Magmatik kokenden turemiş magmatik ve metamorfik kayalar Yerkabuğunun yaklaşık %95
hacmini kapsar. Bunun yanında, Yeryuvarının % 82 hacmini oluşturan manto katmanında
magmanın katılaşmasından oluşmuştur. Boylece Yerkure ince bir sedimenter ortusu demirli
cekirdeğin bulunduğu onemli bir magmatik kaya yığını şeklinde betimlenebilir (Şekil 1). Bu
bağlamda, magmatik kayaların anlaşılması gezegenimizin yapısı, bileşimi ve surecleri
hakkında bulguların başlıca kaynağıdır.
Bu bolumde oğreneceklerimiz:
• Magmatik kayalar nasıl oluşuyor?
• Magma ile lav arasındaki farklar?
• Sınıflama icin iki temel olcut nedir?
• Soğuma hızı ile magmatik kristal boyutu arasındaki ilişki.
• Bowen reaksiyon serisi ve magmatik kayaları uygulama belirtisi.
• Granitik kayalar ile bazaltik kayalar arasındaki fark.
• Magmatik kayalara bağlı altın, gumuş ve diğer metalik mineraller.

Yer sisteminde kayac dongusune bakarsak magmatik kayalar ayrı bir yer işgal eder. Kayac
dongusunde yerin icinde ve yer yuzeyindeki ilişkileri ve bunları oluşturan surecleri
gormekteyiz. Burada hem doğrudan hem de ikincil bağlar ortaya cıkar


Geniş zaman aralığında kayalar oluşur, değişir ve tekrardan oluşur. Kayac
dongusunden hangi kayadan hangi sureclerde hangi kayaların oluşabileceği ortaya
cıkar. Oklar bir kaya grubundan hangilerinin oluşabileceği yonu gostermektedir.

Kayac dongusunde magmatik kayaların sıvı bir magmanın soğuması ve katılaşması yoluyla
meydana geldiğini anlamaktayız. Bircok veriye gore magma onceki kayaların bolumsel ergimesi ile ortaya cıkmaktadır. Bolumsel ergime yerkabuğunda ve mantoda, ceşitli
derinliklerde, genellikle 50 km derinliği gecmemek kaydıyla oluşmaktadır.
Magma oluştuktan sonra yanındaki kayalardan duşuk yoğunluklu olması nedeniyle yuzeye
doğru hareket edebilmektedir. Yeryuzune ulaşıp akan magmaya lav adını vermekteyiz. Bazen
magma volkan bacasından o kadar şiddetle cıkar ve etrafındaki doğa ve yaşam icin buyuk
felaket getirir. Ancak bircok puskurmede sakin akan lav şeklindedir


Yuzeyde katılaşınca volkanik kaya adını alır. Hareketini yuzeye ulaşamadan yitiren ve kabuk
icinde katılaşan magmadan plutonik kayalar oluşur (Volkan ateş tanrısı; Pluton derinlerin
tanrısı).
Eğer şiddetli erozyon ve bolgesel yukselme gercekleşmezse plutonik kayaları yuzeyde
gormek olanaksızdır (bir kaya kutlesinin yuzeyde gorulmesi, uzerinde toprak ortusunun
bulunmamasına mostra denir).



Magma tamamen veya kısmen sıvı olan ve katılaştığında magmatik kayaların oluştuğu bir
kutledir. Magmalar coğunlukla sıvı, katı ve gaz bileşenlerini icerir. Sıvı bileşene ergiyik denir
ve yer kabuğunu oluşturan elementlerin hareketli iyonlarını bulundurur. En buyuk kısmı Si ve
O iyonları, daha az olarak Al, K, Ca, Na, Fe ve Mg yer alır.
Eğer varsa katı kısımlar ergiyikten kristallenen silikat mineralleridir, magma soğudukca
kristal oranı artmaktadır. Soğumanın gec evresinde magma kutlesinin coğunluğu (% 90 fazla)
kristal geri kalan kısmı ise ergiyiktir.
Magmanın gaz bileşenlerine ucucu maddeler denir, bunlar yuzey koşullarında ergiyikten
serbestce ayrılır. En yaygın ucucu maddeler su buharı (H2O), karbondioksit (CO2) ve kukurt
dioksit (SO2) olup yuksek basınc altında ergiyikte cozunmuş şekilde bulunmaktadır.
Magmanın yuzeye (duşuk basınc ortamına) hareketinde magmadan ayrılarak buhar
puskurmelerine neden olur. Derinlerde kristallenen magma kutlelerinde ise ucucu maddeler sıcak, sulu akışkanlar şeklinde cevre kayaları iclerine sokulur. Bunlar metamorfizmada
onemli rol oynarlar.


MAGMADAN KRİSTALİN YAPILI KAYAYA
Magmanın en ust sıcaklık değerlerinde iyon ve iyon grupları duzenli olarak birleşir ve
koparlar. Sonraları magma soğumaya gecince iyon hareketi yavaşlıyor ve bağlanarak kristal
yapılarını oluşturuyorlar. Kristalizasyon adı verilen bu surecte oluşan ceşitli silikat mineralleri
artık magma icinde dengeli olarak “ yuzerler”. Magmanın kristalizasyonunu incelemeden
once tersi surec olan katı bir maddenin nasıl eridiğine bakmak gerekir. Herhangi bir katı
kristalin malzemede iyonlar duzenli bir modelde birleştirilmiştir (kristal yapısı). Ancak ufakta
olsa sabit nokta etrafında iler geri iyon hareketi soz konusudur. Sıcaklık arttığında bu hareket
şiddetlenmekte ve diğer iyonlarla carpışarak mesafe kazanılmaktadır. Boylece ısıtıldığında
iyonlar daha fazla hacme yayılır, katı malzeme butununde genleşme gozlenir.
Eğer iyon titreşimi aşırı şiddetlendiğinde kimyasal bağlar gevşer ve katı malzemenin ergimesi
gercekleşir. Kristal kafes yapısı bozulur, sıvı icinde duzensiz dağılmış iyon gruplar hareket eder.


Kristalizasyon surecinde soğuma, ergime olaylarını tersine yonlendirir. Sıcaklık azaldığında
iyon hareketleri yavaşlar, yeterince soğuma gercekleştiğinde kimyasal bağlar kuvvetlenerek
iyonlar kafes yapısı oluşturma yoluna girerler. İlk oluşan kristaller buyumeleri esnasında
herhangi bir engelle karşılaşmadıkları icin duzgun kristal şekilleri oluştururlar, son gelişen kristallerin şekilleri boşlukları doldurmaları nedeniyle duzensizdir. Tum ergiyikten ic ice
gecmiş kristaller oluştuğunda magmatik kaya meydana gelir.
Aslında magmanın kristalizasyonu oldukca karmaşık bir surectir. Orneğin su gibi saf bir
malzeme belli bir sıcaklıkta kristalleşirse magmadan ceşitli kristallerin oluşumu 200°C gibi
bir sıcaklık aralığında gercekleşmektedir. Kristalizasyon surecinde artık ergiyik bileşimi de
kristallere giren iyonların cekilmesi ile surekli değişmektedir. Eğer ergiyik ilk oluşan
kristallerden ayrılırsa, bu durumda ergiyik bileşimi koken magma bileşiminden farklı
olmaktadır. Boylece tek bir magmadan cok ceşitli bileşimlere sahip kayalar
oluşabilmektedir. Bunun sonucu doğada mineral ve kimyasal bileşimi farklı magma
kayalarını gormekteyiz (Şekil 5).
Magmanın kristalizasyonu oldukca karmaşık bir surec olduğu halde yinede magmatik kayaları
mineral bileşimleri ve oluşum koşullarına bakarak sınıflandırmamız mumkun olmaktadır.
Geniş anlamda kristal boyutu ve mineral tanelerinin duzenine, yani kaya dokusuna bakılarak
kristalizasyon ortamı hakkında bir takım sonuclar cıkarabiliriz. Dolayısıyla magmatik kaya
sınıflandırmasında temel mineral bileşimi ve kayanın dokusu on planda tutulmaktadır
__________________