Yanardağ
Yanardağlar, yeraltındaki ergimiş kayaların ,kaya parcalarının ve gazların yerkabuğundaki acıklıklardan puskurduğu oluşumlardır.Art arda olan puskurmeler sonucunda maddelerin ust uste yığılmasıyla ortaya cıkan yukseltiler de aynı bicimde adlandırılır.Yuzeye cıkan ergimiş durumdaki maddeler zamanla katılaşarak volkanik kayaları oluşturur .Depremler gibi yanardağların da coğu levha sınırlarına yakın yerlerde bulunur.Ote yandan, nasıl ki, levha sınırlarına uzak yerlerde de zaman zaman deprem olursa, bazı yanardağlar da levhaların ic bolumlerinde bulunur.

Yayılma Sırtları:

Okyanus dibinde. İki levhanın birbirinden uzaklaşmakta olduğu sınırda ,okyanus ortası sırtları ya da yayılma sırtları adı verilen yanardağlardan oluşan sıra dağlar vardır.Levha birbirinden ayrıldıklarında astenosfer uzerindeki basınc azalır.Bunun sonucunda, levha sınırının altında bulunan katı durumdaki minareler tanecikleri ergiyerek magmaya donuşur.Yukselmeye başlayan yeni magmanın coğu levha kenarlarında katılaşıp kalır, yuzeye ulaşan bolumu ise okyanus tabanında yanardağlar oluşturur.

“Plastik” Kayalar:

Bilim adamları, astenosferi genellikle “plastik” olarak tanımlarlar.Bunun nedeni, astenosferin buyuk bir bolumun yumuşsak olmasına karşın , sıvıdan cok kucuk miktarlarda magma bulunan katı mineral taneciklerinden oluştuğunu duşunuyorlar.Astenosferdeki sıcaklığın , minerallerin coğunu ergitmeye yetecek kadar yuksek olmasına karşın ,usteki litosfer katmanın neden olduğu yoğun basınc bunu engeller.

Dalma-Batma Bolgesi Yanardağları:

Yanardağlar, iki levhanın carpışması sonucu birinin diğeri altına daldığı levha sınırlarında oluşur.Dalan levha, 100-200 km derinlikte bulunan ve dalma-batma bolgesi adı verilen bolgede ergimeye başlar ve magmaya donuşur.Bu magma, levhanın uzerinde biriken tortullar ve ergimiş durumdaki okyanusal litosferden oluşur.Magma ,tortullarla birlikte yerin derinliklerine cekilen su icerir.Oluşan yeni magma ,catlaklardan gecerek yuzeye puskurur ve ustteki levhanın uzerinde yanardağların oluşuma yol acar.Bu catlaklar ,levhaların hareketi sonucunda oluşur.Ustteki levhanın okyanusal litosfer levhası olması durumunda ,yanardağların su yuzeyinin uzerinde kalan bolumleri bir dizi volkanik ada oluşturur.

Magma:

Magma, ergimiş durumdaki değişik mineraller ve bazı mineral kristallerinde oluşan lapa benzeri, yoğun bir sıvıdır.Kıvamı, su ve buz kristalleri iceren yarı erimiş durumdaki kar gibidir.Bilim adamları ,magmanın buyuk coğunluğunun astenosferde bulunmakla birlikte bir bolumunun de alt mantonun bazı bolgelerinde geldiğini duşunuyorlar.

Sıcak Noktalar:

Bircok yanardağın oluşumunun levha sınırlarındaki hareketle bağlantılı olmasına karşın bazıları bu sınırlara uzak yerlerde ortaya cıkabilir.Bu yanardağların ”sıcak noktalar” olarak adlandırılan olağanustu sıcak bolgelerin varlığı sonucunda oluştukları duşunuluyor.

Bilim adamları, sıcak noktaların astenosfer ve alt mantoda bulunduğu varsayılıyor.Sıcak noktalarda, ısı akımlarının mantonun icinden gecerek yukseldiği tahmin ediliyor.Bu olağanustu ısının basıncın etkisini ortadan kaldırılması sonucunda da magma oluşur.Yuzeye doğru cıkan magma, litosferden geciş sırasında, yolunun uzerindeki kaya kutlelerini ergiterek kendisine yol acar.Magmanın yuzeye cıktığı yerlerde zamanla yanardağlar oluşur.

YANARDAĞ PUSKURMELERİ:

Magmanın yerkabuğundan yukselerek yuzeye cıkmasına yanardağ puskurmesi adı verilir.Yanardağ bir kez oluştuktan sonra yeraltından magma geldiği surece puskurmeler devam eder.İki puskurme arasında onlarca, yuzlerce, hatta binlerce yıl gecbilir.

Magma Yukselişi:

Astenosferdeki magma, ancak yeterince buyuk bir “kabarcık”oluşturacak bicimde biriktiği zaman litosfere doğru yukselir.Magmanın yukselmesine yol acan surec, bozuk bir musluktan suyun damlamasına(ancak ters yonde) benzer.Bozuk bir muslukta su surekli bicimde musluğun ağzında birikir fakat damla halinde duşmesi ancak yeterli ağırlığa ulaşması ile gercekleşir.Magma da yeraltında yeterli derecede biriktiğinde ve yoğunluğu cevresindeki kaya kutlelerinden daha duşuk olduğunda yukarı doğru cıkmaya başlar.Coğu yanardağın altında (yerkabuğunun icinde ya da altında) magmanın biriktiği bir magma odası vardır.

Yanardağın Altı:

Magma odası il yanardağın yuzeyi arasında kanal ya da baca olarak adlandırılan genişlemiş catlaklar bulunur.Bunlar bir onceki patlamalardan arta kalan katılaşmış magma ile doludur.bazı yanardağlarda, magma odasından cıkan cok sayıda baca olmak ile birlikte bunların hepsi yuzeye ulaşmayabilir.Bir bacanın acıldığı yere ağız denir.Yanardağ ağızları yuvarlak ya da ince uzun bicimde olabilir.Bazı ağızlar, krater adı verilen derin cukurların icinde bulunur.Bir puskurme sırasında, magma, biriktiği magma odasından yuzeye cıkan bacalardan birinden gecerek,yanardağın tepesindeki ağıza ulaşır ve buradan dışarı fışkırır. Bazı durumlarda ise magma ,yanardağın yamacındaki bir ağızdan cıkar.

Lav:

Puskurme sırasında yuzeye cıkan magma lav adını alır.Yanardağın yamaclarından, lavdan oluşan bir nehir gibi akan lav akıntısının zaman soğuyup katılaşmasıyla volkanik kayalar oluşur.Ceşitli turlerde lav bulunmakla birlikte bunların tumu nerdeyse diğer mineral elementlerinin yanı sıra bir silisyum ve oksijen karışımı olan silisyum dioksit (SiO2) icerir. Lavın yoğunluğu ,icindeki silisyum dioksit oranına gore değişir.Yoğun olmayan lav bal kıvamındadır.Yoğun lav ise şekerlenmiş bal gibi koyu ve yapışkandır.Bir patlama sırasında yanardağdan farklı yoğunlukta lavlar puskurebilir.

Bir yanardağın bicimi, buyuk oranda, lavın yoğunluna bağlıdır.Yoğun olmayan lav katılaşıncaya kadar daha geniş bir cevreye yayıldığından ,bu Tur lavdan oluşan yanar dağların yamacları yumuşak eğimli olur.Kalkan bicimli olarak tanımlanan Bu yanardağlar, coğu zaman sıcak noktalar ve yayılma sırtlarında bulunur.Bu yanardağların lavı coğunlukla bazalttan oluşur.Yoğun lav,yuksek oranda silisyum dioksit icerir ve genellikle dalma-batma bolgelerinin uzerindeki yanardağlardan puskurur.Cok koyu olduğu icin ağızdan fazla uzaklaşmadan katılaşan bu lavın oluşturduğu yanardağlar coğu zaman koni bicimindedir.

Puskurme Tipleri:

Yanardağın puskurmeleri, lavın cıkış bicimine gore sınıflandırılır.Bu da lavın yoğunluğuna ve lavın icerdiği gazların ne kadar kolaylıkla kurtulabilmelerine bağlıdır.Yoğun olmayan lavdan kolayca kurtulabilen gazlar, yoğun lavdan ancak buyuk patlamalarla kurtulabilirler.

Magma, yuzeye yaklaştıkca uzerindeki basınc azalır ve tıpkı bir gazoz şişesinin kapağı acıldığı zaman basıncın azalması sonucu gazozun icinde hava kabarcıklarının oluşması gibi volkanik gazlar magmanın icinde kucuk kabarcıklar oluşturur.

Farklı puskurme tipleri:

- Hawaii tipi puskurmeler genellikle hafif şiddetedir.lavın cok akışkan olduğu ve icinde gazların kolayca kurtulduğu durumlarda bu tur puskurmeler olur.Kimi zaman magma, yanardağdan dışarı, bir fıskiyeden fışkıran su gibi cıkar.

- Stromboli tipi puskurmeler, lavın biraz daha yoğun olması durumunda gorulur.Sıkışmış gazlar, yanardağ ağzının cevresine sıvı halde lav kutlerinin fışkırmasına neden olan, kucuk patlamalarla acığa cıkar.

- Vulkona tipi puskurmeler, lavın daha yoğun olduğu durumlarda gorulur.Sıkışmış gazlar gurultulu patlamalarla acığa cıkar ve yanardağın ağzına iri kaya parcaları ile cok miktarlarda volkanik kul puskurur.

- Pilinius tipi puskurmeler, lavın cok yoğun olması durumunda gorulur.Sıkışmış gazlar, cok buyuk patlamalarla kurtulur.Yanardağın puskurmeleri sırasında buyuk miktarlarda volkanik kul gokyuzune fırlatılır.

LAVAKINTILARI, BLOKLAR VE BOMBALAR:

Puskuren bir yanardağdan akan lavlar ,yolları yakıp yıkmasın karşın ,cok ender olarak olum yada yaralanmalara yol acar.Bunun nedeni, lav akıntısının yavaş ilerlemesi ve insanların ondan kacma olağanı bulabilmeleridir.

“Pahoehoe” ve “aa” , iki farklı lav akınsına Hawaii dilinde verilen adlardır.Bunlar birbirlerinden , volkanik gazların lavdan cıkış bicimiyle ayrılır.

Pahoehoe lav akıntıları:

Pahoehoe lav akıntılarının yuzeyi genellikle duz ya da hafif kırışık olur.Bu tur akıntıların koyu kıvamı değildir yani akışkandır.Lav soğumaya başladığında yuzeyinde duzgun kabuk oluşur.Lav akıntısının ic kısmı ergimiş durumda kalarak akmayı surdururken soğumakta olan yuzeyde zaman zaman halat benzeri kıvrımlar oluşturabilir.

Aa lav akıntıları:

Aa lav akıntılarında puruzlu ve catlaklı bir yuzeyi vardır.Bu akıntılar, daha yoğun lavdan oluşur ve pahoehoe lava kıyasla daha yavaş akar.Lav akarken ,yuzeyi iri parcalar biciminde kırılır ve icindeki gazlar acığa cıkar.Kırılan parcalar ,sıvı durumu koruyan lav akıntısının ic kısmı ile birlikte suruklenir.

Bir aa akıntısısın kenarları ve onu tank paletlerine benzer bir bicimde ilerler:Akıntının onundeki soğumuş parcalar donerek lavın altına girer, ilerlemekte olan lav bunların ustunden gecer.Katılaşmış aa lavının yuzeyi puruzludur ve yanmış komur yığınlarını hatırlatır.

Yurdumuzdaki Yanardağlar

Ağrı Dağı (5.137 m)
Ulu Doruk (Reşko Doruğu) Cilo Dağları (4.135 m)
Suppa Durek , Cilo Dağları (4.060 m)
Suphan Dağı (4.058 m)
Kackar Dağı (3.932 m)
Erciyes Dağı (3.917 m)
Karaeğri Sivrisi , Cilo Dağları (3.900 m)
Kucuk Ağrı Dağı (3.896 m)
Maunsell Sivrisi , Cilo Dağları (3.850 m)
Samdi Dağı , Sat Dağları (3.810 m)
Mordağ , Hakkari Dağları (3.807 m)
Orta Durek , Cilo Dağları (3.770 m)
Demirkazık Doruğu , Ala dağlar (3.756 m)
Karakulah Doruhu , Cilo Dağları (3.750 m)
Kaldı Doruğu , Ala dağlar (3.748 m)
Kızılkaya Doruğu , Ala dağlar (3.725 m)
Emler Doruğu , Ala dağlar (3.720 m)
Vercenik Doruğu , Rize Dağları (3.711 m)
Koca Sarp , Ala dağlar (3570 m)
Beş Parmak , Ala dağlar (3520 m)
Medetsiz , Bolkarlar (3514 m)
Direk taş , Ala dağlar (3510 m)
Guzeller , Ala dağlar (3041 m)
__________________