluşturur.
- Mantodan sonra yer yuvarlağının ic kısmını cekirdek oluşturur.
- Cekirdekte sıcaklık 4500 C bulur.
- Mantonun katı olan ust bolumu yer kabuğu ile birlikte taş kure olarak adlandırılır.
- Taş kure levha denilen buyuk parcalar halindedir


JEOLOJİK DEVİRLER
- Dunyamız şimdiki bicimini alıncaya değin değişik evrelerden gecmiştir. Birbirinden farklı bu evrelerden her birine jeolojik zaman denir.
- Jeolojik zamanlar dort tanedir ve yaklaşık 570 milyon yıl surmuştur. Bu donemde oluşan tortul taşlar, o donemde yaşayan canlıların fosillerini icerir.
İC ve DIŞ KUVVETLER
- Enerjisini yerin icinden alan kuvvetlere ic kuvvetler denir. (dağ oluşumu, kıta oluşumu ve volkanizma dır.)
- Enerjisini guneşten alan kuvvetlere ise dış kuvvetler denir. (akarsular, ruzgarlar, dalgalar)
- İc ve dış kuvvetler birbiriyle surekli mucadele halindedir.
- İc kuvvetler yeryuzunun kabartılarını meydana getirirken; dış kuvvetler ise bunları aşındırarak ortadan kaldırmaya ve seviyesine yakın az engebeli duzluklere (peneplen) donuştururler.
- Dış kuvvetlerin yer yuzunun yuksek kesimlerinin aşındırmasıyla elde ettiği malzemeler yer yuzunun cukur yerlerinde (okyanus, deniz) biriktirmesi ile jeoseklinaller oluşur. Bunların kalınlığı binlerce metreyi bulur.

Yer kabuğunun hareketleri :
- Yer kabuğu bir butun değildir. Catlaklardan ve kırık boşluklardan oluşur. Yer kabuğu bir birinden ayrı parcalardan oluşur. Bu her bir parcaya levha denir.
- Bu levhalar manto uzerinde yuzer haldedirler. Yaklaşık yılda 1-2 cm hareket ederler.
DAĞ OLUŞUMU ve TURKİYE’DE DAĞ OLUŞUMU
1) Dağ Oluşumu :
- Okyanus ve deniz diplerinde biriken kalın tortul tabakalar (jeosenklinal) kıtalarının levha birbirine yaklaşması sonucu yan basınclara maruz kalırlar.
- Bu yan basınclar sonucunda jeosenklinal eğer esnek yapıdaysa kıvrılarak yukselir ve yer yuzunun kıvrım dağlarını oluşturur. (Toros dağı)
- Jeosenklinal eğer sert yapıdaysa veya onceden yukselmiş kıvrım dağları tekrar yan basınclara maruz kalırsa kırılma olur. Yukselen bolumlere horst, alcakta kalan kısımlara ise grabent denir. Yuksekte kalan horstlar dağı oluştururken, alcakta kalan kısımlar, daha sonra akarsuların gelişmesiyle ovaları oluşturur. (Ege bolgesi kıyı kesimleri. Burada yer alan boz dağlar kırılma sonucu oluşan horstlardır. Bu dağlar arasında bulun ve uzerinde aynı isimli akarsıların gectiği bakırcay, b.menderes , ovalarında birer cokuntu (grabent) alanlarıdır.)

2) Kıta Oluşumu :
- Yer kabuğunun geniş tabanlı alcalma ve yukselme hareketleridir. Bu alcalma ve yukselme hareketleri ceşitli bicimlerde olabilir.
- Kıtaların yukselmesi sonucunda su seviyesi geri cekilir. Bu olaya denizlerin cekilmesi yani reogresyon denir. Tam tersi durumuna da transregsiyon denir.
3) Volkanizma :
- Yer kabuğu altındaki kızgın mağmanın yer kabuğunun catlak ve kırık yerlerinden yeryuzune cıkmasına denir.
- Bu sırada yeryuzune katı gaz ve akıcı maddeler cıkarır. (karbondioksit, taş, kaya)
- Lavların ust uste birikmesiyle zamanlar volkanik dağlar meydana gelir. (K.Ağrı, Tendirek, Nemrut vb.)
- Volkan kullerinin yıllık birikmesiyle tuf tabakaları oluşur.
4) Deprem :
- Yerkabuğunu oluşturan katmanların yerlerinden oynamalarıyla hissedilen sarsıntılardır.
- Oluşumlarına gore yerel depremler ve tektonik depremler olarak ikiye ayrılır.
- Yerel depremler kısa surede ve dar alanda etkili olan yıkıcı etkileri az olan sarsıntılardır.
- Tektonik depremler daha şiddetli etkili alanı daha fazla dolayısıyla tahrip gucu daha fazla olandır.


TURKİYE’DE OVALAR VE PLATOLAR
Ova ve Turkiye’de Ovalar :
Ova akarsuların derince yer etmediği eğik olmaya, varsa da az olan cevresine gore alcakta olan duz yerlere ova denir.
1) Oluşumlarına Gore Ovalar :
a) Aşıntı Ovalar : Dış gucler tarafından aşırı dereceden aşındırıp, duzleştirilmesi sonucu oluşur. Bu ovalara Turkiye’de rastlanmaz. Doğu Avrupa bu konuya en belirgin ornek olarak bilinmektedir.
b) Cokuntu Ovalar : Yeryuzundeki cokuntu hendeklerin, dış guclerin taşıyıp getirdiği taklarla dolması sonucu oluşur. (Iğdır ovası)
c) Birikinti Ovası : İc kesimlerdeki ya da kıyılarda ki cukur alanların, dış guclerin taşıyıp getirdiği tortulların dolması sonucu oluşur. (Konya ve Malatya ovaları)

d) Karstik Ovalar : Cokebilir taşların uzandığı alanlarda, suyun taşları cozumlemesi sonucunda oluşan ovalardır. Bu canakların tabanının tortullarla dolup duzleşmesi ile karstik ovalar oluşur. (Teke ve Taşeli platoları)
2) Bulunduklarına gore ovalar :
- Ovalar kıyıya yakın ya da uzak olma durumlarına gore kıyı ovalar ve ic ovalar diye ikiye ayrılır.
- Kıyı ovalar; Bafra, Finike vb.
- İc ovalar; Eskişehir, Muş vb.
3) Yukseltilerine gore ovalar :
- Bazı ovalar deniz seviyesine yakın iken, bazı ovalarda denizden 1000-2000 metre yuksektir. Bunlar grubuna gore ikiye ayrılır.
- Alcak ova; Cukurova, Carşamba vb.
- Yuksek ova; Konya, Malatya vb
PLATOLAR
a) Aşıntı Platoları : Dış gucler tarafından yuzeyi aşındırılmış, akarsuların derin vadiler kazdığı duzluklerdir.
b) Kırılma (Tektonik) Platolar : Dikey yonlu basıncların etkili olduğu alanlarda, eski kutlelerin kırılması ile oluşur.(İc Batı Anadolu platoları)
c) Volkanik Platolar : Geniş alanlara yayılan tuf ve akışkan lavların duzleştirdiği alanların, akarsularla yarılması sonucu oluşur.
d) Karstik Ovalar : Kirec taşı gibi cozunebilen taşların bulunduğu alanlarda oluşmuş platolardır. (Obruk, Taşeli platoları)


YERYUZUNUN BİCİMLENMESİ (DIŞ KUVVETLER)
1) Mekanik (Fiziksel) Cozunme :
- Gunluk sıcaklık farkının fazla olduğu yerlerde gorulur.
- Gunluk sıcaklığa bağlı olarak taşların ısınıp sonra soğuması sonucu oluşur. (Collerde gorulebilir)
2) Kimyasal Cozunme :
- Suyun taşları eritmesi, aşındırması, ve curutmesi sonucu oluşur.
- Sıcaklığın etkisiyle bu cozunme daha da artar.
- Nemli bolgelerde daha da yaygındır.
3) Biyolojik Cozunme : Bitki koklerinin, kayalarının catlaklarına girerek zamanla buyumesi ve bunun sonucu genişleyerek kayaların catlamasına denir.

TOPRAK OLUŞUMU ve TOPRAK TURLERİ
- Toprağın oluşması icin once kayaların cozunmesi gerekir.
- Canlı kalıntılarıyla oluşabilir.
- Toprağın oluşumuna etki eden faktorler; iklim, bitki ortusu, yer şekilleri, taşların ozelliğidir.
a) Taşınmış Topraklar :
- Dış kuvvetlerin taşıyıp getirdiği malzemelerin birikmesiyle oluşur.
- Uc ceşittir.
Aluvyonlar : Kum ve cakıl gibi maddelerin oluşumuyla oluşan topraklardır.
Morenler (Buzul Taşlar) : Buzulların taşıyıp biriktirdikleri, uzerleri coğu kez parıltılı yada cizikli taşlardan oluşur.
Losler : Ruzgarların, kurak bolgelerden az cok yağışlı bolgelere taşıyıp yığdıkları, katmanlaşmış ince ogelerden oluşan toprak.
b) Yerli Topraklar :
- Bu topraklar, kayaların cozulduğu yerde oluşan topraklardır.
- İki gruba ayrılır.
Nemli Bolge Toprakları : Bu topraklar nemin gur olduğu yerlerde, gur bitki ortusuyle kaplıdır.
Kurak ve yarı kurak bolge toprakları : Kestane ve kahverengi bozkır topraklarıdır yani col toprakları.


YER GOCMELERİ ve KAYMALAR
Yer gocmeleri ve yer kaymalarını oluşturan etmenler :
Yer gocmesi : Kayaların, taş parcalarının, toprağın, buyuk kutleli tabakaların birbirine kayarak yer değiştirme olayıdır
Yer Kayması : Ustteki gecirimli tabakaların, alttaki gecirimsiz ve kaygan tabakalar uzerinde, eğim doğrultusunda kaynamasıdır.
- Yer kaymasının yaygın adı heyelandır.
- Yer gocmeleri eğimin cokluğu, şiddetli yağış, sebeplerinden olur.
Heyelan oluşumunu etkileyen unsurlardan biride; toprakların yapısal ozelliğidir.
Heyelan olaylarının en cok gorulduğu mevsim; ilkbahar sonrası kar erime zamanıdır.
EROZYON ve KORUNMA YOLLARI
Toprak Erozyonu : Toprak erozyonun oluşturan etmenler;
- Toprağın sular tarafından aşındırılması
- Ruzgarlar - Bitki ortusu
- Buzullar - Sel
- Eğim - Yangın
Korunma yolları :
- Ağaclandırma, Bitki ortusu, Baraj golleri yapma,
- Tarlalar eğime yatay surulmeli
- Ağac kesimlerine karşı tedbirler
AKARSULAR
a) Akarsuyun oluşumu : Yeryuzundeki yatakların değişik buyukluklerdeki yataklar icerisinde su toplanır ve bu yatak boyunca akmasına akarsu denir.
- Akarsuların, kucuklerine dere denir. Buyuklerine ise cay, nehir denir.
- Akarsuyun, cıktığı yere kaynak. Akarsuyun aktığı yere yatak denir.
- Akarsuyun birim zamanda aldığı yola akarsuyun hızı denir. Bu hız mualine denilen aracla olculur.
b) Akarsuyun ağları, Su bolumu ve Akarsu Havzaları :
- En kucuk dereden ana ırmağa kadar bir akarsuyun beslenme havzası icinde tum kollarıyla birlikte oluşturduğu su yolu orgusune akarsu ağı denir.
- Havzaları birbirinden ayıran doğal sınıra su bolumu cizgisi denir.
- Akarsuyun denize ulaştırabilen havzalara acık havza, ulaştıramayan havzalara ise kapalı havza denir.
c) Akarsuyun debisi ve rejimi :
- Bir akarsuyun her hangi bir yerindeki enine kesitinde bir saniyede gecen suyun m3 cinsinden miktarına debi denir.
- Bir akarsuyun debisinde yıl boyunca değişmeye rejim denir.
d) Selintiler ve Akarsular :
- Yuzeyleri kaplarcasına akan sulara selinti denir.
- Bir akarsuyun aşındırma gucu; su miktarı, eğim, bitki ortusu, akış hızı, yuk miktarıdır.


A) TURKİYE’DE SELİNTİLERİN OLUŞTURDUĞU AŞINDIRMA ve BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ :
a) Kırgıbayır : Kimi yerleri yuksekce, kimi yerleri yarıntılar biciminde olan şekillere denir. (Nevşehir yoresi)
b) Peri Bacaları : Volkan tuflerinin yaygın olduğu bir arazide sellenme sonucu oluşmuş yer şekilleridir. Ustteki direncli kayalar aşınmadığı icin şapka şeklinde bir gorunum oluşmuştur. (Afyon)
c) Birikinti Konileri : Bir dağ yamacında aşağıya inen akarsuyun eğimi azaldığında taşıma gucude azalır ve taşıdığı aluvyonları koni şeklinde biriktirir. Buna denir.
- Birikinti konilerinin birleşmesiyle oluşan ovalara Dağ eteği ovası denir.

B) AKARSULARIN AŞINDIRMASI İLE OLUŞAN YER ŞEKİLLERİ
a) Vadiler : İcinde akarsuların aktığı, kaynaktan ağza doğru surekli inişli olan uzun cukur alanlarıdır. Dort ceşit vadi vardır
- V vadi; V harfi bicimindeki vadilere denir.
- Tabanlı vadi; orta cığırlarda;eğim az, su miktarı fazladır. Derinlemesine hem de yanlamasına aşındırma yapar.
- Yayvan Vadi; yanlama, aşındırma ile vadi yamacları aşınıp yatıklarşır.
- Yarma vadi; Bir duzlukte akmakta olan akarsu, onune cıkan kabarıklığı dar ve derin bir bicimde yardıktan sonra yeniden duzeyi cıkarsa olur.
- Kanyon vadi; cozunebilir taşların bulunduğu arazilerde akarsu bir yandan aşındırma yaparken bir yandan da taşlar coker. Sonucta dar derin ve dik duvarlı vadiler oluşur.
b) Dev Kazanı : Akarsuların, cağlayan ve cavlanların yaparak dokuldukleri yerlerde, aşınma sonucu oluşan cukurluklara dev kazanı (buğet) denir. Turlu Buyuklukte olabilir.
c) Sekiler : Akarsuların iki yakasındaki yamaclarda gorulen basamak bicimindeki yer şekilleridir.. bu derinleştirme sonucu eski vadi tabanı yukarıda bir basamak halinde kalır ki buna seki denir.
d) Yontuk duzler (Peneplen) : Akarsuların aşındırma faaliyetlerinin son doneminde oluşan dalgalı duzluklere denir.
C) AKARSU BİRİKTİRMESİ İLE OLUŞAN YERŞEKİLLERİ
Akarsu biriktirmesi sonucu oluşan başlıca şekiller şunlardır;
a) Deltalar : Akarsuyun gole yada deniz ulaştığı yerde, taşıdığı aluvyonları biriktirmesi sonucu oluşur.
Bir deltanın oluşabilmesi icin;
- Akarsuyun belli buyuklukte olması
- Denizin cok derin olması
- Kıyı boyunca guclu akıntıların olmaması gerekir. (Cukurova, Bafra)
a) Birikinti Ovası : İc kısımlardaki alanların aluvyonlarla dolması sonucu oluşur. 2 ceşittir.
- Dağ ici ovaları : Dağlık alanların ic kısımlarda az eğimli yerlerde, karstik canaklarda ya da tektonik cokuntulerde birikme sonucu oluşur. (Erzincan ovası)
- Dağ eteği ovaları : Bir dağın yamacından aşağı inen akarsu ve sellenme sularının oluşturduğu birikinti ovasıdır.
c) Birikinti Konileri : Akarsuyun taşıdığı aluvyonların yelpaze biciminde cokelir. Bu cokmeye denir.
- Menderesler: Akarsuyun aşındırma ve biriktirme sonucu faaliyetlerin ortak sonucu oluşan yer şekillerinin en yaygın olanları mendereslerdir.
- Yatak eğimi azalmış olan bir akarsu, duzenli buklumler yaparak sağa sola dolana dolana akar. Buna menderes denir. (Gediz nehri, B.Menderes)


YER ALTI SULARI ve KAYNAKLAR
- Dağınık tortulların icerisinde ya da kaya oyuklarında toplanmış suya rastlanır. Buna yer altı suyu denir.
Kaynaklar : Yer altı sularının kendiliğinden yer yuzune cıkmasına denir. IV ceşittir.
- Kırıklı yapıların bulunduğu yerlerde fay kaynağı, yamacların yer altı suyu tablasını kestiği yerlerde yamac kaynağı, kalkerli yapıların bulunduğu yerlerde ise karstik kaynaklar, yer altı sularının bulunduğu yerlerde, insanların sondaj yapmasıyla artezyen kaynaklar oluşur.

TURKİYE’DE KARSTİK SULAR, AŞINDIRMA VE BİRİKTİRME ŞEKİLLERİ
- Kolayca cozunen taşların yaygın olduğu yerlerde oluşan yer şekillerine karstik şekiller denir. (Toroslar)
- Yanları dik, ağız kısımları turlu genişlikte olabilen, derin doğal kaynaklara obruk denir. (Obruk golu)
- Dolinler (dudenler, koyaklar) : Kalkerli arazilerde cozunmeler ya da cozunme ile birlikte cokmeler sonucu oluşmuş cukurlardır. Capları birkac yuz metre arası değişir. Bunun diğer adı da “su yutan”dır.
- Dolinlerin genişleyip birleşmesi sonucu gol-ovalar (polyeler) oluşur.
- Kor Vadiler : Suların bir su yatağından yer altına daldığı vadilerdir.
- Karstik arazilerin yaygın şekillerinden biri de lapyalardır.
- Kirec taşlarının cozunmesiyle mağaralar oluşur.
- Mağaralarda sarkıt ve dikitler bulunur.
- Yer altı sularının cozundurduğu maddelerin cokelmesi sonucu oluşan yer şekillerine travertenlerdir.
Bunların beyaz olmasının nedeni uzerinde kalker tuflerinin olmasıdır.


GOLLERİN OLUŞUMU
- Karalarda ki canak ve tekne gibi kucuk alanlarda birikmiş sulara denir.
- Kara icerisinde ne kadar cok buyuk olursa olsun, eğer denize bağlı değil ise gol olur. Goller oluşumlarına gore beş gruba ayrılır.
a) Tektonik goller : Yer hareketleri sırasındaki kırılmalar, kıvrılmalar ve epirojenik hareketler sonucu oluşur. (Hazar golu)
b) Volkanik goller : Volkanik canaklarda biriken suların oluşturduğu gollerdir. Bu goller sonmuş volkanların kraterlerinden oluşur.
c) Karstik goller : Cozunebilir taşlardan oluşmuş canaklarda biriken suların oluşturduğu gollerdir. Bu goller kirec taşı ve alcı taşının olduğu yerlerde gorulur (Dalmacya)
d) Buzul ve sirk golleri : Ortu buzulları ile dağ buzullarının oluşturduğu canaklarda yer alan gollerdir. (İsvicre’de var)
e) Karma yapılı goller : İc ya da dış gucun etkisiyle oluşan canak, bir başka gucun etkisiyle buyutulup derinleştirilmesine denir. (Van golu)
- Karma yapılı gollerin coğu, bir canağın onunun; dış gucler, ic gucler ve insanlar tarafından kapatılmasına set golleri denir.
- Karma yapılı goller arasında altı gruba ayrılır;
Volkan, Akarsu, Kıyı, Heyelan, Buzul taş, Baraj golleri gibi.
1) Tektonik-volkan set golleri ; Bir canağın, volkanlardan cıkan lav ve katı maddelerin kaplanması ile oluşan gollerdir. (Van golu)
2) Akarsu set golleri ; Akarsuların, taşıdıkları aluvyon ve tortulların bir canağın onunu tıkaması sonucu oluşur. (Camici)
3) Kıyı set golleri ; Dalga biriktirmesi ile oluşan kıyı okların veya kordonların kıyı onunu kapatmasıyla oluşur. (B.Cekmece golu)
4) Heyelan set golleri ; Yer gocmeleri ve kaymaların bir canağın onunu kapatması ile oluşur. (Tortum, Abant vb.)
5) Buzul taş set golleri ; Buzul taşların bir canağın onunu kapatması ile oluşur.
6) Baraj golleri ; insanların bir vadinin onune set yaparak oluşturduğu golleridir.

alıntı
__________________