A-KAMBRİYEN ONCESİ
"Kambriyen oncesi" yeryuzunun oluşumundan Kambriyene kadar gecen dort milyar yıllık zaman dilimidir. Yeryuzu tarihinin 7/8'lik bolumu, Kambriyen oncesinde gecer. Dunyanın yuzeyinin soğuyup, katılaşması, kıtasal levhaların, atmosferin ve okyanusların oluşması. Yaşamın jeobiyokimyasal surecler sonucu ortaya cıkması, bakterilerin evrimi, atmosferin oksijence zenginleşmesi, okaryotların evrimi ve ilk hayvanların ortaya cıkması hep Kambriyen oncesinde gercekleşir. Ne var ki Kambriyen oncesine ait bilgileriniz son derece sınırlı ve tartışmalı. Son zamanlarda kabul goren sistemde, Kambriyen oncesi, Fanerozoik devirle denk iki devre ayrılır: Proterozoik ve Arkeyan. Ancak, dunyanın en eski kayaclarının bulunduğu Arkeyanın başlangıc zamanı belirtilmez. Bunun nedeni, yeryuzunde Arkeyan oncesine ait hicbir kayac olmamasıdır. Yeryuzunde bilinen en eski kayaclar 3.8 milyar yıl oncesine ait. Bu zamandan onceki kayaclar jeolojik olaylar sırasında aşınarak ya da yeniden magmaya karışarak yok olmuş. Dunyanın 4,5 milyar yıl olarak bicilen yaşı, jeolojik etkinliğin olmadığı Ay'dan getirilen taşların ve yeryuzune duşen meteorlar uzerinde yapılan calışmalarla bulunmuştur. Bazı bilim adamları Dunyanın, Guneş sisteminin oluşumu sırasında, bir goksel cisim olarak belirmesinden Arkeyana kadar gecen zaman dilimi icin Hadeyan ismini kullanır. Bu da, tıpkı yaşadığımız cağ olan Holosen gibi gercek bir jeolojik devir olmasa da, dunya tarihinin butunluğunun sağlanması amacıyla kullanılır.
A-1 Arkeyan
3600 myo-2500 myo arası
Yaşamın ortaya cıkışı
Arkeaların zamanı
Fanerozoiğin iki katı uzunluğunda bir devirdir. Yeryuzunde, bilinen en eski kayaclar bu devre aittir. ılkin okyanuslarda mikrobiyal yaşam jeobiyokimyasal surecler sonunda bu donemde ortaya cıkıp, evrildi. Canlıların bugun kullandığı biyokimyasal sureclerin temeli atıldı ve bu sureclerin buyuk coğunluğu bu donemde kuruldu. Arkeaların baskın olduğu prokaryotik yaşam okyanuslarda yaygındı. Fotosentetik bakteriler olan Siyanobakteriler ortaya cıkıp, o zamana kadar oksijensiz olan okyanuslara oksijen salmaya başladı. Bu yeryuzunde ilk kez bol miktarda bulunan serbest oksijenin okyanuslarda cozunmuş halde bulunan demirle tepkimeye girerek birlikte cokmelerine neden oldu.
A-2 Proterozoik
2500 myo-545 myo arası
Arkeyan ile Kambriyen arasında
Oksijenli atmosferin oluşumu
Bakterilerin yaygınlaşması
Okaryotların ve cok hucrelilerin ortaya cıkması

Kıta hareketleri normal seyrine girerken, dev kıta Rodinia oluştu. Arkeyan donemde ortaya cıkan stromatolitler yaygınlaştı. Arkeyandan beri okyanuslara salınan oksijen, artık serbest halde okyanuslarda ve atmosferde bol miktarda bulunmaya başladı. Bu Proterozoik okyanuslarının cekirdeksiz -prokaryotik- canlıları icin bir felaket oldu. Bildiğimiz bu ilk, belki de tum zamanların en buyuk cevresel felaketi Arkeyan canlılarının buyuk bir kısmını yok etti. Arkealar azalıp, oksijensiz ortamlara cekilmek zorunda kalırken; bakteriler ustunluğu ele gecirdi. Oksijenin artması ve canlılarca kullanılmaya başlamasıyla, ilk cekirdekli -okaryotik- canlılar ortaya cıktı. Proterozoiğin sonlarına doğru ilk cok hucreli -algler ve ilkin hayvanlar-canlılar ortaya cıktı. Proterozoik boyunca birkac kez yeryuzunun gorduğu en buyuk buzul cağları yaşandı. "Kartopu dunya" olarak adlandırılan bu buzul cağlarında yeryuzunun tamamı birkac kilometre kalınlığında bir buz tabakasıyla kaplandı. Bu buzul cağlarının sonuncusundan hemen sonra ilkin hayvanlar ortaya cıktı.
Edikara faunası olarak bilinen fauna, bu ilkin hayvanlara ait fosil yataklarının en iyi bilinenidir. Burada, ilk yumuşak dokulu cok hucreli hayvanlara ait fosiller bulunur. Edikara faunasının hayvanları oldukca ilkel ve garipti. Sungerler ve deniz anaları gibi bazı tanıdık şubelerin uyelerinin yanı sıra, bilinen hicbir şubeyle ilgisi olmayan hayvanlar da vardı. Arkarua adami, Dickinsonia, Tribrachidium, Cyclomedusa, Kimberella Edikara faunasının hayvanlarından bazılarıdır.

B-Fanerozoik Devir
545 myo-Gunumuz
Dunya ve yaşam tarihinin uc devrinden sonuncusu ve en kısa olanıdır. Yeryuzu yaşamının son 545 milyon yıllık dilimini icine alan Fanerozoik, kelime anlamıyla "gorunur ya da bilinen yaşam" demektir. Yaklaşık elli yıl oncesine kadar bu zamandan oncesine ait kayaclarda canlı fosiline rastlanmamıştı. Fanerozoiğin ilk donemi olan Kambriyenin başında hayvanlar birden bire cok ceşitli ve yaygın fosiller bıraktı. Fanerozoikte yaşam once suda ceşitlenip yaygınlaşmış daha sonra karaya cıkıp kıtaları da işgal etmiştir. Artık yeryuzu yaşamının tarihinin cok daha eskilere, 3,5 milyar yıl kadar oncesine dayandığını, ilk hayvanların da Kambriyen oncesinde Vendiyanda ortaya cıktığını biliyoruz. "Fanerozoik" adı, artık bire bir anlamını korumasa da bu devir 3 milyar yıllık sonuk Kambriyen oncesi bir hucreli yaşamının karmaşık bicimlere evrimleşip ceşitlendiği, canlıların yeryuzune belirgin bicimde damgalarını vurdukları şaşaalı bir zaman dilimini temsil eder. Fanerozoik, ilkin hayvanlardan, dinozorlar cağına ve gunumuzun memeli baskın yaşamına, ilkin bitkilerden, Karbonifer bataklık ormanlarına ve gunumuz cicekli bitkilerine, basit sucul bir ekosistemden gunumuzun karmaşık ve yer kurenin uzerini kaplayan cok katmanlı ekosistemine uzanan evrimsel bir patika ve yeryuzu yaşamının en etkileyici donemidir.
B-1 Paleozoik Zaman
(545 myo-251.4 myo)
294milyon yıl surdu
Antik Yaşam
Yaklaşık uc yuz milyon yıl suren Paleozoik, Fanerozoiğin ilk ve en uzun zamanıdır. Bu zaman cok hucreli canlıların ortaya cıktığı, gelişip yaygınlaştığı ve ekosistemin baskın yaşam bicimi haline geldiği zaman dilimidir.
Paleozoik boyunca iklim genel olarak nemli ve ılımandı. Zaman zaman guney kıtası Gondvana'nın kutup bolgesinden gecmesiyle ya da başka bicimlerde buzul cağları yaşanmıştır. Kambriyenden hemen once super kıta Rodinia'nın parcalanmasıyla daha kucuk kıtalar doğar. Bu kıtalardan en buyuğu olan Gondvana, Paleozoik kıtalarının ana kitlesini oluşturur. Paleozoiğin sonuna doğru kıtalar yeniden bir araya gelerek yeni bir super kıta olan Pangea'yı oluşturur.
Paleozoiğin hemen başında "Kambriyen Patlaması" olarak bilinen olayla birlikte hayvanlar fosil kayıtlarına girer. Nerdeyse bilinen tum hayvan şubeleri Paleozoiğin başında ceşitli turlerce temsil ediliyor, cok ceşitli omurgasız grupları denizleri dolduruyordu. Bunların arasında bazı bilim adamlarınca "deneysel" olarak kabul edilen ve kısa surede ortadan kalkan yaşam bicimleri de vardı. Erken Paleozoikte henuz cok kırılgan olan ekosistemde yaşanan yok oluşlarla donemin geri kalanına damgasını vuracak canlılar belirlenir. Paleozoik denizlerinin en tipik canlılarından biri eklembacaklılar grubundan olan uc loblulardı. Erken Paleozoikte cok yaygınlık ve ceşitlilik kazanan uc loblular, zamanın sonuna doğru azalarak ortadan kalktı. Paleozoiğin bir diğer baskın grubu da dallı bacaklılardı. Zaman zaman tum turlerin %50'sinden fazlası dallı bacaklılar arasından cıktı. Tabulat ve rugoz mercanlar, yosun hayvancıkları, derisi dikenlilerden deniz laleleri ve blastoidler, yumuşakcalardan nautiloidler Paleozoiğin onemli omurgasız gruplarıydı

Paleozoiğin ortalarına doğru omurgalılar denizlerin en onemli gruplarından biri olur. Balık Cağı olarak adlandırılan bu donemde, ilkel cenesiz balıkların ardından ilk ceneli balıklar, ilk kemikli balıklar ve kopek balıkları ortaya cıkıp yaygınlaşır. Denizlerde balıkların ustunluğu ele gecirdiği sıralarda ilk bitkiler ve hayvanlar karaya adımlarını coktan atmıştı. Damarsız kara yosunu benzeri bitkilerin ve kırkayak benzeri eklembacaklıların onculuk ettiği karaların cok hucreli canlılarca işgaline, Orta Paleozoiğin sonlarına doğru omurgalılardan da destek geldi. Gec Paleozoiğe gelindiğinde yeryuzu karaları ucsuz bucaksız ormanlarla kaplandı, pek cok hayvan grubunun temsilcilerinin de katılımıyla karmaşık bir karasal ekosistem kuruldu. Karasal faunanın en goze carpan uyeleri, artık ucma yeteneğini geliştirmiş olan bocekler, iki yaşamlılar ve surungenlerdi. Paleozoiğin sonlarına doğru Pangea'nın oluşmasıyla iklim kuraklaşıp, karasallaşır. Sucul ortamların azalmasıyla geniş alanlara yayılmış sporlu bitkilerin oluşturduğu bataklık ormanları, yerini acık tohumlu bitkilerin oluşturduğu ormanlara bıraktı. İki yaşamlılardan da surungenlere doğru bir kayış oldu. Zamanın sonlarında surungenler oldukca ceşitlendi ve memelilerin ve dinozorların ataları olan gruplar ortaya cıktı. Bu canlılardan bazılarının kurklu ve sıcak kanlı oldukları duşunuluyor.
Permiyen sonunda, bir gok cisminin yeryuzune carpmasıyla, Paleozoik canlılarının buyuk coğunluğu ortadan kalkar. Yok oluşun ardından sahneye yeni canlılar cıkar Eskisinden oldukca farklı olan bu yeni yaşamla, "Dinozorlar cağı" olarak da anılan Mezozoik Zaman başlar.

B-1-1 Kambriyen Donem
545-495 myo arası
Kambriyen Patlaması:
Hayvanların hızlı evrimi ve ceşitlenmesi
Kabuklu canlılara ait ilk fosiller
Bilinen hayvan şubelerinin coğu bu donemde ceşitlenmiştir
Kambriyen, yeryuzu yaşamı icin bir donum noktasıydı. Yaşamın ortaya cıkışından Kambriyene kadar gecen yaklaşık uc milyar yıllık surec icinde yaşam hucresel duzeyde pek cok gelişme kaydetti; fakat, bu gelişim bakterilerden, bir ve cok hucreli alglerden oteye gecemedi. Gec Proterozoikte başlayan hayvanların gelişimi ve ceşitlenmesi, Kambriyene damgasını vuran en onemli olaydı. Kambriyenden hemen once Neoproterozoiğin sonunda en ilkel bicimleriyle ortaya cıkan hayvanlar, Erken Kambriyenin sonuna kadar gecen kısa zaman dilimi icinde, yaşamın tarihi boyunca bir daha asla tekrarlanmayacak bir hızla evrimleşip, ceşitlendi. Tartışmalara karşın "Kambriyen Patlaması" olarak adlandırılan bu olayın sonunda, sadece 25 milyon yıl icerisinde, bilinen hayvan şubelerinin neredeyse hemen hepsi ortaya cıktı.
B-1-2 Ordovisyen Donemi
495-440 myo arası
Deniz omurgasızlarının ceşitlenmesi
Paleozoik faunasının kurulması
Bitkilerin ve Eklembacaklıların karaya cıkışı
Ordovisyen, Paleozoik donemin geri kalanında okyanusları dolduracak olan faunanın kurulduğu donemdir. Kambriyen doneminde ortaya cıkan hayvanların pek coğu aynı donem icinde gercekleşen yok oluşlar sonucunda tamamen ortadan kalktı. Bu yok oluşlardan yara almadan ya da hafif bir zararla kurtulabilenler ise gidenlerden kalan yerleri işgal ederek oldukca ceşitlendi. Deniz omurgasızlarında gorulen bu buyuk ceşitlenme "Ordovisyen uyumsal acılımı" olarak bilinir. Kabuklu deniz canlılarına ait fosillerden takip edebildiğimiz kadarıyla, Kambriyen sonunda bu canlılara ait aile sayısı 150 iken uyumsal acılımın ardından Erken Ordovisyende bu sayı 400'e cıktı. Ordovisyen uyumsal acılımı Paleozoiğin geri kalanına da damgasını vuran, bildiğimiz en buyuk uyumsal acılım olayıdır. Bu olay sonucu kurulan fauna Paleozoiğin sonuna kadar varlığını surdurecek oldukca karmaşık bir ekosistem oluşturdu.
Ordovisyenin en onemli olayı, cok hucreli yaşamın karaya ayak basmasıydı.Bu olay bizim acımızdan oldukca onemli olsa da donemin yaşamı uzerinde buyuk izler bırakmadı.
Ordovisyenin ilgi cekici olaylarından biri de suzerek beslenen canlılarda gorulen dikkat cekici artıştı.
Ordovisyen uyumsal acılımıyla, Kambriyende onemsiz olan bazı grupların onemli hale geldikleri ve daha once gorulmeyen yeni grupların birden bire ortaya cıktıkları gorulur. Bu donemde ortaya cıkan yeni grupların başlıcaları: Midyeler, yosun hayvancıkları, Stromatoporoidler, mercanlarla derisi dikenlilerden denizlaleleri, deniz kestaneleri, ve denizyıldızlarıdır. Bu donemde onemi artan grupların başında artikulat dallıbacaklılar gelir. Kambriyende gosterişsiz bir başlangıc yapan artikulat dallıbacaklılar bu donemde sayıca ve ceşitlilikce bir patlama yaşadılar. Kambriyende ortaya cıkan nautiloid kafadanbacaklılar, ostrakodlar, salyangozlar, graptolitler Ordovisyende onem kazanan gruplardandır
B-1-3 Siluriyen Donemi
440-417 myo arası
Balıkların evrimi:
Cenesiz balıkların yayılması, tatlı su balıklarının ve ilk ceneli balıkların evrimi
Okaryot yaşamın karaya kalıcı olarak yerleşmesi:
Ordovisyen yok oluşlarına neden olan buzul cağının ardından, Siluryende sıcaklıkların tekrar yukselmesiyle Gondvana'yı kaplayan buzullar eridi. Kıtalar yeniden sığ denizlerin altında kaldı. Yok oluşun ardından canlıların ceşitlenip yayılması icin uygun şartların sağlanmasıyla canlılar yeni bir uyumsal acılım donemine girdi. Boşalan yaşama alanları hızla ceşitlenip, yayılan canlılarca dolduruldu. Omurgasızlar daha da ceşitlenerek, yeniden Ordovisyendeki yaygınlıklarını kazandı. Ancak Siluryen uyumsal acılımının başarılı grubu denizlerde hızla ceşitlenen, omurgalılardan cenesiz balıklardı. Bazı cenesiz balıklar tatlı sulara uyum sağlayarak bu ortamlarda yaygınlaştı. İlk ceneli balıklar tatlı sularda ortaya cıktı.
Siluryenin en onemli olayı okaryotik yaşamın sağlam temellerle ve daimi olarak karaya yerleşmesiydi. Ordovisyende karaya cıkmış olan kara yosunu benzeri bitkiler oldukca yaygınlaştı. İlk damarlı bitkiler de kesin olarak bu donemde ortaya cıktı. Kara yosunu ve ilkin damarlı bitkilerle kaplı karalarda dolaşan ilk kara hayvanlarıysa, uyum yetenekleri tartışılmaz olan eklembacaklılardı. Orumcekler, akrepler, bocekler, kırkayaklar, ve akrabaları bize oldukca yabancı bu ortamın bildiğimiz tek sakinleriydi.
Siluryen evrimsel acıdan pek cok ilkin gercekleştiği bir donemdi. Bu donemden meydana gelen olaylar dunyayı ve yaşamın bundan sonra izleyeceği yolu buyuk oranda etkiledi
B-1-4 Devoniyen
417-354 myo arası
Balık Cağı:
Cenesiz ve ceneli balıklar ceşitlendi, ilk kopekbalıkları ve ilk kemikli balıklar
Omurgalıların karaya cıkması: İlk iki yaşamlılar
İlk ağac ve ormanların ortaya cıkması
Tohumlu bitkilerin, ammonitlerin ortaya cıkması
Siluryen ile Devoniyen arasında bir kitlesel yok oluş bulunmaz, bu nedenle Siluryende başlayan evrimsel eğilimler kesintiye uğramadan Devoniyende devam eder. Bir onceki donemde yaygın olan omurgasız grupları, Devoniyende de varlığına eskisi gibi devam ederken, ammonitler ilk kez ortaya cıkar. Siluryende ceşitlenmeye başlayan balıklar bu donemde ceşitliliklerinin zirvesine ulaşıp, Devoniyen denizlerinin bir numaralı hayvan grubu olur. Hem kemikli balıklar hem de kopek balıklar da bu donemde ortaya cıkar.
Karasal okaryotların gelişimi de kesintiye uğramadan surer. Siluryende ortaya cıkan damarlı bitkiler donem boyunca hızla gelişir, ceşitlenip yaygınlaşır. İlk tohumlu bitkiler ve ağaclarla birlikte ilk ormanlar da donemin sonuna doğru oluşur. Eklembacaklılar yaygınlıklarını artırır, yeni bocek grupları ortaya cıkar. Denizlerde yaygınlaşan omurgalılar karaya ilk adımlarını donemin sonunda atar: ilk iki yaşamlılar ortaya cıkar
B-1-5 Karbonifer
Komur Cağı
354 myo-292 myo
Bataklık ormanlarının ortaya cıkıp yaygınlaşması
Ammiyotik yumurtanın keşfi: Surungenlerin ortaya cıkması
İlk ucan bocekler,
Gondvana ile Lavrasya'nın carpışması: Pangea'nın oluşması
Dunya komur rezervlerinin buyuk bir kısmı bu zamana ait olduğundan, doneme "karbon iceren" anlamında "Karbonifer" adı verilmiş. Ancak bugunlerde doneme yeniden bir isim vermemiz gerekseydi, muhtemelen "yeşil cağ" anlamına gelen bir kelime kullanırdık. Karbonifer, tum dunya karalarının ekvatoral duzlemde bir araya toplanmaya başladığı ve bu ucsuz bucaksız kara parcasının buyuk bir bolumunun gunumuz Amazon ormanlarına benzetilebilecek yağmur ormanlarıyla kaplı olduğu bir donemdi. Bu ucsuz bucaksız yeşil; bugun artık var olmayan veya gunumuz bitkilerinin ataları olan eğrelti ve eğrelti benzeri bitkilerle ilkin tohumlu bitkilerin dahil olduğu, pek cok farklı grubun oluşturduğu bataklık ormanlarıydı. Bu yoğun bitki ortusunun hayvan sakinleri olan bocekler, kırkayaklar ve akrepler de cağdaşlarına gore dev boyutlardaydı; omurgalıları ise cok ceşitli iki yaşayışlılar temsil ediyordu. Donemin sonuna doğru, dev kıta Pangea oluştukca ve buzullar buyudukce, cekilen deniz suları ve kuraklaşan iklimle birlikte bitkilerin ve ormanların yapısı değişirken, surungenler de yavaş yavaş kendilerini gostermeye başlar.
B-1-6 Permiyen
Paleozoiğin Son Donemi
292 myo-251,4 myo
Kurak karasal iklim ve Pangea'nın oluşumunun tamamlanması
Bataklık Ormanlarının Yok olması, Acık Tohumluların Yaygınlaşması
Surungenlerin Baskın Omurgalı grubu olması
Buyuk Yok Oluş
Permiyenin başları, Karboniferden cok da farklı değildi. Karboniferin sonunda kitlesel bir yok oluş yaşanmamış ve tum ekosistemler Karboniferde gosterdikleri eğilimlerini surduruyordu. Denizlerde, temelleri Devoniyende atılan ve Karboniferin başında gecirilen değişimden beri fazlaca bir değişim olmamıştı. Karbonifer buzullarının yol actığı deniz seviyesi değişimleri, Permiyenin başında da devam ediyor; deniz yaşamı bulduğu her fırsatta yeniden serpiliyordu. Karbonifer bataklık ormanları, ekvatoral kuşakta azalmış da olsa varlığını surdurdu. Karboniferin sonlarına doğru başlayan, kibrit otu ve at kuyruklarından eğrelti ve tohumlu bitkilere olan kayış devam eder. Kara omurgalıları da kuraklıktan etkilenir. Karboniferin ceşitli ve yaygın iki yaşamlı faunası, azalan sulak alanlarla birlikte geri cekilip yerini surungenlere bırakır. Bataklık ormanları Permiyenin ortalarına gelindiğinde artan kuraklığa daha fazla dayanamaz ve yok olur. Karboniferin mevsimsiz, nemli ve ılıman ikliminden geriye hicbir şey kalmamış, Permiyen surungenlerinin yaşamları, onlara yolu acmış olan gece-gunduz sıcaklık farklılıklarının aşırı uclarda seyrettiği, kurak ve karasal bir iklimde geciyordu. Pangea'nın oluşum sureci deniz yaşamını da etkilemeye devam ediyordu. Azalan deniz kıyı şeridi ve cekilen sularla, deniz canlılarının yaşama alanları gittikce azaldı. Kısacası Paleozoik yaşamı zor gunler geciriyordu. Ancak her şey bir uyum sureciyle halledilebilir ve Paleozoik yaşamı aralarından en uygun olanların devam etmesiyle yeniden parıldayabilirdi.
Ne var ki, uc yuz milyon yıldır yeryuzunu kaplayan ve onu bicimlendiren Paleozoik yaşamı icin, gunlerin sonu cok yakındı. Permiyenin sonu Paleozoik yaşamının da sonu oldu. Buyuk yok oluş tum turlerin %90-95'ini yok etti. Bilim adamları boylesi bir katliama neyin yol acmış olabileceği uzerinde yıllardır tartışıyor. Pek cok kuram arasından one cıkan, yine bir gok cisminin yolunun yeryuzununkiyle kesişmesi... Anlaşılan o ki dinozorların sonunu getiren de yollarını acan da bir gok cismi olmuş
B-2 Mezozoik Zaman
(251.4 myo-65.5 myo)
Dinozorlar cağı
Bu zamanda surungenlerin Permiyende başlayan karasal ekosistemlerdeki baskınlığı, diğer ekosistemlere de yayılır ve artarak devam eder.
Permiyende oluşan dev kıta Pangea, Mezozoiğin ilk doneminin sonuna kadar varlığını surdurur; fakat, daha sonra parcalanmaya başlar. Zamanın son donemi olan Kretasede Lavrasya ve Gondvana yeniden birbirinden ayrılır. Kıtalar daha da kucuk parcalara bolunerek hemen hemen gunumuzdeki bicimlerini almaya başlar. Ayrılan kıtalar uzerinde farklı biyocoğrafik bolgeler oluşur.
Mezozoik boyunca dunya sıcak bir donem yaşar. Kutuplar da buzullaşma olmaz. Permiyende başlayan kurak ve aşırı karasal iklim, Trias boyunca devam eder. Jurada iklim yeniden nemli hale gelir, kıtalar yeniden bitkilerle kaplanır. Bu nemli ve mevsimselliğin cok belirgin olmadığı yumuşak iklimsel eğilim, Kretase boyunca da devam eder.
Permiyen yok oluşunda neredeyse yok olma tehlikesi atlatan deniz yaşamı, sağ kalmayı başaranların uyumsal acılımıyla ceşitlenir, pek cok yeni grup ortaya cıkar. Modern deniz omurgasız yaşamı Mezozoikte kurulur. Modern mercanlar, kabuklular, fitoplanktonlar, planktonik Foraminiferler, Radiolaryalar, Belemnitler ve Ceratites ammonitler ortaya cıkar ve yaygınlaşır. Paleozoik denizlerinin en baskın grubu olan dallı bacaklılar azalırken midyeler yaygınlaşır. Mezozoiğin kemikli ve kıkırdaklı balıkları da gunumuzden cok farklı değildir. Ancak Mezozoik denizlerinde besin zincirinin en ustunde bulunan yırtıcı grupları gunumuzdekilerden oldukca farklıdır. Gunumuzde balina, yunus gibi memelilerin işgal ettiği bu nişleri, Mezozoikte dev deniz surungenleri kullanılıyordu. Triasın sonunda kıtaların parcalanmasıyla birlikte, sığ denizler geri doner ve deniz yaşamı yeniden ceşitlenir.
Mezozoiğin en tanınmış grubu olmalarına rağmen, dinozorlar Juraya kadar cok yaygınlaşamaz. Permiyen yok oluşundan kurtulan surungenler ve memeli benzeri surungenler, Trias karasal ekosisteminin baskın grublarıydı. Bu ilkel surungen gruplarından kaplumbağalar yeni surungen ortaya cıkar. İlk gercek memeliler de Triasın sonunda ortaya cıkar. Triasın sonunda gercekleşen yok oluşla, memeli benzeri surungenler de dahil, ilkel surungenlerin ve labyrinthodont iki yaşamlılar coğu yok olur; dinozor ve yeni surungen gruplarının yolu acılır. Dinozorlar Jurada karasal ekosistemin baskın omurgalı grubu olur, timsahlar, kaplumbağalar, kertenkeleler ve kurbağalar da oncekilerden boşalan nişlere yerleşir. Karalarda dinozorların hakimiyeti surerken, bazı surungen grupları da sucul yaşama uyum sağlar, bir kısmı ise ucma yeteneğini kazanarak krallıklarını gokyuzunde kurarMezozoikte bitkiler de buyuk bir değişim gecirir. Permiyenin kurak iklimine uyum sağlamayı başaran acık tohumlular, Mezozoiğin baskın bitki grubudur. Erken Mezozoikte eğreltiler, sikatlar, ginkolar, bennettitaleanler baskındır. Modern acık tohumlular, orneğin kozalaklılar ilk kez gunumuzdeki bicimleriyle erken Triasta ortaya cıkar. Juranın baskın bitki grubu, ilkel palmiye benzeri, acık tohumlu bitkiler olan sikatlardı. Mezozoiğin sonlarına doğru sikatlar azalmaya başlar. Kapalı tohumluların ne zaman ortaya cıktığı henuz kesin değilse de Kretasenin ortasında kesin bicimde fosil kayıtlarına giren grup, acık tohumluların zararına ceşitlenip, yaygınlaşır.
Surungenlerin hakimiyeti altındaki Mezozoik dunyasında memeliler onemsiz bir grup olarak varlıklarını surdurur. Oldukca kucuk boyutlarda olan memeliler buyuk olasılıkla surungenlerle rekabetten kacınmak uzere gececil bir yaşama bicimini benimsemişti. Dinozorlardan koken alan kuşlar da ilk kez Jurada ortaya cıkar
Jurada yaygınlaşan dinozorlar, Kretasenin sonunda ceşitlilikce ve yaygınlıkca zirveye ulaşmışlarken, pek cok canlı grubuyla birlikte ortadan kalkarlar. Bugun yaygın şekilde kabul edilen goruş, yeryuzune carpan bir gokcisminin yeryuzunun son kitlesel yok oluşuna neden olduğudur. Kretase/Tersiyer yok oluşu olarak bilinen bu olayla surungenlerin yuz milyonlarca yıl suren hakimiyeti sona erer ve Tersiyerde memelilerin yaygınlaşmasını sağlayacak koşullar sağlanır

B2-1 Trias
251.4 myo- 205.1 myo
Pangea bir butun halinde
İklim karasal ve sert
Yok oluşun ardından deniz yaşamının ve karasal yaşamın yeniden ceşitlenmesi
İlk dinozorlar, ilk memeliler ve pek cok yeni surungen grubunun ortaya cıkıp, farklı ekosistemlere yerleşmesi
Mercanların ve Belemnitlerin ortaya cıkması
Triasta Permiyen yok oluşundan kurtulmayı başaran az sayı ve ceşitlilikteki canlı grubu, uyumsal acılımla boşalan ekosistemlere yayılır. Bu nedenle Trias yaşamı, Paleozoiğin canlıları ile Mezozoiğin canlıları arasında bir geciş donemidir.
Bu donemde deniz omurgasızları buyuk oranda modern bicimlerine kavuşur ve Mezozoik denizleri -baskın yırtıcıları haric- az cok tanıdık bir bicim alır. Bitki yaşamında acık tohumlularının ve ozellikle kozalaklı bitkilerin baskınlığı giderek artar. Karasal ekosistemlerde omurgalıların baskınlığı Permiyende, olduğu gibi devam eder. Yok oluştan kurtulabilen az sayıdaki terapsit, Labyrinthodont iki yaşamlı ve Archosaurslar ceşitlenir. Mezozoiğin geri kalanına damgasını vuracak olan dinozorlar henuz cok ceşitli değildir. Donemin sonuna doğru ilk memeliler ve timsahlar ortaya cıkar
B-2-2 Jura
205.1 myo-142 myo
Pangea Parcalanmaya başlar
Ekvatoral ve nemli olan iklim donem boyunca gittikce yumuşar
Dinozorlar karasal ekosistemlerin baskın omurgalı grubu olur
Denizlerde surungenler cağı başlar
Surungenler gokyuzunun de hakimi olur
Belemmitler denizlerde yaygınlaşıp ceşitlenir
Bitkiler dunyasında "Sikatların Cağı"
Kuşların ortaya cıkması
Triasın sonunda gercekleşen kucuk bir yok oluş, Jurada dinozorların yayılmasına fırsat verdi. Dinozorlar ceşitlenip gelişti, dev boyutlara ulaştı. Juranın başında Diplodocus ve Apatosaurus gibi devasa sauropod dinozorlar ceşitlendi. Allosaurus ve Compsognathus gibi etcil theropodlar da sayıca bollaştı. Kuş benzeri dinozorlar yaygınlaşırken, Archaeopteryx gibi dinozor benzeri ilkin kuşlar donemin sonunda ortaya cıktı.
Dinozorlar karada hukum surerken, bilinen en buyuk ucan omurgalılar olan Pterosaurslar gokyuzunde yaygınlaştı. Ichthyosaurslar, plesiosaurslar ve dev deniz timsahları, denizlerde surungen hanedanın temsilcileri olarak besin zincirinin en ustunde yerlerini aldı.
Jurada surungenlerin ezici ustunluğu olsa da ilkin memeliler bu donemde gelişme ve ceşitlenmelerine sessizce devam etti. İlk cicekli bitkilerin de Juranın sonlarına doğru evrimleştiği duşunuluyor
B-2-3 Kretase "Tebeşir"
Dinozorların Altın Cağı
142 myo-65.5 myo
Cicekli bitkilerin yaygınlaşıp, baskın bitki grubu olması.
Pangea'nın parcalanması devam eder; Lavrasya ve Gondvana birbirinden tamamen ayrılır
Kretase boyunca nemli tropikal iklim koşulları devam eder.

B-3 Senozoik
(65.5 myo-gunumuz)
Fanerozoiğin uc zamanından sonuncusu
Modern Yaşam; Memeliler cağı
Kıtaların gunumuzdeki bicimlerini alması
Otların ortaya cıkıp, geniş otlak alanların oluşması
ınsanların ortaya cıkıp, yaygınlaşması
Dinozorların yok olmasına yol acan, K/T yok oluşundan gunumuze, yeryuzu tarihinin son 65 milyon yılını kapsayan ve ancak onceki zamanların bir donemi uzunluğunda olan Senozoik, Fanerozoiğin en kısa zamanıdır. Senozoiğe ait fosil kayıtları bize olan yakınlığı nedeniyle daha boldur. Bu nedenle hakkında en cok bilgiye sahip olduğumuz zamandır.
Senozoikte yeryuzu modern bicimini alır. Kıtalar gunumuzdeki konum ve bicimlerini yavaş yavaş alırken, iklim de gittikce kuraklaşıp soğur. Senozoik boyunca pek cok buzul cağı yaşanır. Kurak ve soğuk iklim koşulları ormanların azalmasına yol acar.
Omurgasızlar, balıklar ve surungenler donemin başında modern bicimlerine ulaşır; ancak, memeliler, kuşlar, bir hucreliler ve cicekli bitkiler donem boyunca evrimleşip ceşitlenmeye devam eder.
Tek cenekli bitkiler bu zamanda ortaya cıkıp, ormanlardan boşalan alanlara yayılarak, ilk kez savan, yayla gibi otlak alanlarını oluşturur. Bu otlaklar Senozoiğin orta ve gec bolumlerinde memeli evriminin ana merkezleri olur.
Senozoiğin başında memeliler uyumsal acılımla ceşitlenip, yaygınlaşarak hızla dinozorlardan boşalan nişlere yerleşir ve zamanın baskın omurgalı canlısı olur. Tıpkı Mezozoiğin surungenleri gibi, karalarda başlayan memeli evrimi ve ceşitlenmesi buradan denizlere ve gokyuzune sıcrar. Zamanın başında memeliler sıcan benzeri bicim ve boyutlardayken; hızla pek cok garip tarih oncesi deve ve gunumuz bicimlerine evrimleşir. Bu sırada memeli ailelerinin sayısı 8'den 70'e cıkar. Otlak alanların yayılmasıyla, bu ortamlara uyum sağlayan hayvanlar da yaygınlaşır. Cift ve tek toynaklı otlayan memeliler, kedigil ve kopekgil yırtıcılarla, insansı maymunlar ortaya cıkar. Son buzul cağında ortaya cıkan, kendi turumuz Homo sapiens buzul cağının sona ermesiyle yaygınlaşıp, ekosistemin baskın canlısı olur.
Yakın zamana kadar Senozoik, uzunlukları bakımından oldukca eşitsiz olan iki alt bolume ayrılırdı: Tersiyer ve Kuaterner. Bunlardan Tersiyer 65 milyon yıl oncesinden 1.8 milyon yıl onceye kadar ki bolumu kapsarken; Kuaterner son 1.8 milyon yılık donemi icine alırdı. Yakın zamanda Senozoik uc doneme bolunerek incelenmeye başlandı. Bu sistem, Tersiyerin iki doneme bolunmesiyle elde edilmiştir. Yeni sisteme gore Senozoiğin uc donemi: Paleojen, Neojen ve Kuaternerdir. Bu uc donem de kendi icinde "Bolumlere" ayrılır. Jeolojik zamanın diğer "Donemleri" de "Bolumlere" hatta daha alt birimlere ayrılsa da bunlar bize cok tanıdık olmayan teknik ayrımlardır. Oysa ki Senozoiğin bolumleri coğumuzun kulağının aşina olduğu isimlerdir.
B-3-1 Paleojen
65,5 myo ile 23,8 myo arası
Paleojen, pek cok memeli ve kuş grubunun tropik koşullarda ortaya cıkıp ceşitlendiği donemdir. Erken Paleojende, kıtalar sığ denizlerle birbirinden ayrılmış, her kıtada farklı bir memeli soyu evrimleşmişti. Pek cok dev boyutlu, kucuk beyinli, gergedan benzeri memeli vardı. Bunlarla birlikte yine dev boyutlu, ucamayan kuşlar olan Lavrasya diatrymidleri ve Guney Amerika Phorusrhacidleri; 2 metre boyunda ve kıvrımlı gagalarıyla Mezozoiğin dev Theropodlarını andırıyorlardı. Tum bu hayvanlar tropikal ormanlarda yaşıyordu.
Denizlerde ilkel dişli balinalar ortaya cıktı. Dev deniz protozoaları (foraminiferler), Eosende mercimek boyutlarına ulaştı. Salyangozlar, midye ve istridyeler, gunumuzdekilerden farksızdı. Nautiloidler son kez orta capta bir evrimsel acılım yaşar: Atasal ve modern kafadan bacaklıların geciş bicimleri ortaya cıktı. Derisidikenliler, mercanlar, yosun hayvancıkları, sungerler gunumuzden farksızdı. Karada bocekler genel olarak modern bicimlerdeydi.
Gunumuz kıtaları, Erken Senozoikte birbirinden oldukca ayrıydı. Her birinde farklı evrimsel patikalar izleniyordu. Guney Amerika'da, Paleojenin sonuna kadar, kendine ozgu kuş, memeli ve surungenlerin bulunduğu bir fauna vardı. Avustralya keseli faunası da kıtalar arası izolasyon sayesinde bu şekilde oluştu.
B-3-1-1 Paleosen
(Antik Yeni Yaşam)
65,5 myo ile 55,5 myo arası

B-3-1-2 Eosen
55,0 myo ile 33,7 myo arası
Gunumuz Yaşamının Doğuşu

B-3-1-3 Oligosen
33,7 myo ile 23,8 myo arası

B-3-2 Neojen
23,8 myo ile 1,81 myo arası
Neojende modern memeli ve cicekli bitkiler evrimleşirken; bugun var olmayan pek cok garip memeli de ortaya cıkar. Erken Neojenin en onemli olayı, otların yaygınlaşıp, otlak alanların ortaya cıkmasıdır. Buna paralel olarak uzun bacaklı, hızlı koşan otlak hayvanları ortaya cıkar. Atlar Neojende oldukca başarı gosterir. Pek cok orman hayvanı da yaşamlarına devam eder.
Mastodonlar Avustralya dışındaki tum kıtalarda yaşıyordu. Diğer kıtalardan soyutlanmış olan Guney Amerika'da dev yer tembel hayvanı gibi pek cok garip memeli evrimine devam ediyordu. Guney ve Kuzey Amerika arasında kara koprusu kurulunca, kuzeyden gelenlerin istilasıyla bu canlıların coğu ortadan kalktı
Neojende, okyanuslarda balinalar gunumuz bicimleriyle yerleşmiş, ilkel dişli bicimler ortadan kalkmıştı. Buyuk okyanusun guneyinde, fok benzeri sucul filler olan Desmostylidler yaşıyordu. Gelmiş gecmiş en buyuk etcil kopek balığı olan Carcharodon megalodon da Neojen denizlerinde yaşadı.
Donemin sonlarına doğru, Afrika savanlarında ilk insansıların ortaya cıkması Neojenin en onemli olaylarından biridir.
B-3-2-1 Miyosen
23,8 myo ile 5,32 myo arası

B-3-2-2 Pliyosen
5,32 myo ile 1,81 myo arası
B-3-3 Kuaterner
1,81 myo ile Gunumuz
Jeolojik devirlerin en son ve en kısa donemi
Kuaterner yaşadığımız donemdir. Donem boyunca kıtaların bulundukları konum gunumuzdekinden cok farklı değildi; fakat, yaşanan buzul cağına bağımlı olarak değişen buzul ve deniz seviyeleri nedeniyle, coğrafya oldukca farklı ve değişkendi. İki alt bolumden oluşan donemin buyuk bolumunu kapsayan Pleistosende, pek cok buzul cağı yaşanır. Pleistosen fauna ve florasında, gunumuz fauna ve florasının uyelerinin yanı sıra; mamutlar, kılıc dişli kaplanlar, dev gergedanlar gibi pek cok dev memeli de yaşıyordu. Pleistosen, insanın ortaya cıkıp yaygınlaştığı donem olarak da onemlidir. Pleistosenin bitip Holosenin başlamasıyla, buzul cağı biter ve dev memeliler ortadan kalkar, insan turu tum kıtalarda yaygınlaşarak uygarlıklar kurar.
B-3-3-1 Pleistosen
Buzul Cağı
1,81 myo ile 0,01 myo arası

B-3-3-2 Holosen
Gunumuz Yaşamı (0,01 myo ile Gunumuz)
Gercek bir jeolojik devir değildir.
Pleistosende yaşanan son buzul cağının kapanmasıyla başlayan bolum, 11 bin yıl oncesinden gunumuze kadar suren zaman dilimini ifade eder. Gercek bir jeolojik devir olmaktan cok yaşadığımız zamanı tanımlayan bir terimdir. Buzul cağları arasında sıcak bir donem olan Holosen, insanlığın tum kayıtlı tarihini ve uygarlığını icerir. Bu bolum icinde insanlar yerleşik hayata ve tarım toplumuna gecip, pek cok uygarlık kurdu. Bolumun baskın organizması olan insanlar, Holosen doğasını ciddi bicimde etkileyip, değiştirdi.

__________________