Ansiklopedinin Tarihi

Butun bilgileri birkac kitap icinde toplama konusunda ilk teşebbus Eski Yunan bilgini Aristoteles (M. O. 384-322) tarafından yapılmıştır. Bu bakımdan ona «ansiklopedicilerin babası» denir. Aristoteles sadece mevcut bilgileri almakla kalmamış, aynı zamanda her konu hakkındaki fikirlerini de ese-

Aristoteles’ten sonra ikinci olarak ansiklopedik bir eser hazırlı-yan Eski Romalı yazarlardan Marcus Terentius Varro’dur (M. O. 116-27). Varro, hazırladığı dokuz ciltlik esere «Disciplinarium» adını vermiştir. Gene Romalı yazarlardan Marcianus Capella V. yuzyılda o zamanın butun bilgilerini teşkil eden yedi ilmi bir tek kitapta topladı. İspanyol bilginlerinden Sevilla rahibi Isidore (560-636) bilgileri bir sıra halinde toplamak icin teşebbuse girişti, otuz yıllık bir calışma sonunda «Etymologiarum Libri XX» yi hazırladı. Bu eser yazarın olumunden bin yıl sonrasına kadar kullanılmakta devam etmiştir.

Bu ilk eserler ayrı ayrı konulara ayrılmış değildi, doğrudan doğruya yazarın fikirlerine gore tertipleniyordu. Verilecek bilgileri ayrı konular halinde inceleyen ilk ansiklopedik eser ancak 1260 yılında yazıldı. Fransız din bilginlerinden Vincent de Beauvais kralın arzusu uzerine «Speculum Majus» u yazdı. Bu Latince başlık «buyuk ayna» anlamına geliyordu. Ortacağ yazarları, butun bilgileri aksettirmesi bakımından ansiklopedi anlamına bu «speculum» (ayna) sozunu benimsediler.

Bugunku anlamda ansiklopediler XV. yuzyıldan itibaren yazılmaya başlanmıştır. 1481′ de İngiltere’de İlk kitabı basan William Caxton ilk İngilizce başvurma kitabı olan «Mirror of the World» (Dunyanın Aynası) nı da yayınladı. Bu eser aynı zamanda ilk resimli ansiklopedidir.

Adında ilk defa olarak «ansiklopedi» kelimesini kullanan eser 1541 yılında İsvicre’de yayınlandı.

Doğuda Ansiklopedi

Doğu’nun en ilgi cekici ansiklopedileri Cin’de yazılmıştır. Kendi zamanlarının bilgilerini bir araya getiren ilk Cin ansiklopedileri VI ve VII. yuzyılların eserleridir. Bu ansiklopedilerin coğu binlerce ciltliktir. 1725′ te yazılan bir Cin ansiklopedisi ise 10.000 cilttir. Bu eserin fihristi ve duzeltme cetvelleri de 80 ciltten fazla tutmaktadır. Yalnız, her cilt ancak 80 sayfadır.

Bugunku ansiklopedi anlayışına yaklaşan ilk Arap ansiklopedisi Butrusul-Bustanî’nin «Dairetul-Maarif» adlı eseridir. 1876’da basılmaya başlanan eserin baskısı 1900’e kadar devam etmişse de tamamı basılamamıştır. 1923-1925’te aynı adda Arapca on ciltlik bir eser yayınlamıştır. İran ansiklopedik eserleri ise daha cok birer kamus hukmundedir.



Japonya’da Batı anlamıyla yazılmış bircok ansiklopediler vardır. Bunların en onemlisi 56 ciltlik «Dai Hakka Jiten» (Buyuk Ansiklopedi) dir.

Turk Ansiklopedileri

Turk tarihinin son zamanlarına kadar Batı anlamıyla bir ansiklopediye rast gelinmez. Ancak, başvurma kitabı olarak biyografi, bibliyografya ve tezkireler yazılmıştır.

XVI. yuzyılda yaşamış olan Taşkopruluzade Ahmet Efendi’nin «Şakayık-ı Numaniye» adlı eseri Osmanlı devrinde yetişmiş bilginlerden bahseden ansiklopedik eserlerdendir. Bu esere daha sonradan ilÂveler yapılmıştır.

Başvurma kitaplarımızın en onemlisi XVII. yuzyılda KÂtip Celebi’nin yazdığı «Keşf-uz-Zunun an Esami-I-Kutubi ve l-Funun» adlı eseridir. Bu eserde alfabe sırası ile 14.501 kitap gozden gecirilmiştir. Eser Arapcadır. Sonradan ilaveler yapılmış, Milli Eğitim Bakanlığınca bastırılmıştır.

Turkiye’de Batı anlamıyla ilk ansiklopedi yazma teşebbusunde bulunan yazar, Ali Suavi’dir. «Kamus-ul-Ulûm ve’l-Maarif» adlı eserini 1870 de Paris’te yayınladığı «Ulûm» gazetesine birer forma ekleyerek cıkarmaya başlamış, fakat Alman-Fransız Savaşı’nın patlak vermesi uzerine yayınına devam edememiştir.

1881 de Ahmet Rıfat Efendi’nin yayınladığı yedi ciltlik «Lûgaat-i Tarihiye ve Coğrafiye», adlı eser yalnız coğrafya ve tarih konularında bilgi vermekle kalmamış, muspet ilimlere de yer ayırmıştır.

Turkiye’de yapılan ansiklopedik mahiyette’ eser teşebbuslerinin coğu yarım kalmıştır. Bu arada tamamlanan şu uc eseri saymak yerinde olur:

«Sicill-i Osmanî»: 1890’da Mehmet Sureyya Bey tarafından yayınlanmıştır. Bu eserde geniş olcude Şemsettin Sami biyografik bilgi vardır.

«Kamus-ul-A’lÂm»: Şemsettin Sami’nin eseridir. Bugunku anlayışa uygun bir tarih ve coğrafya kamusu olan bu 6 ciltlik eser 1899’da basılmıştır.

«Osmanlı Muellifleri»: 1914’te basılmıştır. Bursalı Tahir’in eseridir. Adından anlaşılacağı gibi yazarları ve eserlerini incelemiştir.

Batı ansiklopedi anlayışına uygun olarak Turkiyede basılan ilk eser 1932-1936 yılları arasında yayınlanan «Hayat Ansiklopedisi» dir. «Cumhuriyet» gazetesi tarafından yayınlanan bu eser Amerika’nın Compton’s Pictured Encyclopedia ve American Educator adındaki ansiklopedileri esas tutularak altı kişilik bir heyet tarafından hazırlanmıştır.

Bu arada İbrahim AlÂettih Govsa’nın eseri olan ve «Yedigun» Muessesesi tarafından yayınlanan «Meşhur Adamlar Ansiklopedisi» 1933’te cıkmaya başlamış, beş yılda tamamlanmıştır. ALINTI#

__________________