HUCRE BOLUNMESİ
Hemen hemen tum hucrelerde en azından belli donemlerde bir bolunme gorulmektedir. Yalnız sinir hucreleri ve alyuvarlar gibi cok ozel gorevler icin farklılaşmış hucrelerde belli bir donemden sonra artık bolunme gorulmez.
Hucre bolunmesinin amacı:
• Yeni bireyler (yavru doller) meydana getirmek
• Buyumeyi sağlamak
• Eşey hucrelerini meydana getirmektedir.
Bolunmenin olabilmesi icin hucrenin beslenmesi ve belli bir buyukluğe ulaşması zorunludur. Buyuklukte yuzey-hacim ilişkisi onemlidir. Eğer bir hucrede yuzey-hacim ilişkisi bozulursa (ki bu durum ancak hucrenin buyumesi ile mumkundur) o zaman bu ilişkiyi yeniden duzenleyebilmek icin hucre bolunur. Uc tip hucre bolunmesi vardır; Amitoz , Mitoz ve Mayoz bolunmelerdir.
1. AMİTOZ BOLUNME: İlkel canlılarda gorulur. Orneğin bakterilerde once kromozom gorevi yapan DNA dairesel durumdan lineer duruma (duz) gecer kendini eşler ve daha sonra hucrenin ortasında oluşan plazma zarı ile iki oğul hucre meydana gelir.(burada dikkat edilirse Homolog kromozomlar yoktur ,ayrı iki atadan değil bir atadan gelmektedir)
2. MİTOZ BOLUNME (Mitozis = Somatik Hucre Bolunmesi) : Soma hucrelerinde (vucut hucrelerinde) meydan geldiği icim Somatik Hucre Bolunmesi de denir. Bu bolunme ; cekirdekteki kromozomların (Mitozis = eski yunanca’ da iplik anlamına gelir) ve daha sonra da sitoplazmanın ortadan ikiye bolunmesi (sitokinezi ) şeklindeki birbirini takip eden iki olay halinde meydana gelir.
MİTOZ; Bir hucrelilerde yeni bireylerin meydana getirilmesine
Cok hucrelilerde ise regenerasyona ve buyumeye yarar.
Mitoz surekli bir olay olmasına karşılık , incelemede kolaylık olsun diye safhalara ayrılarak incelenmektedir. Bu safhalar İNTERFAZ , PROFAZ , METAFAZ , ANAFAZ , TELOFAZ’ dır.
a)İNTERFAZ: Hucrenin bolunmeye hazırlandığı safhadır. Bu safhada
1)Kalıtım metaryeli (DNA) kendini eşler ve iki katına cıkar.
2)ATP sentezlenir ve depolanır.
3)Ribozom ve diğer organeller kendini eşler.
4)İğ iplikleri sentromerler tarafından hazırlanır. Yalnız bazı hucrelerde bu iplikler interfazdan sonra da hazırlanabilmektedir.
b)PROFAZ:
• Erken profaz:Kromaozomlar ince uzun iplikler şeklinde belirir.
• Orta profaz : İkiz kromatidler halindeki kromozomlar gorulmeye başlar. Sentrioller birbirinden daha da uzaklaşır ve iğ ipliklerini oluşturmaya başlarlar.
• Gec profaz: Sentrioller birbirini zıttı olan iki kutba ulaşır, iğ iplikleri oluşur.
c)METAFAZ: Kromozomlar (ikiz kromatidler halinde) ekvator tablasında rasgele dağılırlar , iğ iplikleri , ikiz kromatidlerin sentromerlerindeki kinetokor iğ ipliklerine iyice tutunur.
d)ANAFAZ: İki alt safhada incelenir. Bunlar erken anafaz ve gec anafazdır.
Erken Anafaz: Herbir kromozomdaki ikiz kromatidler birbirinden ayrılıp kutuplara doğru cekilmeye başlarlar.
Gec Anafaz: Yeni oluşan Kromatid kromozomları kutuplara yaklaşır ve SİTOKİNEZİS (sitoplazma bolunmesi) başlar.
e)TELOFAZ: Profazda meydana gelen olayların tersi gorulur (cekirdek zarı belirir , cekirdekcik belirir, Kromozomlar ince-uzun gorulmez iplikler haline gecer, sentrioller kendi eşlerini yapar) ve SİTOKİNEZİS tamamlanarak bir hucreden iki oğul hucre meydana gelir.
3.MAYOZ BOLUNME (Meiosis=Reduksiyon bolunme) : Hucrede kromozom sayısının yarıya indirgenmesi amacıyla yapılan bolunmeye denir.(Meiosis=Eski Yunanca’da azaltma anlamına gelmektedir.) Eğer boyle bir bolunme olmasaydı, bir turdeki bireylerin kromozom sayısı her yeni kuşakta bir kat artardı. Kromozom sayısının sabit kalması boyle bir bolunmenin tum canlılarda gametlerin oluşumu sırasında meydana gelmesi ile mumkundur.
Mayoz bolunmenin amacı gercekte bir coğalma değil , aksine eşeysel rekombinasyonları ve bunun sonucunda BİYOLOJİK CEŞİTLİLİĞİ meydana getirmektir. Biyolojik ceşitlenmeyi sağlayan diğer onemli bir olay da KROSSİNG-OVER (Homolog kromozomlar arasındaki parca değişimi) ’dır.
Mayozda birbirini takip eden iki hucre bolunmesi olur ve sonucta ???? oğul hucre meydana gelir. Bu bolunmelerden birincisinde kromozom sayısı yarıya indirgenir , ikincisinde ise her bir kromozomdaki kromatidler birbirinden ayrılır. Bu her iki bolunme doneminde de Mitozdaki gibi PROFAZ, METAFAZ, ANAFAZ ve TELOFAZ safhaları gorulur. Bunlarda birinci bolunme donemindekiler PROFAZ-1, METAFAZ-1, ANAFAZ-1 ve TELOFAZ-1 , ikinci bolunme donemindekiler ise PROFAZ-2 , METAFAZ-2 , ANAFAZ-2 ve TELOFAZ–2 olarak adlandırılır. Şimdi bu safhaları ayrıntılı olarak inceleyelim.
a)İnterfaz: Mitoz bolunmede olduğu gibidir.
b)Profaz-1: Mitozun profazına benzer yalnız ondan bazı farkları vardır.
i- Homolag kromozomların her bir cifti yan yana gelir. Her bir homolog kromozomdaki ikiz kromatidler mitozda olduğu gibi yalnız sentromerle değil aynı zamanda her bir kromatidin butunu boyunca uzanan bir cift ince ve uzun protein cubukla birbirine birleşmiştir.
ii- Homolog kromozomların oluşturduğu TETRAD adı verilen 4 kromatidli yapının bir arada tutulmasını sağlarlar.( İki kromatid homolog kromozomlardan birinde , ikisi ise diğerinde) Bu olaya da SİNAPSİS denir.
iii- Bu sırada ( yani homolog kromozomların yan yana gelmesinden sonra) KROSSİNG-OVER başlar.
Homolog kromozomlardaki tetrad halinde bulunan kromatidler arasındaki parca değişimi sonucunda HİBRİD KROMATİDLER( Anne ve babadan gelen kromatidlerden parca değişimi ile oluşan kromatidlere hibrid kromatid denir.) meydana gelir. Hibrid kromatidlerin ust uste gelip kesiştikleri noktalara da KİYAZMA denir ve her bir kiyazma bir krossing-over’ a işaret eder.
Krossing-over olayı cok sık meydana gelen , organizasyonu oldukcu kompleks olan ve biyolojik ceşitlilik icin gerekli olan bir mekanizmadır.
Profaz-1’in sonuna doğru iğ iplikleri belirmeye başlar. Yalnız buradaki ?????? iğ ipliklerinin mitozdakinden farklılıkları vardır.
c)Metafaz-1: Bu safhada herbiri iki hibrid kromatidden meydana gelmiş olan homolog kromozomlar tek bir butun halinde hucrenin ekvator tablasına hareket ederler. Yani bu yapı tetrat halindedir.
d)Anafaz-1: Profaz-1’in ortalarında (zigotende) birbirleriyle yan yana gelerek kaynaşan homolog kromozomlar bu safhada birbirinden ayrılır.
e)Telofaz-1: Mitozdaki telofaz safhasına cok benzer. Yalnız tek fark mitozla meydana gelen hucrelerin cekirdeklerindeki kromozom sayıları ana hucredeki kromozom sayısına eşit olmasına karşılık, mayozda bu sayı ana hucredekinin yarısı kadardır.
f)Profaz-2 , Metafaz-2 , Anafaz-2 ve Telofaz-2 :Mekanizma olarak mitozun profaz, metafaz , anafaz ve telofaz safhalarına benzer. Yalnız fonksiyon bakımından ortaya cıkan sonuclar oldukca farklıdır.
Bu bolunme safhalarında kromozomlar sinaps yapmaz cunku her bir oğul hucre homolog kromozomlardan yalnız bir tanesini (ili hibrid kromatid iceren bir kromozom) ihtiva eder. Anafaz-2 ???? her bir ??????? catlayarak kromatidler kutuplara doğru hareket ederler, daha sonra da hibrid kromatid kromozomlarını meydana getirirler. Boylece Telofaz-2 sonunda teşekkul eden bu hucreler haploid kromozomlu olurlar.

4.MİTOZ İLE MAYOZ ARASINDAKİ FARKLAR
1. Mitoz soma hucrelerinde , mayoz eşey hucrelerinde meydana gelmektedir.
2. Mayoz ve ozellikle de profaz-1 safhası, mitozdaki profazdan cok uzundur.
3. Mitozun profazı sonunda her bir sentromerden meydana gelen kinetokor iğ iplikleri her iki kutba doğru yoneliktir. Mayozda ise profaz-1’de meydana gelen aynı iğ iplikleri her bir homolog kromozomdan yalnız bir kutba dğru yonelir.
4. Mayoz bolunmeni profaz-1 safhasında homolog kromozomların eşlesi ve bunun sonucunda Krossing-over meydana gelir. Mitoz bolunmede boyle bir olay yoktur.
5. Mitozun metafazında ikiye ayrılmış olan (dublike olmuş olan) her bir kromozomdaki iki kromatid kromozomundan her biri ayrı ayrı iğ ipliklerine takılır. Mayozun metafaz-1 safhasında ise yan yana gelerek tetrad yapmış homolog kromozomların herbiri ayrı ayrı olarak kutupsal iğ ipliklerine takılır.
6. Mitozun anafazında kutuplara giden kromozomlar tek kromatid kromozomları halinde, mayozun anafaz-1’inde ise hibrid-ikiz kromatid kromozomları halindedir.
7. Mitoz sonunda iki, mayoz sonunda dort oğul hucre meydana gelir.
8. Mitoz sonunda meydana gelen oğul hucrelerdeki kromozom sayısı diploid(2n) mayozda ise haploid (n)’dir.
__________________