PNOMATOLİTİK YATAKLAR
Oluşumlarında ucucu elemanların rol oynadığı yuksek ısı ve basınc koşulları altında meydana gelmiş yataklardır. 400-6000C’de oluşur.
Asit cıkışlı yatak yada greyzen yataklarda denir.
Oluşumu
Bu yatakların oluşumunda pnomatolit veya mineralizator adı verilen gazların en onemli rolu oynadığı kabul edilmiş bir goruştur. Buna gore magmanın katılaşma suresinde derişmiş kalay, volfram gibi elementler borur, florur, klorur, iyodur halinde taşınmışlar ve 400-6000C ısılarda cokelmişlerdir (Tayışıcı rolu oynayan ucucu elemanlar ise fluorit, apatit, topaz, turmalin gibi minerallerin bileşimine girmişlerdir.
Yataklanma Şekli ve Yerleri
Pnomatolitik yataklar genellikle damar, stokverk veya sacınım şeklinde yataklanmışlardır.
Ender olarak da yığın ve pipo şeklinde yataklarına rastlanır. Bu yataklar daima granit, batolit veya stokların takke kısmında, takke-yan kayac sınırında veya granite cok yakın kayaclar icerisinde yer alır.










Floze
Cevherli damarların, granitin dış yuzeyini paralel veya dik olarak doldurması sonucu gelişen damarlara denir.
Coğu kez pnomatolitik damar bir arada bulunarak bir damar ağı meydana getirirler. Bu damarlar (floze) granitin soğuma catlakları icinde granite gore konstantrik veya ışınsal haldedir.
Yan Kayaclarda Kimyasal ve Minerolojik Değişikler
Pnomatolitik donemde ucucu elemanların buyuk hareket ve kabiliyetlerinden dolayı yan kayaclarda metasomatik olarak onemli kimyasal ve minerolojik değişiklikler gorulur. Bunlar,
Greyzenleşme
Turmalinmeşme
Kaolenleşme
Greyzenleşme
Aluminosilikatlı kayaclarda granit feldispatının bozulması ile yalnız kuvars ve lityumlu mikadan oluşan bir kayactır. Bu oluşuma greyzenleşme, meydana gelen kayaca greyzen denir. Stokverklerde butun kayacın greyzene donuştuğu gorulur.
Graniti keserek cıkan pnomatolitik akışkanlar birkac desimetre ile metrelerce kalınlıktaki greyzen oluşumunun nedenidirler.
Ayrıca turmalin, topaz, florit, apatit gibi tali gang mineralleri ve kassiterit volfromit gibi cevher minerali bulunabilir. Kassiterit greyzen icinde işletilir.
Turmalinleşme
Turmalin ve kuvarstan oluşan bir kayactır. Bu mineral ortamda daha once mika v efeldispatın varılğı ile gelişir. Bu bakımdan şistlerin ceperlerinde olduğu kadar granit ceperlerinde de bulunur. İğne şeklindeki turmalinlerin ışınsal olarak bulunduğu bu kayaclara “luksilyonit” denir. Granitlerin dışında karbonatlı kayaclarda turmalinleşebilir. Turmalinleşmiş kayaclar ayrıca florit, topaz, kassiterit,vıolframit gibi minerallerde icerebilir.
Turmalin yan kayacın killi olması halinde cok gelişmektedir. Orneğin; Killi şist-kumtaşı ardalanmalı bir ortamda kumtaşı seviyeleri hemen hemen turmalinden yoksundur.
Turmalin gelişimi, kuvars damarlarını kuşatır bicimdedir. Turmalinli kuşak, once beyazlaşmış turmalinsiz bir kuşağa, sonra da kırmızılaşmış şistlere gecer. Genelde siyah ve kahverengi, otomorf kristaller halindedir.
Kaolenleşme
Genellikle asit kayacın feldispatından kaolinit oluşması demektir. Kuvars v emikalar değişmez. Kuvars damarlarının kontaklarında da oluşabilen bu olay ekonomik yonden onemlidir. Kaolenleşmeye bircok pnomatolitik yataklarda rastlanır, ancak hidrotermal kokenli olduğu duşunulmektedir.
Ekonomik Onemi
Başlıca Sn, W, Mo, Bi icin onem taşır. Sn pnomatolitik yataklarda ayırtman bir mineraldir. Ancak W, Mo, Bi diğer tur yataklarda da ekonomik olabilmektedir.
Pnomatolitik yataklarda yukarıda sayılan 4 elemente yani W, Mo, Bi, Sn’ye beraber rastlamak mumkundur. Ancak bu yataklar bir element icin ekonomik olabilmektedir.
Orneğin; Malezya-Endonezya Sn provensi, G. Cin–Kore, Japonya W provensi, bu yataklarda Fe’de ekonomik olabilmektedir.









Pnomatolitik Yataklara Ornekler
Carnwall (İngiltere)
Climax (Colorado, ABD)
Attenberg (Almanya), Cinovec-Zinwald (Cekoslovakya);
Erzgebirge bolgesinde bulunur. 25 km.’lik bir kırık zonu boyunca ust karbonifer yaşındaki kuvars porfir ve granit porfir uzanmaktadır. Bu yataklarda kassiterit ve wolframit hersiniyen yaşlı granitlerin floze damarlarında ve stokwerklerinde bulunmaktadır.










Turkiye’de Pnomatolitik Yataklar
Gumele (Mihalgazi, Eskişehir)
Balışık (Keskin, Kırıkkale)
Pınargozu (Kangal, Sivas)
Hasan Celebi (Hekimhan, Malatya)
Turkiye’nin duşuk tenorlu en buyuk demir yatağıdır. Hasan Celebi istasyonunun kuzey ve kuzey doğusunda, Malatya – Sivas demiryolunun 2 yanında, 300 m genişliğinde ve 6 km uzunluğunda bir alanı kaplar.
Yorede ust kretase oncesi serpantinleşmiş ultrabazik kayaclar ve bazik volkanik kayaclar bulunur. Bunların uzerine uyumsuz olarak Ust Kretase yaşlı tortul kayaclar ve trakitler gelir.
Butun bu kayaclar tamamen ve kısmen “skapolitleşmişlerdir”. Bolgede bir siyenitik botolit gorulmemekle birlikte mikrosiyenitik ve pegmatitik daykların varlığı gomulu bir siyenitin bulunduğunu doğrulamaktadır.
Cevherleşmede başlıca cevher minerali manyetit, skapolitfels icinde sacınım halindedir. Ender de olsa magnetit damarlarına rastlanır. Hematit ve pirit daha az bulunur. Biyotit, Diopsit, Amfibol, Grano, Turmalin, Sfen, Kalsit, Zirkon, Lepidolit, Apatit, Rutil, Kuvars gang mineralleridir.
__________________