ROTARİ SONDAJ SİSTEMİ
Rotari sondaj sistemi, baskı altında donen bir matkabın kesici dişleri vasıtasıyla zemini parcalayarak kesilen parcaların bir dolaşım sıvısı veya hava-kopuk vasıtasıyla dışarı atılma işlemidir.
Boyle bir sistemdeki ekipmanları 3 kısımda incelenir.
I- ANA ELEMANLAR
Kesici uclar (matkaplar) (Rock-Bit)
Saplar (Sub)
Ağırlıklar (Drıll-Collar)
Tijler (Drill-Pipe)
Kelli (Kelly)
Su başlığı (Swivel)
Kanca (Hook)
Takım dizisi: Matkap-Matkap sap-Ağırlıklar, Ağırlıkları, tijlere bağlayan reduksiyon sap-Tijler-Tijleri keliye bağlayan reduksiyon sap –Kelli (Kelly) –kelli ust sap – su başlığı-Kanca’dan oluşmaktadır.
II- DİĞER ELEMAN VE EKİPMANLAR
Donanım (Halatlar-Makaralar) ve Kule
Takım dizisini donduren elemanlar
Motor
Camur pompası-Kompresor
III- YARDIMCI ELEMAN VE EKİPMANLAR
Manevra başlığı
Kaldırıcılar
Kravatlar
Tutucular
Ağırlık tutucular
Anahtarlar
Stabilizer
I-ANA ELEMANLAR
KESİCİ UCLAR (Matkaplar): (Şekil 1 ve 2)
Yer altı tabakalarının incelenmesi, yer altı servetlerinin (su, petrol, maden)araştırılması veya bulunması muhtemel yerlerden yerustune cıkarılması icin yapılan kazı işine sondaj denildiği bilinmektedir.
Bu iş icin otedenberi yapılmış veya yapılmakta olan sondaj makinalarının en mukemmeli rotari (doner) sondaj makinalarıdır. Bunun esası bir matkabın uzerine belirli bir ağırlık tatbik edilip bir noktada dondurulmesi suretiyle tabakalarda arzu edilen cap ve derinlikte delik acılmasıdır. Delmeyi temin eden en onemli etken matkaplardır.
Matkapların Sıralanması:
Kanatlı matkaplar
Rulmanlı matkaplar
Karot matkapları
I- Kanatlı Matkaplar
Balık kuyruğu matkaplar (Fishtail Bit)
Cok kanatlı matkaplar (Wing Bit)
Kılavuz matkaplar (Pilot Bit)
Bu tip matkaplarda kesiciler (bıcaklar) doğrudan doğruya govdeye bağlıdır. Bu matkapların bazılarının daha dayanıklı olmalarını temin amacıyla kanatları uzerine Tungsten carbide denilen bir karbon alaşımı emdirilir.
Kanatlı matkaplardan en iyi istifade icin, şu iki teknik husus dikkate alınmalıdır:
Kuyu projesinin terkibinde gozonunde tutulacak hususlar.
Sondajın yapılışı esnasında dikkat edilecek hususlar.
Kanatlı matkapların calışma ortamları yumuşak ve gevşek formasyonlardır. Bu cumleden olarak kanatlı matkaplar, kil aluvyon, ince ve ufak taneli cakıl ihtiva eden tabakalarda rahatlıkla kullanılabilir (Şekil-1).
Tatbikatta ise, temini kolay ve ucuz olan bu matkaplara cok itibar edilmez. Sondorler ekseriya Rock-Bit’leri kullanırlar.

II- Rulmanlı Matkaplar (Rock-Bit)
Bu cins matkapların kesicileri (cone) govdeye rulmanlarla bağlanmıştır. Rotari hareketi sayesinde govdenin donuşune tabi olmaksızın konlar kendi ekseni etrafında donme ozelliğine sahiptirler (Matkabın bir donuşune mukabil 2-2,5 devir yaparlar). Yani matkap kuyu icerisinde soldan sağa doğru donerken, konlar da aksi istikamette kendi etrafında donerler.
Rulmanlı matkaplar yapılarına gore 3 kısımda adlandırılır.
2 konlu matkaplar (two cone bits)
3 konlu matkaplar (three cone bits)
4 konlu matkaplar (cross-section)
Bu şekildeki sınıflandırmadan ayrı olarak, uzerindeki sirkulasyon sıvısı deliklerine gore de;
Normal rulmanlı matkaplar
Jet tipi rulmanlı matkaplar
diye ikiye ayrılır.
- Normal Sirkulasyonlu Rock-Bit Matkaplar
Bunlarda sirkulasyon sıvısının yonu konlar uzerine yonlendirilmiştir. Bu sebeple matkap uzerinde iyi soğutma yaparak matkabın ısınmadan dolayı uğrayacağı zarar ve yıpranmayı onler (Şekil-1).
- Jet Tipi Sirkulasyon Delikli Rock-Bit Matkaplar
Bu tip matkaplarda sirkulasyon deliklerinin onu acık olup direk formasyona karşı yonlendirilmiştir. Boylece formasyonu yumuşatarak matkabın işini nispeten kolaylaştırarak matkabın uzun omurlu olmasını ve delme işleminin hızını artırmış olurlar.
III- Karot Matkapları (Core Bit)
Karot alabilen matkapları ayrı olarak duşunursek, şu tipleri vardır:
Kanatlı karot matkapları (Wing-Pilot core bit)
Elmaslı karot matkapları (Diamond core bit)
c- Vidya kronlu krot matkapları
Bu matkapların hepsi de karotiyere bağlanarak calışır, icleri boştur. Kesiciler bu boşluğun etrafına bağlanmıştır.
Matkap Gibi Calışan Yardımcı Elemanlar
Matkapların tasnifine girmeyip de sondajda onlar gibi fonksiyon goren diğer elemanlardır. Bunları şoyle ozetleyebiliriz:
1- Kuyu Genişleticiler (Hole-Opener)
Dar caplı kuyuları gereğince geniş bir capa yukseltmek icin kullanılır. Rulmanlı ve kanatlı olan tipleri vardır. Bunu kullanırken dikkat edilecek en onemli husus kuyu capında bir oncu (Klavuz – Pilot) matkap takmak olmalıdır. Takılan oncu matkap her ne kadar sağ diş olsa bile genişletici konlardan farklı bir burulmaya maruz kalacağından cozulebilir. Buna mani olmak icin kaynakla bir veya iki yerinden puntalanmalıdır (Hole-Opener Şekil:2).
2- Kuyu Duzelticiler (Reamer)
Turlu sebeplerle kuyuda meydana gelmiş zik-zak (key-seat) halini duzeltmek amacıyla kullanılırlar. Kanatlı ve rulmanlı tipleri vardır.
3- Alt Genişleticiler (Under-Reamer)
Kuyunun herhangi bir kısmını genişletmek amacı ile yapılmış olup, bıcaklarının acılması mekanik veya hidrolik usulle olabilen tipleri vardır.
Rock-Bit (rulmanlı) Matkapların Kullanılması
Sondajda, maliyete en fazla etkisi olan muhakkak ki matkaplardır. Bunun icin hangi matkap tiplerinin hangi formasyonlarda kullanılması, delme işini en rantabl şekilde yapabilmesi icin uzerine verilmesi gerekli ağırlık miktarı ile tatbik edilecek rotari devrinin cok iyi tespit edilmesi gereklidir.
Rock-Bit matkapların en iyi şekilde kullanılması icin şu hususlara dikkat edilmelidir:
Calışılacak formasyon tipi ve yapısı (Tablo-1).
Matkap tipinin secilmesi (Tablo-2).
Rotari hızı (d/d) (Tablo-3).
Matkaba verilecek (tatbik edilecek) ağırlık miktar (Tablo-4).

Bu saydıklarımızdan ayrı olarak, kuyu capı genişliği ve buna gore camur pompası kapasitesi de gozonunde bulundurulmalıdır.
Rock-Bit Matkapların Bakım ve Muhafazası
Kullanmadan Once:
Matkap gozle muayene edilir
Konların normal donup donmediğine bakılır
Kullanılacak matkabın, delinecek formasyon sertliğine uyuyor mu kontrol edilir.
Matkap sicil kartı noksansız doldurulur (Tipini, seri no, cap vs.)
Matkabı kuyuya indirirken (manevralarda) matkap kuyu dibinde inmeden dondurulmeye başlanır.
Kullandıktan Sonra:
Matkabın dişleri iyice temizlenir
Kon, rulman ve yatakları tazyikli su ile yıkanır
Kon rulmanlarını dondurerek yatakları yağlanır
Kon aralıkları, dişleri ve matkabın dışı gresle sıvanır
Temiz bez veya cuvalla sararak bağlanır
Yağmur, toz ve camurdan uzak olarak kalas uzerine koyarak muhafaza altına alınır.
Matkap sicil fişine yaptığı işi yazarak, kart dosyasına kaldırılır.
BAĞLANTILAR SAPLAR (Sub)
Delme takımındaki butun eklemleri sağlayan parcalara bağlantı denir. Bağlantılar, iyi evsafta ozel celikten, itina ile yapılmışlardır. Bağlantılarda bilhassa dişlerin ve bağlantı yanaklarının birbirlerine iyice oturmaları gerekir. Yanakları iyi oturmayan bağlantılar, esnek olmadıklarından ufak bir kuvvet etkisiyle hemen koparlar.


Bu bağlantıların coğu reduksiyon tipinde olup, farklı iki captaki malzemeyi birbirine eklerler. Bağlantılar, iki ucu dişi veya bir erkek bir ucu dişi veya iki ucu erkek olarak imal edilirler.
Bağlantılar ya iki parcayı birbirine eklemek veya kıymetli bir parcanın dişlerini korumak gayesiyle kullanılırlar (Orn. Kelli muhafaza sap).
Sondajcılıkta Kullanılan Belli Başlı Bağlantılar (SAPLAR) (SUP)
1- Matkap saplar: Matkapla ağırlık arasında bulunur. Reduksiyon tipidir, iki ucu da dişidir (Rock-Bit’ler icin).
Bir ucu erkek olan tipleri de vardır. Daha ziyade matkabın imal şekline gore yapılırlar. Matkap caplarına gore bağlantı capları:
15”-26” matkaplar icin 7 5/8” sap
9 5/8”-14 ¾” matkaplar icin 6 5/8” sap
6 5/8”-8 ½” matkaplar icin 4 ½” sap
kullanılır.
2- Ağırlık ust sap: Ağırlığı tijlere bağlayan bir reduksiyondur. Genellikle su sondajında 2 7/8”, 3 ½”, 4”, 4 ½” capında olur.
3- Tool-Joint: Bunlar dişi veya erkek olmak uzere iki tiptir. Tijin bir tarafı erkek bir tarafı dişi olup, tijlerin birbirine bağlanmasını sağlar.
4- Kelly reduksiyon saplar: Tijlerle kelly’nin irtibatını temin eder.
5- Kelly muhafaza sap: Kelly’yi koruyan bir saptır. Sık sık sokulmesi icap eden kelly’yi aşınmadan korur. Kelly tarafı ince, reduksiyon tarafı kalın diş olup her iki tarafı erkektir.
6- Kelly ust sap: Kelly ile su başlığını (Swivel) birleştiren sap olup sol diştir.
AĞIRLIKLAR (Drill-Collar)
Ağırlıklar matkabın uzerine baskı tatbik etmek titreşimleri onlemek ve kuyunun doğru delinmesini sağlamak maksadıyla kullanılırlar.
Ağırlıkların en iyi cins celikten yapılması gerekir. Rotari sondajlarında ozel haller haric matkaba daima ağırlıklarla yuk verilir. Tablo-5’te ağırlıkların 1 m ağırlığı, gosterilmiştir.
Kanatlı matkaplar kullanılırken ağırlık miktarı 500 kg olmalıdır (5 ½” ağırlıktan bir adet).
Ağırlıklar tarif edilirken ic ve dış capları birlikte soylenir. Ağırlıklar matkap bağlantıları vasıtasıyla matkabın hemen ustune takılırlar. Ağırlıkların ustunde de tijler vardır. İlerlemede matkaba yalnız ağırlık vasıtasıyla yuk verileceğinden, sondaj esnasında tijlerin yuku ile en ustteki ağırlığın yarı yuku, tamamen askıya alınır. Bundan gaye maksimum burulma noktasını en ustteki ağırlığın ortasında tutarak takımın kesilmeye daha musait olan tij ve bağlantıları dışında tutmaktır.
Sondajcılıkta usul haline gelmiş bir deyim vardır. Tijler askıda, ağırlık baskıda calışmalıdır.
TİJLER (Drill-Pipe)
Kelly’nin rotari hareketini, ağırlığa ve dolayısıyla matkaba nakleden ve icinden dolaşım sıvısının gecmesine musaade eden etli borulardır.
Şok etkilerine ve burulmaya karşı tahammul edebilmeleri icin tijler esnek celikten yapılmışlardır.
Tijlerin arasında bağlantıyı sağlamak uzere her iki tarafına diş acılmış duz etli borudan yapılmış bağlar (tool-Joint) kullanılır. Bu bağların (Tool-Joint’lerin) alta gelen ucları erkek, uste gelen ucları ise dişidir. Tijler bu bağlantılar vasıtası ile birbirlerine eklenirler.
Tijler kullanıldığı yere ve makine kapasitesine gore değişik cap ve boyda imÂl edilirler.
1- Manşonlu (Tool Joint’li) Tijler
Bunlar petrol ve su sondajlarında kullanılan tiplerdir. Tijler birleşme yerlerinin yapılışı bakımından icten şişkin ve dıştan şişkin olarak yapılırlar. Uzerlerine acılmış dişler vasıtası ile bağlar (Tool-Joint) yerleştirir. DSİ’de kullanılan tijlerin dış capları;
2 7/8”, 3 ½”, 4 ½” olup, boyları ise 6.10 m yani (20’) dir.

2- Manşonsuz Tijler (Tubingler)
Bunlar dar caplı kuyularda, ozellikle maden arama işlerinde daima karot alıcı ile (Karotiyer) calışan sondajlarda kullanılırlar. Bağlantıların dişleri duz ve konik yapıdadır.
Tijlerin Bakımı
Bağların (Tool-Joint’lerin) dişleri, her manevrada temiz su ile yıkanmalı ve diş muhafazaları takılmalıdır. (Lastik muhafazalar) kullanılacağı vakit ise bu muhafazalar sokulur. Tijler kuyuya indirilirken dişler tekrar tel fırca ile temizlenip sulyen surulerek birbirine bağlanmalıdır. Tijlerin uzerindeki bozuk dişler duzeltilmeden katiyyen kullanılmamalıdır. Sondajda eğri tijler kullanılmamalıdır. Tijler sehpalar uzerine konulmalı ve en az uc yerden desteklenmelidir.Tijler tool-Joint diplerinden kaynakla doldurulmalıdır.Tijlerin tool-joint’leri benzinle silinmemelidir. Sıkışan tijleri sokmek icin asla ısıtmamalıdır.
KELLİ (Kelly)
Kelly, rotari tablası veya kelly yatağı (buşing) vasıtası ile motordan aldığı hareketi tijlere ve dolayısıyla matkaplara iletir. Kelly’nin ici dolaşım sıvısının gecebilmesi icin delik olarak yapılmıştır. Kelly yapılışı itibari ile yuvarlık, 4 koşe ve 6 koşe olmak uzere değişik tiplerdedir. 4 ve 6 koşe olanları rotari hareketini, rotari tablasından yuvarlak olanları ise kelly yatağından alırlar. Bunların boy ve capları yapılan işe, zemin şartlarına ve makine kapasitesine gore değişik olur. Failing 1500 SS ile Speed-Star SS 20 makinalarında kullanılan Kelly’nin ozellikleri şoyledir.
İsmi Makine Cinsi Boy Dış cap İc cap Ağırlığı
2 7/8” Kelly Failing 28 Ft 4 1/8” 2 1/8” 400 libre
4 ½” Kelly Speed-Star 28 Ft 5 3/8” 3” 1800 libre
Kelly’ler bağlantıları vasıtasıyla alttan tijlere ustten ise su başlığına (Swivel) bağlanır. Hareketi ortadan aldığından, kelly sağa donerken bağlantıların sokulmemesi icin alt bağlantılar (saplar) sağ dişli ust bağlantılar ise sol dişlidir.
Manevra esnasında her vakit kelly sokulup yağlanırken dişlerinin bozulmaması icin alt kısmına kelly muhafaza bağlantısı (sap) takılır. Bu bağlantının kelly tarafındaki ucu ince dişli, reduksiyon tarafındaki ucu ise kalın dişlidir. Manevra esnasında kelly muhafaza bağlantısı ile kelly reduksiyon bağlantısı birbirinden sokulduğunden kelly’nin dişleri korunmuş olur.
Kelly’nin Bakımı
Kelly’nin bakımı da tij gibidir, dişleri daima temiz tutulmalı, su ile yıkanıp gres veya sulyen ile yağlanmalıdır. Gerek muhafaza bağlantısı, gerekse kelly dişleri hicbir zaman cıplak olarak madeni bir zemin uzerine oturtulmamalıdır. Kelly kullanılmadığı zaman mutlaka diş muhafazası takılı bulunmalıdır. Sondaj makinasının nakli esnasında kelly kuledeki yerine sıkıca bağlı bulundurulmalıdır. İmkÂn varsa kelly’nin zedelenmemesi icin gerekli tedbirler alınmalıdır. Eğri kelly kullanılmamalı, eğri olanlar duzeltildikten sonra kullanılmalıdır. Kelly taşınırken en az 3 yerinden desteklenmelidir.
SU BAŞLIĞI (Swivel)
Su başlığının ortası devridaim sıvısının gecebilmesi icin delik olup, alttan kelly’e ustten bir kulpla kancaya ve gezici makaraya bir taraftan pompa verici hortumuna (Swivel hortumu) bağlıdır. Takım sağa donerken acılmaması icin su başlığının bağlantıları sol diştir.
Su Başlığının Vazifeleri
Sondaj esnasında butun delme takımlarını uzerinde taşır.
Delme takımındaki rotari hareketini daha ust kısma intikal ettirmez.
Dolaşım sıvısını sondaj takımına verir.
KANCA (Hook)
Manevralarda ilerlemeye gecileceği anda ve techizlerde su başlığının, manevra başlığının ve kaldırıcıların (elevator) gezici makaraya bağlanmasını sağlamak uzere gezici makarının ucunda bir kanca bulunur.
Kancaya gecirilen bir parcanın duşmemesi icin bir emniyet dili vardır. Emniyet dili olmayan kancaları sondajlarda kullanmak doğru değildir. Emniyet dili kapanmadan manevraya gecilmemelidir.


Su başlığı (SWİVEL) KANCA (HOOK)
II- DİĞER ELEMAN VE EKİPMANLAR
DONANIM (Halat)
Normal olarak bir sondaj makinasında iki tane tanbur ve halat sistemi mevcuttur. Bunlardan birincisi beyler tanburu ve buna bağlı beyler halatı, ikincisi ise cer halatı ve cer tanburudur. Bazı makinalarda orneğin failing 1500 SS de beyler ve cer halatı tek olup tek bolumlu tanbur ile kullanılır. Sepeed-Star SS 20’de ise kelly ve cer halatı ayrı bolumlerde yeralır.
a- Beyler Halatı: Cer halatından daha ince (3/8”) olup herhangi bir palanga tertibatı yoktur. Kuledeki makarasından gecen bir halat olup, ağır malzeme kaldırılmasında, beyler kovasının kullanılacağı hallerde iş gorur. Bu halatla mecbur kalınmadıkca manevra yapılmaz.
b- Cer Halatı: Asıl sondaj halatıdır. Bu halatın capı makine kapasitesine gore değişmekle beraber, DSİ de kullanılan makinaların hepsinde 5/8” dir. Boyları ise Failling’lerde 100 yarda (91.44 m) Speed-Star’larda halatı 65 m dir (Şekil:3).
AĞIRLIK SAATLERİ
Ağırlık saatleri petrol ve su sondajlarında ilerlemeye gecildiği zaman sondorun nasıl hareket edeceğini belirten bir aractır. Ağırlık saatleri kuyunun icerisinde bulunan delme takımının sıvı icerisindeki ağırlığını belirtir. Takıma ne kadar ağırlık verileceğini gosterir ve nihayet takım kopmalarında, sondore’e takımının koptuğunu haber verir. Kurtarmalarda (Tahlisiye’de) takımın yakalandığını gosterir. Daha acık bir deyimle sondorun kuyudaki gozudur. Bozuk saatler tamir edilmeli ve ağırlık saatsiz calışılmamalıdır.Genelde iki tip ağırlık saati vardır.
Mekanik ağırlık saati
Hidrolik ağırlık saati
Failinglerde mekanik, Speed-Star’larda hidrolik ağırlık saati vardır.
TAKIMI DONDUREN SİSTEMLER
Sondajlarda formasyonların kesilip oğutulmesi takımın en alt ucundaki doner matkapla sağlanmaktadır. Motordan alınan bu donme hareketi ceşitli usullerle takıma iletilmektedir.
Bu sistemleri dort grupta toplayabiliriz;
Dipten dondurmeli turbo donuş tipi,
Kafadan dondurmeli tip (top head drive)
Morset ile dondurmeli tip
Rotary tablasından dondurmeli tip
a) Dipten Turbo Donuş Tipi
Bu tipte matkap dipte basınclı hava ile dondurulmekte olup matkap dizaynı ozel yapılmıştır.
b) Kafadan Dondurmeli Tip (Top head drive)
Bu tip makinalarda takim dizisi kafaya bağlı olup (tij, stabilizer, ağırlık, matkap) takım donme hareketini kafadan almaktadır.
c) Morset İle Dondurmeli Tip
Bu sistemde takım dizisi motordan gelen yatay donme hareketi ayna mahruti dişlisi kanalıyla morsete gelerek morsetin duşey donmesini ve dolayısıyla takımın donmesini sağlar.
d) Rotary Tablasından Dondurmeli Tip
Takım dizisi donme hareketini rotary tablasından almaktadır. Rotary tablası motordan aldığı yatay donme hareketi duşey hareket haline cevirerek kendi icinden gecen ozel tijlerle (kelly) takıma ve matkaba iletir (Şekil-4).
MOTOR
Rotari sondaj makinaları tranmisyonu sistemleri bakımından şu guruplara ayrılır:


1. Tek Motorlular
Bu tiplerde camur pompasına, vinc sistemi ve rotari sistemine tek motordan hareket verilir (Ornek: Franks KC-54).
2. Cift Motorlular
a- On motor ve ust motor her biri tek motorlulardaki gibi, butun sistemleri calıştırırlar. Yani motorlardan birinin arıza yapması halinde sondaja devam etmek mumkundur (Ornek: Franks KC-45 ve Speed-Star).
b- On motor sondaj arabasını hareket ettirmeye ve camur pompasını calıştırmaya yarar. Ust motordan ise vinc sistemi ve rotari sistemi hareket alır. Bu tip makinaların motorlarında bir arıza olduğu takdirde devridaime devam etmek veya takımı yukarıya almak suretiyle herhangi bir kaza onlenmiş olur (Ornek: Failing 1500 SS Davey ve Speed-Star)
Speed Star Sondaj Makinası
Speed-Star sondaj makinasında birbirinden ayrı iki motor vardır. Motorun biri (on motor) sondaj makinasının yurumesini sağlar ve sondaj yaparken camur pompasını calıştırır.
Ust motor rotari ve vinc’i calıştırır. Motorun bir tanesi arıza yaptığı zaman tek motor ile sondaja devam edilebilir. Yani tek motorla camur pompası, rotari ve vinc calıştırılabilir. Ancak tek motor ile calışıldığında kuyu capı fazla geniş tutulmamalı ve derinlik 100-150 m civarında olmalıdır.
Ingersoll-Rand Sondaj Makinası
Bu makinalarda rotari yukarıdan hidrolik motor vasıtası ile sağlanır. Makine rotari tanbur camur pompası vs butun işlevler hidrolik vasıtası ile yapılır. Bu makinaların T-4 modellerinde on motor yuruyuşu, ust motor hidrolik pompalarını ve kompresoru calıştırır.
Drilltech D40 KM Sondaj Makinası (TAMROCK-DRILTECH)
Bu makinalarda rotari (donme) hidrolik-guc kafası vasıtasıyla sağlanır. Camur pompası ve hidrolik-motorların calıştırılması icin ve sondaj makinasının nakliyatı esnasında aynı motor kullanılır. Sondaj esnasında sondaj makinası takoza alınır ve PTO (Power Take Off) ile motor hareketi sondaja verilir.
Driltech sondaj makinası, Ingersoll Rand-sondaj makinası gibi tam hidrolik hidrolik baskı sistemi bulunan, camur, hava, hava-kopuk sirkulasyonu ile calışan, dipten darbeli hava cekic ile calışan-kombine makinadır.
CAMUR POMPASI
Camur pompalarının sondajdaki en muhim vazifesi kuyu dibinin temizlenmesini sağlamaktır. Kuyu dibi gerektiği gibi temizlenemezse ilerleme suratinde bir duşme ve kullanılan matkap randımanında bir azalma gorulur. İlerleme suratindeki bu duşuş ve matkap randımanındaki azalmanın azlığı veya cokluğu sirkulasyon sıvısının kuyu dibini iyi temizlemesine bağlıdır. Bu durumda kuyu dibini gereği gibi temizlemek, camur pompası kapasitesi, kuyu capı ve sirkulasyon sıvısı yoğunluğu ile sirkulasyon sıvısı jel ozelliği ile yakından ilgilidir.
Camur pompasının kuyu dibini iyi bir şekilde temizlemesi icin sirkulasyon sıvısının kuyu dibi teressubatını en az 25 feet/dakika (12,7 cm/saniye) ilk bir hızla dışarı atması gerekmektedir.
Tablo-8’de ceşitli kapasitedeki camur pompalarının muhtelif captaki tijlerle calışmaları halinde kuyu capı ile ilgili olmak uzere sirkulasyon sıvısının kuyu icinde yukseliş hızlarını vermektedir.
Gardner Danver firmasının FG-FXG tipi (5”x6”)’lik ve 150 GMP’lik camur pompası,
Gardner Denver firmasının FD-FXD tipi (5”x6”)’lik 158 GPM’lik camur pompası
Gardner Denver firmasının FY-FXX tipi (8”x7 ½”) ve 378 GPM’lik camur pompası ve
Weatpley firmasının Fig No. 6050 tipi (5”x10”)’lik 230 GPM’lik camur pompaları
pompalarının hepsi de Emme Basma suretiyle calışmaktadır. Şekil-5’de Gardner Denver camur pompası gorulmektedir.
III- YARDIMCI EKİPMANLAR
Manevra Başlığı: Tij ve ağırlık manevralarında kullanılırlar. Alt kısımları (sap) erkek-tool-joint dişlerinin aynı olup, tijin dişi tool-joint’lerine girer. Manevra başlığının sap kısmının ici boş olup, govdedeki iki kucuk delikle irtibatlıdır. Bu deliklerden hava girerek manevra esnasında tijin icindeki camurun boşalmasını sağlar. Ust kısmı bir kulpla kancaya ve dolayısıyla makaraya bağlanır. Başlığın kolay sokulup, takılması icin etrafında bir simit vardır.
Kaldırıcılar: Yapılışları ve capları itibarıyla farklı imal edilirler. Kamalı, mandallı ve zincirli tipleri vardır. Kamalı ve mandallı tiplerin capları sabit olup, ancak belli caplı boruları kaldırırlar. Zincirli tipleri ise boruyu kavramak suretiyle onu tutabilirler. Hep boru capına gore zincir ayarlanır.
Mandallı ve kamalı kaldırıcılar boruyu sıkmazlar, bunlar borunun uzerinde aşağı, yukarı hareket ederler, sadece borunun uzerindeki flanş, manşon veya başka bir cıkıntıya takılarak boruyu kaldırırlar. Zincirli tipleri ise boruyu kavramak suretiyle onu tutabilirler, ise de bunlara pek fazla guvenmemek lÂzımdır. Kaldırıcılar (elevator) kolları vasıtasıyla kancaya ve dolayısıyla gezici makaraya bağlanırlar.
Kravatlar (Kamps): Kaldırıcıların yerine kullanılan ortası boruyu kavrayabilecek şekilde yuvarlak; ucları ise civatalarla tutturulmaya musait şekilde dışarıya kıvrık, iki parcalı demirinden gelmiş olup, ekseriya manevra kancasına sapanla bağlanırlar. Kravat kullanırken cok dikkatli olmak gerekir. Ozellikle civataların iyi sıkılması lÂzımdır.
Tutucular (Slip): Sondaj takımlarını ve boruları tutmaya yarayan parcalardır. Ekseriya iki parcadan teşekkul ederler. Tij manevra tutucuları haric diğerleri, konik ve tırtıllı (Taper slip) olup, tuttuğu parcayı aşağıya bırakmazlar. Bunlarda değişik boyut ve şekillerde yapılmışlardır (Şekil-6).
Ağırlık Tutucular (Klempsler): Tutucu ozelliği olan konik yataklı bircok oynak lokmanlardan meydana gelmiş bir ceşit tutuculardır. Lokmalar eklenerek veya cıkarılarak istenilen captaki ağırlıkları tutmaya yararlar. Bunlar boru tutucusu olarak kullanılmazlar ve manevra işlerinde de kullanılmazlar. Ağırlıkları cozuldukten ve ağırlığa manevra başlığı takıldıktan sonra bu tutucular cozulup ağırlığın uzerinden cıkarılırlar.
Kullanma sonunda su ile yıkanıp ozel kutularında mazot icinde muhafaza edilmelidirler (Şekil-6).
Anahtarlar:
1- Tij anahtarları (Tong-Pipe) yalnız tijleri sokmede kullanılırlar.
Cenelerinde değiştirilebilen dişleri mevcuttur. Kullanılan her tij capı icin ayrı ayrı yapılmışlardır.
2- Boru anahtarları: Değişik boyutta olurlar ve boylarının uzunluğuna gore isimlendirilirler. Butun parcaları eskidikleri veya kırıldıkları takdirde değiştirilebilirler. Genellikle sondajlarda kullanılan boru anahtarları 18”, 24”, 36”, 48”, 60” dir.
3- Zincirli anahtarlar: Govde, başlık ve zincirlerden muteşekkil anahtarlardır. Zincir borunun etrafından dolanır ve başlığa takılarak calışır. Kopan zincir baklaları yenileriyle değiştirilebilir. Genel olarak kullanılan anahtarların boyutları şoyledir:

Anahtar Sapı Uzunluğu
13 3/4”
20”
27”
37”
44 1/2"
50 1/2"
64 1/2"
Zincir Uzunluğu
9 1/2”
13 1/2”
17 1/2”
22 1/2”
32”
40 1/2"
55 1/2"

4- Tong Anahtarı: Tij ve ağırlıkları cepecevre sararak kilitleme ve dondurme suretiyle sokme yapan anahtar tipidir. Elle calışanları olduğu gibi hidrolik olanları da mevcuttur. Tong anahtarları tek cap icin olduğu gibi ceneleri değiştirilmek suretiyle sarma capı daraltılmak veya genişletilmek suretiyle değişik caplara da cevap verebilirler.
Stabilizerler: Sondaj delme takımı ekipmanlarından olan stabilizerler, adından da anlaşılacağı gibi sondaj dizisinin stabilizasyonunu sağlayarak mumkun mertebe dikey kuyu acmamıza yardımcı olurlar
__________________