TURKİYE CUMHURİYETİ ANAYASASI
(1961)

Kurucu Mecliste Kabul Tarihi : 27/5/1961

Halkoyuna Sunulmak Uzere

Tasarının Resmi Gazete ile İlanı : 31/5/1961

Kanunun Resmi Gazete ile İlanı : 20/7/1961 / Sayı: 10859

Kanun No Kabul Tarihi

334 9/7/1961


BAŞLANGIC


Tarihi boyunca bağımsız yaşamış, hak ve hurriyetleri icin savaşmış olan;

Anayasa ve Hukuk dışı tutum ve davranışlarıyla meşruluğunu kaybetmiş bir iktidara karşı direnme hakkını kullanarak 27 Mayıs 1960 Devrimini yapan Turk Milleti;

Butun fertlerini, kaderde, kıvancta ve tasada ortak, bolunmez bir butun halinde, millî şuur ve ulkuler etrafında toplayan ve milletimizi, dunya milletleri ailesinin eşit haklara sahip şerefli bir uyesi olarak millî birlik ruhu icinde daima yuceltmeyi amac bilen Turk Milliyetciliğinden hız ve ilham alarak ve;

“Yurtta Sulh, Cihanda Sulh” ilkesinin, Milli Mucadele ruhunun, millet egemenliğinin, Ataturk Devrimlerine bağlılığın tam şuuruna sahibolarak;

İnsan hak ve hurriyetlerini, millî dayanışmayı, sosyal adÂleti, ferdin ve toplumun huzur ve refahını gercekleştirmeyi ve teminat altına almayı mumkun kılacak demokratik hukuk devletini butun hukukî ve sosyal temelleriyle kurmak icin;

Turkiye Cumhuriyeti Kurucu Meclisi tarafından hazırlanan bu Anayasayı kabûl ve ilÂn ve Onu, asıl teminatın vatandaşların gonullerinde ve iradelerinde yer aldığı inancı ile, hurriyete, adÂlete ve fÂzilete aşık evlÂtlarının uyanık bekciliğine emanet eder.

BİRİNCİ KISIM
GENEL ESASLAR

I. Devletin Şekli
Madde 1- Turkiye Devleti bir Cumhuriyettir.

II. Cumhuriyetin Nitelikleri

Madde 2- Turkiye Cumhuriyeti, insan haklarına ve ‘Başlangıc’ta belirtilen temel ilkelere dayanan, millî, demokratik, lÂik ve sosyal bir hukuk devletidir.

III. Devletin Butunluğu; Resmi Dil; Başkent

Madde 3- Turkiye Devleti, ulkesi ve milletiyle bolunmez bir butundur.

Resmî Dil Turkce’dir.

Başkent Ankara’dır.

IV. Egemenlik

Madde 4- Egemenlik kayıtsız şartsız Turk Milletinindir.

Millet, egemenliğini, Anayasanın koyduğu esaslara gore, yetkili organlar eliyle kullanır.

Egemenliğin kullanılması, hicbir suretle belli bir kişiye, zumreye veya sınıfa bırakılamaz. Hicbir kimse veya organ, kaynağını Anayasadan almıyan bir devlet yetkisi kullanamaz.

V. Yasama Yetkisi

Madde 5- Yasama yetkisi Turkiye Buyuk Millet Meclisinindir. Bu yetki devredilemez.



VI. Yurutme Gorevi

Madde 6- Yurutme gorevi, kanunlar cercevesinde, Cumhurbaşkanı ve Bakanlar Kurulu tarafından yerine getirilir.

VII. Yargı Yetkisi

Madde 7- Yargı yetkisi, Turk Milleti adına bağımsız mahkemelerce kullanılır.

VIII. Anayasanın Ustunluğu ve Bağlayıcılığı

Madde 8- Kanunlar Anayasaya aykırı olamaz.

Anayasa hukumleri, yasama, yurutme ve yargı organlarını, idare makamlarını ve kişileri bağlayan temel hukuk kurallarıdır.

IX. Devlet Şeklinin Değişmezliği

Madde 9- Devlet şeklinin Cumhuriyet olduğu hakkındaki Anayasa hukmu değiştirilemez ve değiştirilmesi teklif edilemez.

İKİNCİ KISIM
TEMEL HAKLAR VE ODEVLER

Birinci Bolum
GENEL HUKUMLER

I. Temel Hakların Niteliği ve Korunması

Madde 10- Herkes, kişiliğine bağlı, dokunulmaz, devredilmez, vazgecilmez temel hak ve hurriyetlere sahiptir.

Devlet, kişinin temel hak ve hurriyetlerini, fert huzuru, sosyal adÂlet ve hukuk devleti ilkeleriyle bağdaşamıyacak surette sınırlıyan siyasî, iktisadî ve sosyal butun engelleri kaldırır; insanın maddî ve mÂnevî varlığının gelişmesi icin gerekli şartları hazırlar.

II. Temel Hak ve Hurriyetlerin Ozu, Sınırlanması ve Kotuye Kullanılamaması

Madde 11- (20.9.1971-1488) (1) Temel hak ve hurriyetler, Devletin ulkesi ve milletiyle butunluğunun, Cumhuriyetin, millî guvenliğin, kamu duzeninin, kamu yararının, genel ahlÂkın ve genel sağlığın korunması amacı ile veya Anayasanın diğer maddelerinde gosterilen ozel sebeplerle, Anayasanın sozune ve ruhuna uygun olarak, ancak kanunla sınırlanabilir.

Kanun, temel hak ve hurriyetlerin ozune dokunamaz.

Bu Anayasada yer alan hak ve hurriyetlerden hicbirisi, insan hak ve hurriyetlerini veya Turk Devletinin ulkesi ve milletiyle bolunmez butunluğunu veya dil, ırk, sınıf, din ve mezhep ayrımına dayanarak, nitelikleri Anayasada belirtilen Cumhuriyeti ortadan kaldırmak kasdı ile kullanılamaz.

Bu hukumlere aykırı eylem ve davranışların cezası kanunda gosterilir.


III. Eşitlik

Madde 12- Herkes, dil, ırk, cinsiyet, siyasî duşunce, felsefî inanc, din ve mezhep ayırımı gozetilmeksizin, kanun onunde eşittir.

Hicbir kişiye, aileye, zumreye veya sınıfa imtiyaz tanınamaz.

IV. Yabancıların Durumu

Madde 13- Bu kısımda gosterilen hak ve hurriyetler, yabancılar icin, milletlerarası hukuka uygun olarak, kanunla sınırlanabilir.

İkinci Bolum
KİŞİNİN HAKLARI VE ODEVLERİ

I. Kişi Dokunulmazlığı

Madde 14- Herkes, yaşama, maddî ve mÂnevî varlığını geliştirme haklarına ve kişi hurriyetine sahiptir.

Kişi dokunulmazlığı ve hurriyeti kanunun acıkca gosterdiği hallerde, usûlune gore verilmiş hÂkim kararı olmadıkca kayıtlanamaz.

Kimseye eziyet ve işkence yapılamaz.

İnsan haysiyetiyle bağdaşmıyan ceza konulamaz.

II. Ozel Hayatın Korunması

a) Ozel Hayatın Gizliliği

Madde 15- (20.9.1971-1488) (2) Ozel hayatın gizliliğine dokunulamaz. Adlî kovuşturmanın gerektirdiği istisnalar saklıdır.

Kanunun acıkca gosterdiği hallerde, usûlune gore verilmiş hÂkim kararı olmadıkca; millî guvenlik veya kamu duzeni bakımından gecikmede sakınca bulunan hallerde de kanunla yetkili kılınan merciin emri bulunmadıkca kimsenin ustu, ozel kÂğıtları ve eşyası aranamaz ve bunlara el konulamaz.

b) Konut Dokunulmazlığı

Madde 16- Konuta dokunulamaz.

Kanunun acıkca gosterdiği hallerde, usûlune gore verilmiş hÂkim kararı olmadıkca; millî guvenlik veya kamu duzeni bakımından gecikmede sakınca bulunan hallerde de, kanunla

--------------------------------------------------------------------------------

(1) ve (2) no’lu dipnotlar Anayasa metninin sonundadır.

yetkili kılınan merciin emri bulunmadıkca, konuta girilemez, arama yapılamaz ve buradaki eşyaya el konulamaz.

c) Haberleşme Hurriyeti

Madde 17- Herkes, haberleşme hurriyetine sahiptir.

Haberleşmenin gizliliği esastır. Kanunun gosterdiği hallerde, hakim tarafından kanuna uygun olarak verilmiş bir karar olmadıkca, bu gizliliğe dokunulamaz.

III.Seyahat ve Yerleşme Hurriyeti

Madde 18- Herkes, seyahat hurriyetine sahiptir; bu hurriyet, ancak millî guvenliği sağlama ve salgın hastalıkları onleme amaclarıyla kanunla sınırlanabilir.

Herkes, dilediği yerde yerleşme hurriyetine sahiptir; bu hurriyet, ancak millî guvenliği sağlama, salgın hastalıkları onleme, kamu mallarını koruma, sosyal, iktisÂdî ve tarımsal gelişmeyi gercekleştirme zorunluğuyla ve kanunla sınırlanabilir.

Turkler, yurda girme ve yurt dışına cıkma hurriyetine sahiptir. Yurt dışına cıkma hurriyeti kanunla duzenlenir.

IV. Duşunce ve İnanc Hak ve Hurriyetleri

a) Vicdan ve Din Hurriyeti

Madde 19- (20.9.1971-1488) (3) Herkes, vicdan ve dinî inanc ve kanaat hurriyetine sahiptir.

Kamu duzenine veya genel ahlÂka veya bu amaclarla cıkarılan kanunlara aykırı olmıyan ibadetler, dinî Âyîn ve torenler serbesttir.

Kimse, ibadete, dinî Âyin ve torenlere katılmaya, dinî inanc ve kanaatlerini acıklamaya zorlanamaz. Kimse, dini inanc ve kanaatlerinden dolayı kınanamaz.

Din eğitim ve oğrenimi, ancak kişilerin kendi isteğine ve kucuklerin de kanûnî temsilcilerinin isteğine bağlıdır.

Kimse, Devletin sosyal, iktisÂdî, siyasî veya hukûkî temel duzenini, kısmen de olsa, din kurallarına dayandırma veya siyasî veya şahsi cıkar veya nufuz sağlama amaciyle, her ne suretle olursa olsun, dinî veya din duygularını yahut dince kutsal sayılan şeyleri istismar edemez ve kotuye kullanamaz. Bu yasak dışına cıkan veya başkasını bu yolda kışkırtan gercek ve tuzel kişiler hakkında, kanunun gosterdiği hukumler uygulanır ve siyasi partiler Anayasa Mahkemesince temelli kapatılır.

b) Duşunce Hurriyeti

Madde 20- Herkes, duşunce ve kanaat hurriyetine sahiptir; duşunce ve kanaatlarını soz, yazı, resim ile veya başka yollarla, tek başına veya toplu olarak acıklıyabilir ve yayabilir.

Kimse, duşunce ve kanaatlarını acıklamaya zorlanamaz.

V. Bilim ve Sanat Hurriyeti

Madde 21- Herkes, bilim ve sanatı serbestce oğrenme ve oğretme, acıklama, yayma ve bu alanlarda her turlu araştırma hakkına sahiptir.

Eğitim ve oğretim, Devletin gozetim ve denetimi altında serbesttir.

Ozel okulların bağlı olduğu esaslar, Devlet okulları ile erişilmek istenen seviyeye uygun olarak kanunla duzenlenir.

Cağdaş bilim ve eğitim esaslarına aykırı eğitim ve oğretim yerleri acılamaz.

--------------------------------------------------------------------------------

(3) ) no’lu dipnot Anayasa metninin sonundadır.

VI. Basın ve Yayımla İlgili Hukumler

a) Basın Hurriyeti

Madde 22- (20.9.1971-1488) (4) Basın hurdur; sansur edilemez.

Devlet, basın ve haber alma hurriyetini sağlıyacak tedbirleri alır.

Basın ve haber alma hurriyeti, ancak Devletin ulkesi ve milletiyle butunluğunu, kamu duzenini, millî guvenliği ve millî guvenliğin gerektirdiği gizliliği veya genel ahlÂkı korumak, kişilerin haysiyet, şeref ve haklarını tecavuzu, suc işlemeye kışkırtmayı onlemek veya yargı gorevinin amacına uygun olarak yerine getirilmesini sağlamak icin kanunla sınırlanabilir.

Yargı gorevinin amacına uygun olarak yerine getirilmesi icin kanunla belirtilecek sınırlar icinde hÂkim tarafından verilecek kararlar saklı olmak uzere, olaylar hakkında yayın yasağı konamaz.

Turkiye’de yayımlanan gazete ve dergiler, kanunun gosterdiği sucların işlenmesi halinde hÂkim karariyle; Devletin ulkesi ve milletiyle butunluğunun, millî guvenliğin, kamu duzeninin veya genel ahlÂkın korunması bakımından gecikmede sakınca bulunan hallerde de, kanunun acıkca yetkili kıldığı merciin emriyle toplatılabilir. Toplatma kararını veren yetkili merci, bu kararını en gec 24 saat icinde mahkemeye bildirir. Mahkeme bu kararı en gec uc gun icinde onaylamazsa, toplatma kararı hukumsuz sayılır.

Turkiye’de yayımlanan gazete ve dergiler, millî guvenliğe, kamu duzenine, genel ahlÂka, insan hak ve hurriyetlerine dayanan millî, demokratik, lÂik ve sosyal Cumhuriyet ilkelerine veya Devletin ulkesi ve milletiyle bolunmezliği temel hukmune aykırı yayımlardan mahkûm olma halinde mahkeme karariyle kapatılabilir.

b) Gazete ve Dergi Cıkarma Hakkı

Madde 23- Gazete ve dergi cıkarılması, onceden izin alma ve mÂli teminat şartına bağlanamaz.

Gazete ve dergilerin cıkarılması, yayımı, mÂli kaynakları ve gazetecilik mesleği ile ilgili şartlar kanunla duzenlenir. Kanun, haber, duşunce ve kanaatların serbestce yayımlanmasını engelleyici veya zorlaştırıcı siyasî, iktisadî, mÂlî veya teknik kayıtlar koyamaz.

Gazete ve dergiler, Devletin ve diğer kamu tuzel kişilerinin veya bunlara bağlı kurumların arac ve imkÂnlarından eşitlik esasına gore faydalanır.

c) Kitap ve Broşur Cıkarma Hakkı

Madde 24- Kitap ve broşur yayımı izne bağlı tutulamaz; sansur edilemez.

Turkiye’de yayımlanan kitap ve broşurler, 22 nci maddenin 5 inci fıkrası hukumleri dışında, toplatılamaz.

d) Basın Araclarının Korunması

Madde 25- Basımevi ve eklentileri ve basın aracları, suc vasıtası olduğu gerekcesiyle de olsa, zapt veya musadere edilemez veya işletilmekten alıkonulamaz.

e) Basın Dışı Haberleşme Araclarından Faydalanma Hakkı

Madde 26- (20.9.1971-1488) (5) Kişiler ve siyasî partiler, kamu tuzel kişileri elindeki basın dışı haberleşme ve yayın araclarından faydalanma hakkına sahiptir. Bu faydalanmanın şartları ve usulleri, demokratik esaslara ve hakkaniyet olculerine uygun olarak kanunla duzenlenir. Kanun, devletin ulkesi ve milletiyle butunluğunun, insan haklarına dayanan milli,

--------------------------------------------------------------------------------

(4) ve (5) no’lu dipnotlar Anayasa metninin sonundadır.

demokratik, lÂik ve sosyal Cumhuriyetin, millî guvenliğin ve genel ahlÂkın korunması halleri dışında kalan bir sebebe dayanarak halkın bu araclarla haber almasını, duşunce ve kanaatlere ulaşmasını ve kamu oyunun serbestce oluşumunu engelleyici kayıtlar koyamaz.

f) Duzeltme ve Cevap Hakkı

Madde 27- Duzeltme ve cevap hakkı, ancak kişilerin haysiyet ve şereflerine dokunulması veya kendileriyle ilgili gerceğe aykırı yayınlar yapılması hallerinde tanınır ve kanunla duzenlenir.

Duzeltme ve cevap yayımlanmazsa, yayımlanmasının gerekip gerekmediğine hakim tarafından karar verilir.

VII. Toplantı Hak ve Hurriyetleri

a) Toplantı ve Gosteri Yuruyuşu Hakkı

Madde 28- Herkes, onceden izin almaksızın, silahsız ve saldırısız toplanma veya gosteri yuruyuşu yapma hakkına sahiptir.

Bu hak, ancak kamu duzenini korumak icin kanunla sınırlanabilir.

b) Dernek Kurma Hakkı

Madde 29- (20.9.1971-1488) (6) Herkes, onceden izin almaksızın dernek kurma hakkına sahiptir. Bu hakkın kullanılışında uygulanacak şekil ve usuller kanunda gosterilir. Kanun, Devletin ulkesi ve milletiyle butunluğunun, milli guvenliğin, kamu duzeninin ve genel ahlÂkın korunması maksadiyle sınırlar koyabilir.

Hic kimse bir derneğe uye olmaya veya dernekte uye kalmaya zorlanamaz.

Dernekler, kanunun gosterdiği hallerde hÂkim karariyle kapatılabilir. Devletin ulkesi ve milletiyle butunluğunun, milli guvenliğin, kamu duzeninin ve genel ahlakın korunması bakımından gecikmede sakınca bulunan hallerde de, hÂkim kararına kadar kanunun acıkca yetkili kıldığı merciin emriyle faaliyetten alıkonulabilir.

VIII. Hakların Korunması ile İlgili Hukumler

a) Kişi Guvenliği

Madde 30- (20.9.1971-1488; 15.3.1973-1699) (7) Sucluluğu hakkında kuvvetli belirti bulunan kişiler, ancak kacmayı veya delillerin yok edilmesini veya değiştirilmesini onlemek maksadıyla veya bunlar gibi tutuklamayı zorunlu kılan ve kanunla gosterilen, diğer hallerde hakim karariyle tutuklanabilir. Tutukluluğun devamına karar verilebilmesi aynı şartlara bağlıdır.

Yakalama, ancak sucustu halinde veya gecikmesinde sakınca bulunan hallerde yapılabilir; bunun şartlarını kanun gosterir.

Yakalanan veya tutuklanan kimselere, yakalama veya tutuklama sebeplerinin ve haklarındaki iddiaların yazılı olarak hemen bildirilmesi gerekir.

Yakalanan veya tutuklanan kimse, tutulma yerine en yakın mahkemeye gonderilmesi icin gerekli sure haric kırksekiz saat ve Devlet Guvenlik Mahkemelerinin gorev ve yetkilerine giren suclar ile kanunun acıkca belli ettiği hallerde toplu olarak işlenen suclarda ve genellikle savaş veya sıkıyonetim hallerinde, kanunlarda gosterilen sure icinde hÂkim onune cıkarılır; bu sure onbeş gunu gecemez. Kimse bu sureler gectikten sonra hakim kararı olmaksızın, hurriyetinden yoksun kılınamaz. Yakalanan veya tutuklanan kimsenin durumu hemen yakınlarına bildirilir. (8)

Bu esaslar dışında işleme tabi tutulan kimselerin uğrayacakları her turlu zararlar kanuna gore Devletce odenir. (9)

--------------------------------------------------------------------------------

(6), (7), (8) ve (9) no’lu dipnotlar Anayasa metninin sonundadır.

Hak Arama Hurriyeti

Madde 31- Herkes, meş’ru butun vasıta ve yollardan faydalanmak suretiyle yargı mercileri onunde dÂvacı veya dÂvalı olarak, iddia ve savunma hakkına sahiptir.

Hicbir mahkeme, gorev ve yetkisi icindeki dÂvaya bakmaktan kacınamaz.

b) Kanuni Yargı Yolu

Madde 32- (20.9.1971-1488) (10) Hic kimse, kanunen tÂbi olduğu mahkemeden başka bir merci onune cıkarılamaz.

Bir kimseyi kanunen tÂbi olduğu mahkemeden başka bir merci onune cıkarma sonucunu doğuran yargı yetkisine sahip olağanustu merciler kurulamaz.

c) Cezaların Kanuni ve Şahsi Olması; Zorlama Yasağı

Madde 33- Kimse, işlendiği zaman yururlukte bulunan kanunun suc saymadığı bir fiilinden dolayı cezalandırılamaz.

Cezalar ve ceza tedbirleri ancak kanunla konulur.

Kimseye, sucu işlediği zaman kanunda o suc icin konulmuş olan cezadan daha ağır bir ceza verilemez.

Kimse, kendisini veya kanunun gosterdiği yakınlarını suclandırma sonucu doğuracak beyanda bulunmaya veya bu yolda delil gostermeye zorlanamaz.

Ceza sorumluluğu şahsîdir.

Genel musadere cezası konulamaz.

d) İspat Hakkı

Madde 34- Kamu gorev ve hizmetinde bulunanlara karşı bu gorev ve hizmetin yerine getirilmesiyle ilgili olarak yapılan isnatlardan dolayı acılan hakaret dÂvalarında, sanık, isnadin doğruluğunu ispat hakkına sahiptir. Bunun dışındaki hallerde ispat isteminin kabûlu, ancak isnadolunan fiilin doğru olup olmadığının anlaşılmasında kamu yararı bulunmasına veya şikayetcinin ispata rÂzı olmasına bağlıdır.

Ucuncu Bolum

SOSYAL VE İKTİSADİ HAKLAR VE ODEVLER

I. Ailenin Korunması

Madde 35- Aile Turk toplumunun temelidir.

Devlet ve diğer kamu tuzel kişileri, ailenin, ananın ve cocuğun korunması icin gerekli tedbirleri alır ve teşkilÂtı kurar.

II. Mulkiyet Hakkı

a) Mulkiyete Ait Genel Kural

Madde 36- Herkes, mulkiyet ve miras haklarına sahiptir.

Bu haklar, ancak kamu yararı amacıyla, kanunla sınırlanabilir.

Mulkiyet hakkının kullanılması toplum yararına aykırı olamaz.

b) Toprak Mulkiyeti

Madde 37- Devlet, toprağın verimli olarak işletilmesini gercekleştirmek ve topraksız olan veya yeter toprağı bulunmıyan ciftciye toprak sağlamak amaclarıyla gereken tedbirleri

--------------------------------------------------------------------------------

(10) no’lu dipnot Anayasa metninin sonundadır.

alır. Kanun, bu amaclarla, değişik tarım bolgelerine ve ceşitlerine gore toprağın genişliğini gosterebilir. Devlet, ciftcinin işletme araclarına sahibolmasını kolaylaştırır.

Toprak dağıtımı, ormanların kuculmesi veya diğer toprak servetlerinin azalması sonucunu doğuramaz.

c) Kamulaştırma

Madde 38- (20.9.1971-1488) (11) Devlet ve kamu tuzel kişileri, kamu yararının gerektirdiği hallerde, karşılıklarını peşin odemek şartıyla, ozel mulkiyette bulunan taşınmaz malları, kanunla gosterilen esas ve usullere gore, tamamını veya bir kısmını kamulaştırmaya ve bunlar uzerinde idarî irtifaklar kurmaya yetkilidir.

[Odenecek karşılık, taşınmaz malın tamamının kamulaştırılması halinde o malın malikinin kanunda gosterilecek usul ve şekle uygun olarak bildireceği vergi değerini; kısmen kamulaştırmalarda da, vergi değerinin kamulaştırılan kısma duşen miktarını aşamaz.

Kamulaştırılan taşınmaz mal karşılığının vergi değerinden az takdir edilmesi halinde malikin itiraz ve dava hakkı saklıdır.] (12)

Ciftcinin topraklandırılması, ormanların Devletleştirilmesi, yeni orman yetiştirilmesi ve iskÂn projelerinin gercekleştirilmesi amaclarıyla kamulaştırılan taşınmaz mal ve kıyıların korunması ve turizm amacıyla kamulaştırılan toprak bedellerinin odeme şekli kanunla gosterilir.

Kanunun taksitle odemeyi ongorduğu hallerde ciftcinin topraklandırılması, ormanların devletleştirilmesi, yeni orman yetiştirilmesi ve iskÂn projelerinin gercekleştirilmesi icin konulacak sure yirmi yılı; kıyıların korunması ve turizm amacıyla yapılacak kamulaştırmalarda ise bu sure on yılı aşamaz. Bu takdirde, taksitler eşit olarak odenir ve kanunla gosterilen faiz haddine bağlanır.

Kamulaştırılan topraktan, o toprağı doğrudan doğruya işleten ciftcinin hakkaniyet olculeri icinde gecinebilmesi icin zaruri olan ve kanunla gosterilen kısmın ve kucuk ciftcinin kamulaştırılan toprağının bedeli her halde peşin odenir.

d) Devletleştirme

Madde 39- Kamu hizmeti niteliği taşıyan ozel teşebbusler, kamu yararının gerektirdiği hallerde, gercek karşılığı kanunda gosterilen şekilde odenmek şartıyla devletleştirilebilir. Kanunun taksitle odemeyi ongorduğu hallerde, odeme suresi on yılı aşamaz ve taksitler eşit olarak odenir; bu taksitler, kanunla gosterilen faiz haddine bağlanır.

III. Calışma ve Sozleşme Hurriyeti

Madde 40- Herkes, dilediği alanda calışma ve sozleşme hurriyetlerine sahiptir. Ozel teşebbusler kurmak serbesttir.

Kanun, bu hurriyetleri, ancak kamu yararı amacıyla sınırlayabilir.

Devlet, ozel teşebbuslerin milli iktisadın gereklerine ve sosyal amaclara uygun yurumesini, guvenlik ve kararlılık icinde calışmasını sağlıyacak tedbirleri alır.

IV. İktisadi ve Sosyal Hayatın Duzeni

Madde 41- İktisadi ve sosyal hayat, adÂlete, tam calışma esasına ve herkes icin insanlık haysiyetine yaraşır bir yaşayış seviyesi sağlanması amacına gore duzenlenir.

--------------------------------------------------------------------------------

(11) ve (12) no’lu dipnotlar Anayasa metninin sonundadır.

İktisadî, sosyal ve kulturel kalkınmayı demokratik yollarla gercekleştirmek; bu maksatla, milli tasarrufu arttırmak, yatırımları toplum yararının gerektirdiği oncelikleri yoneltmek ve kalkınma plÂnlarını yapmak Devletin odevidir.

V. Calışma ile İlgili Hukumler

a) Calışma Hakkı ve Odevi

Madde 42- Calışma herkesin hakkı ve odevidir.

Devlet, calışanların insanca yaşaması ve calışma hayatının kararlılık icinde gelişmesi icin, sosyal iktisadi ve mali tedbirlerle calışanları korur ve calışmayı destekler; işsizliği onleyici tedbirleri alır.

Angarya yasaktır.

Memleket ihtiyaclarının zorunlu kıldığı alanlarda vatandaşlık odevi niteliği alan beden veya fikir calışmalarının şekil ve şartları, demokratik esaslara uygun olarak kanunla duzenlenir.

b) Calışma Şartları

Madde 43- Kimse, yaşına, gucune ve cinsiyetine uygun olmıyan bir işte calıştırılamaz.

Cocuklar, gencler ve kadınlar, calışma şartları bakımından ozel olarak korunur.

c) Dinlenme Hakkı

Madde 44- Her calışan dinlenme hakkına sahiptir.

Ucretli hafta ve bayram tatili ve ucretli yıllık izin hakkı kanunla duzenlenir.

d) Ucrette AdÂlet Sağlanması

Madde 45- Devlet, calışanların yaptıkları işe uygun ve insanlık haysiyetine yaraşır bir yaşayış seviyesi sağlamalarına elverişli adÂletli bir ucret elde etmeleri icin gerekli tedbirleri alır.

e) Sendika Kurma Hakkı

Madde 46- (20.9.1971-1488) (13) İşciler ve işverenler, onceden izin almaksızın, sendikalar ve sendika birlikleri kurma, bunlara serbestce uye olma ve uyelikten ayrılma hakkına sahiptirler. Bu hakların kullanılışında uygulanacak şekil ve usuller kanunda gosterilir. Kanun, Devletin ulkesi ve milletiyle butunluğunun, millî guvenliğin, kamu duzeninin ve genel ahlÂkın korunması maksadıyla sınırlar koyabilir.

Sendikalar ve sendika birliklerinin tuzukleri, yonetim ve işleyişleri demokratik esaslara aykırı olamaz.

f) Toplu Sozleşme ve Grev Hakkı

Madde 47- İşciler, işverenlerle olan munasebetlerinde, iktisadî ve sosyal durumlarını korumak veya duzeltmek amacıyla toplu sozleşme ve grev haklarına sahiptirler.

Grev hakkının kullanılması ve istisnaları ve işverenlerin hakları kanunla duzenlenir.

VI. Sosyal Guvenlik

Madde 48- Herkes, sosyal guvenlik hakkına sahiptir. Bu hakkı sağlamak icin sosyal sigortalar ve sosyal yardım teşkilÂtı kurmak ve kurdurmak Devletin odevlerindendir.

--------------------------------------------------------------------------------

(13) no’lu dipnot Anayasa metninin sonundadır.

VII. Sağlık Hakkı

Madde 49- Devlet, herkesin beden ve ruh sağlığı icinde yaşıyabilmesini ve tıbbî bakım gormesini sağlamakla odevlidir.

Devlet, yoksul veya dar gelirli ailelerin sağlık şartlarına uygun konut ihtiyaclarını karşılayıcı tedbirleri alır.

VIII. Oğrenimin Sağlanması

Madde 50- Halkın oğrenim ve eğitim ihtiyaclarını sağlama Devletin başta gelen odevlerindendir.

İlkoğrenim, kız ve erkek butun vatandaşlar icin mecbûridir ve Devlet okullarında parasızdır.

Devlet, maddî imkÂnlardan yoksun başarılı oğrencilerin, en yuksek oğrenim derecelerine kadar cıkmalarını sağlama amacıyla burslar ve başka yollarla gerekli yardımları yapar.

Devlet, durumları sebebiyle ozel eğitime ihtiyacı olanları, topluma yararlı kılacak tedbirleri alır.

Devlet, tarih ve kultur değeri olan eser ve anıtların korunmasını sağlar.

IX. Kooperatifciliği Geliştirme

Madde 51- Devlet, kooperatifciliğin gelişmesini sağlıyacak tedbirleri alır.

X. Tarımın ve Ciftcinin Korunması

Madde 52- Devlet, halkın gereği gibi beslenmesini, tarımsal uretimin toplumun yararına uygun olarak arttırılmasını sağlamak, toprağın kaybolmasını onlemek, tarım urunlerini ve tarımla uğraşanların emeğini değerlendirmek icin gereken tedbirleri alır.

XI. Devletin İktisadî ve Sosyal Odevlerinin Sınırı

Madde 53- Devlet, bu Bolumde belirtilen iktisadî ve sosyal amaclara ulaşma odevlerini, ancak iktisadî gelişme ile mÂlî kaynaklarının yeterliği olcusunde yerine getirir.

Dorduncu Bolum

SİYASİ HAKLAR VE ODEVLER

I. Vatandaşlık

Madde 54- Turk Devletine vatandaşlık bağı ile bağlı olan herkes Turktur.

Turk babanın veya Turk ananın cocuğu Turktur. Yabancı babadan ve Turk anadan olan cocuğun vatandaşlık durumu kanunla duzenlenir.

Vatandaşlık, kanunun gosterdiği şartlarla kazanılır ve ancak kanunda belirtilen hallerde kaybedilir.

Hicbir Turk, vatana bağlılıkla bağdaşmıyan bir eylemde bulunmadıkca, vatandaşlıktan cıkarılamaz.

Vatandaşlıktan cıkarma ile ilgili karar ve işlemlere karşı yargı yolu kapatılamaz.

II. Secme ve Secilme Hakkı

Madde 55- Vatandaşlar, kanunda gosterilen şartlara uygun olarak, secme ve secilme hakkına sahiptir.

Secimler, serbest, eşit, gizli, tek dereceli genel oy, acık sayım ve dokum esaslarına gore yapılır.

III. Siyasî Partilerle İlgili Hukumler

a) Parti Kurma Hakkı ve Partilerin Siyasî Hayattaki Yeri

Madde 56- (30.6.1971-1421) (14) Vatandaşlar, siyasî parti kurma ve usûlune gore partilere girme ve cıkma hakkına sahiptir.

Siyasî partiler, onceden izin almadan kurulur ve serbestce faaliyette bulunurlar.

Siyasî partiler, ister iktidarda ister muhalefette olsunlar, demokratik siyasî hayatın vazgecilmez unsurlarıdır.

Son milletvekili genel secimlerinde muteber oy sayısının en az yuzde beşini alan veya bu secimlerde Millet Meclisinde grup teşkil edecek sayıda milletvekilliği kazanmış bulunan siyasî partilere Devletce yapılacak yardım kanunla duzenlenir.

b) Partilerin Uyacakları Esaslar

Madde 57- (15.3.1973-1699) (15) Siyasî partilerin tuzukleri, programları ve faaliyetleri, insan hak ve hurriyetlerine dayanan demokratik ve lÂik Cumhuriyet ilkelerine ve Devletin ulkesi ve milletiyle bolunmezliği temel hukmune uygun olmak zorundadır. Bunlara uymayan partiler temelli kapatılır.

Partilerin ic calışmaları, faaliyetleri, Anayasa Mahkemesine hangi hallerde ve ne suretle hesap verecekleri ve bu mahkemece malî denetimlerinin hangi hallerde ve nasıl yapılacağı, demokrasi esaslarına uygun olarak kanunla duzenlenir.

Siyasî partilerin kapatılması hakkındaki dÂvalara Anayasa Mahkemesinde bakılır ve kapatma kararı ancak bu Mahkemece verilir.

IV. Kamu Hizmetlerine Girme Hakkı

a) Hizmete Girme

Madde 58- Her Turk, kamu hizmetlerine girme hakkına sahiptir.

Hizmete alınmada, odevin gerektirdiği niteliklerden başka hicbir ayırım gozetilemez.

b) Mal Bildirimi

Madde 59- Kamu hizmetine girenlerin mal bildiriminde bulunmaları kanunla duzenlenir. Yasama ve yurutme organlarında gorev alanlar, bundan istisna edilemez.

V.Vatan Hizmeti

Madde 60- (20.9.1971-1488) (16) Vatan hizmeti, her Turkun hakkı ve odevidir. Bu odevin, SilÂhlı Kuvvetlerde veya kamu hizmetlerinde ne şekilde yerine getirileceği kanunla duzenlenir.

VI. Vergi Odevi

Madde 61- (29.9.1971-1488) (17) Herkes, kamu giderlerini karşılamak uzere, malî gucune gore, vergi odemekle yukumludur.

Vergi, resim ve harclar ve benzeri malî yukumler ancak kanunla konulur.

--------------------------------------------------------------------------------

(14), (15) (16) ve (17) no’lu dipnotlar Anayasa metninin sonundadır.

Kanunun belli ettiği yukarı ve aşağı hadler icinde kalmak, olcu ve esaslara uygun olmak şartiyle, vergi, resim ve harcların muafiyet ve istisnalariyla nisbet ve hadlerine ilişkin hukumlerde değişiklik yapmaya, Bakanlar Kurulu yetkili kılınabilir.

VII. Dilekce Hakkı

Madde 62- Vatandaşlar, kendileriyle veya kamu ile ilgili dilek ve şikÂyetleri hakkında, tek başlarına veya topuca, yetkili makamlara ve Turkiye Buyuk Millet Meclisine yazı ile başvurma hakkına sahiptir.

Kendileriyle ilgili başvurmaların sonucu, dilekce sahiplerine yazılı olarak bildirilir.

UCUNCU KISIM

CUMHURİYETİN TEMEL KURULUŞU

Birinci Bolum

YASAMA

A)Turkiye Buyuk Millet Meclisi

I. TBMM’nin Kuruluşu

Madde 63- Turkiye Buyuk Millet Meclisi, Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosundan kuruludur.

Meclisler, Anayasada gosterilen hallerde birlikte toplanır.

II. TBMM’nin Gorev ve Yetkileri

a) Genel Olarak

Madde 64- (20.9.1971-1488) (18) Kanun koymak, değiştirmek ve kaldırmak, Devletin butce ve kesin hesap kanun tasarılarını goruşmek ve kabul etmek, para basılmasına, genel ve ozel af ilÂnına, mahkemelerce verilip kesinleşen olum cezalarının yerine getirilmesine karar vermek, Turkiye Buyuk Millet Meclisinin yetkilerindendir.

Turkiye Buyuk Millet Meclisi kanunla, belli konularda Bakanlar Kuruluna kanun hukmunde kararnameler cıkarmak yetkisi verebilir. Yetki veren kanunda, cıkarılacak kararnamelerin amacı, kapsamı ve ilkeleriyle bu yetkiyi kullanma suresinin ve yururlukten kaldırılacak kanun hukumlerinin acıkca gosterilmesi ve kanun hukmunde kararnamede de yetkinin hangi kanunla verilmiş olduğunun belirtilmesi lÂzımdır.

Bu kararnameler, Resmî Gazetede yayımlandıkları gun yururluğe girerler. Ancak, kararnamede yururluk tarihi olarak daha sonraki bir tarih de gosterilebilir. Kararnameler, Resmî Gazetede yayımlandıkları gun Turkiye Buyuk Millet Meclisine sunulur.

Yetki kanunları ve Turkiye Buyuk Millet Meclisine sunulan kararnameler, Anayasanın ve yasama meclisleri ictuzuklerinin kanunların goruşulmesi icin koyduğu kurallara gore, ancak, komisyonlarda ve genel kurullarda diğer kanun tasarı ve tekliflerinden once ve ivedilikle goruşulup karara bağlanır.

Yayımlandıkları gun Turkiye Buyuk Millet Meclisine sunulmayan kararnameler, bu tarihte, Turkiye Buyuk Millet Meclisince reddedilen kararnameler bu kararın Resmi Gazetede yayımlandığı tarihte yururlukten kalkar. Değiştirilerek kabul edilen kararnamelerin değiştirilmiş hukumleri, bu değişikliklerin Resmi Gazetede yayımlandığı gun yururluğe girer.

--------------------------------------------------------------------------------

(18) no’lu dipnot Anayasa metninin sonundadır.

Anayasanın ikinci kısmının birinci ve ikinci bolumlerinde yer alan temel hak ve hurriyetler ile dorduncu bolumunde yer alan siyasî haklar ve odevler kanun hukmunde kararnamelerle duzenlenemez. Anayasa Mahkemesi, bu kararnamelerin Anayasaya uygunluğunu da denetler.

b) Milletlerarası Andlaşmaları Uygun Bulma

Madde 65- Turkiye Cumhuriyet adına yabancı Devletlerle ve milletlerarası kurullarla yapılacak andlaşmaların onaylanması, Turkiye Buyuk Millet Meclisinin onaylamayı bir kanunla uygun bulmasına bağlıdır.

İktisadî, ticarî veya teknik munasebetleri duzenliyen ve suresi bir yılı aşmıyan andlaşmalar, Devlet maliyesi bakımından bir yuklenme gerektirmemek, kişi hÂllerine ve Turklerin yabancı memleketlerdeki mulkiyet haklarına dokunmamak şartıyla, yayınlanma ile yururluğe konabilir. Bu takdirde, bu andlaşmalar, yayımlarından başlıyarak iki ay icinde Turkiye Buyuk Millet Meclisinin bilgisine sunulur.

Milletlerarası bir andlaşmaya dayanan uygulama andlaşmaları ile kanunun verdiği yetkiye dayanılarak yapılan iktisadî, ticarî, teknik veya idarî andlaşmaların Turkiye Buyuk Millet Meclisince uygun bulunması zorunluğu yoktur; ancak, bu fıkraya gore yapılan iktisadî, ticarî veya ozel kişilerin haklarını ilgilendiren andlaşmalar, yayımlanmadan yururluğe konulamaz.

Turk Kanunlarına değişiklik getiren her turlu andlaşmaların yapılmasına 1 inci fıkra hukmu uygulanır.

Usulune gore yururluğe konulmuş milletlerarası andlaşmalar kanun hukmundedir. Bunlar hakkında 149 uncu ve 151 inci maddeler gereğince Anayasa Mahkemesine başvurulamaz.

c) Silahlı Kuvvet Kullanılmasına İzin Verme

Madde 66- Milletlerarası hukukun meşru saydığı hallerde savaş hÂli ilanına ve Turkiye’nin taraf olduğu milletlerarası andlaşmaların veya milletlerarası nezaket kurallarının gerektirdiği haller dışında, Turk Silahlı Kuvvetlerinin yabancı ulkelere gonderilmesine veya yabancı silahlı kuvvetlerin Turkiye’de bulunmasına izin verme yetkisi Turkiye Buyuk Millet Meclisinindir.

Bu izin icin, Meclisler, birlikte toplanarak karar verirler.

III. Millet Meclisi

a) Kuruluş

Madde 67- Millet Meclisi, genel oyla secilen dortyuzelli milletvekilinden kuruludur.

b) Milletvekili Secilme Yeterliği

Madde 68- (16.4.1974-1801) (19) Otuz yaşını dolduran her Turk milletvekili secilebilir.

Turkce okuyup yazma bilmeyenler, kısıtlılar, yukumlu olmasına ve muaf bulunmasına rağmen muvazzaf askerlik hizmetini yapmayanlar veya yapmış sayılmayanlar ve kamu hizmetlerinden yasaklılar ile ağır hapis cezasını gerektiren bir suctan dolayı kesin olarak hukum giymiş olanlar ve –taksirli suclar haric olmak uzere- beş yıldan fazla hapis cezasıyla veya zimmet, ihtilÂs, irtikÂp, ruşvet, hırsızlık, dolandırıcılık, sahtecilik, inancı kotuye kullanma, dolanlı iflÂs gibi yuz kızartıcı suclardan biriyle kesin olarak hukum giymiş olanlar, affa uğramış olsalar da milletvekili secilemezler.

--------------------------------------------------------------------------------

(19) no’lu dipnot Anayasa metninin sonundadır.

Aday olmak, memurluktan cekilme şartına bağlanamaz. Secim guvenliği bakımından hangi memurların ne gibi şartlarla aday olabilecekleri kanunla duzenlenir.

HÂkimler ile subay, askeri memur ve astsubaylar, mesleklerinden cekilmedikce, aday olamazlar ve secilemezler.

c) Millet Meclisinin Secim Donemi

Madde 69- Millet Meclisi secimleri dort yılda bir yapılır.

Meclis, bu sure dolmadan secimin yenilenmesine karar verebilir. Suresi biten Milletvekili yeniden secilebilir.

Yenilenmesine karar verilen meclisin yetkileri, yeni meclisin secilmesine kadar surer.

IV. Cumhuriyet Senatosu

a) Kuruluş

Madde 70- Cumhuriyet Senatosu, genel oyla secilen yuzelli uye ile Cumhurbaşkanınca secilen onbeş uyeden kuruludur.

13 Aralık 1960 tarihli ve 157 sayılı Kanunun altında adları bulunan Milli Birlik Komitesi Başkanı ve uyeleri ile eski Cumhurbaşkanları, yaş kaydı gozetilmeksizin, Cumhuriyet Senatosunun tabiî uyesidirler. Tabiî uyeler, Cumhuriyet Senatosunun diğer uyelerinin tÂbi oldukları hukumlere tÂbidirler. Ancak, haklarında, bu Anayasanın 73 uncu maddesinin 1inci ve 2 nci fıkraları ve 10 uncu gecici maddesinin 1 inci fıkrası hukumleri uygulanmaz. Tabiî uye olarak Cumhuriyet Senatosuna katıldıktan sonra bir siyasi partiye girenlerin tabiî uyelik sıfatı, partiye girişlerinden sonraki ilk Cumhuriyet Senatosu uyeliği secimi tarihinde sona erer.

b) Cumhuriyet Senatosuna Uye Secme Hakkı

Madde 71- Millet Meclisi secimlerinde secmen olan her Turk, Cumhuriyet Senatosu secimlerinde de aynı şartlarla oy kullanır.

c) Cumhuriyet Senatosu Uyeliğine Secilme Yeterliği

Madde 72- Kırk yaşını doldurmuş ve yuksek oğrenim yapmış bulunan ve milletvekili secilmeye engel bir durumu olmıyan her Turk, Cumhuriyet Senatosuna uye secilebilir.

Cumhurbaşkanınca secilecek uyeler, ceşitli alanlarda seckin hizmetleriyle tanınmış ve kırk yaşını bitirmiş kimselerden olur. Bunlardan en az onu bağımsızlar arasından secilir.

d) Cumhuriyet Senatosu Uyeliğinin Suresi

Madde 73- (17.4.1970-1254)(20) Cumhuriyet Senatosu uyeliğinin suresi altı yıldır. Suresi biten uyeler yeniden secilebilir.

Cumhuriyet Senatosunun genel oyla ve Cumhurbaşkanınca secilen uyelerinin ucte biri her iki yılda bir yenilenir.

Millet Meclisi, genel secimlerinin yapılacağı yıla rastlıyan yenileme secimleri, Millet Meclisi genel secimleriyle birlikte ve rastlamıyanları ise, genel secimlerden sonra gelen ikinci yılda genel secimler icin kanunun belirttiği ayda yapılır.

74 uncu maddeye gore secimlerin geriye bırakılması yahut 69 uncu veya 108 inci maddeye gore secimlerin yenilenmesine karar verilmesi hallerinde, Cumhuriyet Senatosunun

--------------------------------------------------------------------------------

(20) no’lu dipnot Anayasa metninin sonundadır.

yenileme secimleri de Millet Meclisi secimleriyle birlikte yapılmak uzere geriye bırakılmış veya one alınmış olur. Bundan sonraki Cumhuriyet Senatosu yenileme secimleri 3 uncu fıkra hukumlerine gore yapılır.

Cumhurbaşkanınca secilen uyelerin suresi biter veya bu uyeliklerde her hangi bir sebeple boşalma olursa, Cumhurbaşkanı, bir ay icinde yeni uyeleri secer.

Boşalan bir uyeliğe secilen kimse, yerine secildiği uyenin suresini tamamlar.

V. TBMM Secimlerinin Geriye Bırakılması ve Ara Secimleri

Madde 74- Savaş sebebiyle yeni secimlerin yapılmasına imkÂn gorulmezse, secimler kanunla bir yıl geriye bırakılabilir.

Meclislerin ara secimleri her iki yılda bir Cumhuriyet Senatosu secimiyle birlikte yapılır.

Millet Meclisi genel secimlerine bir yıl kala ara secimi yapılmaz.

VI. Secimlerin Genel Yonetim ve Denetimi

Madde 75- Secimler yargı organlarının genel yonetim ve denetimi altında yapılır. Secimlerin başlamasından bitimine kadar, secimin duzen icinde yonetimi ve durustluğu ile ilgili butun işlemleri yapma ve yaptırma, secim suresince ve secimden sonra secim konularıyla ilgili butun yolsuzlukları, şikÂyet ve itirazları inceleme ve kesin karara bağlama ve Turkiye Buyuk Millet Meclisi uyelerinin secim tutanaklarını kabûl etme gorevi Yuksek Secim Kurulunundur.

Yuksek Secim Kurulunun ve diğer secim kurullarının gorev ve yetkileri kanunla duzenlenir.

Yuksek Secim Kurulu, yedi asıl ve dort yedek uyeden kuruludur. Uyelerin altısı Yargıtay, beşi Danıştay genel kurullarınca kendi uyeleri arasından uye tamsayılarının salt coğunluğunun gizli oyu ile secilir. Bu uyeler salt coğunluk ve gizli oyla aralarından bir Başkan ve bir Başkanvekili secerler.

Yuksek Secim Kuruluna Yargıtay ve Danıştaydan secilmiş uyeler arasından ad cekme ile ikişer yedek uye ayrılır. Yuksek Secim Kurulu Başkan ve Başkanvekili ad cekmeye girmezler.

B) Meclislere Ait Muşterek Hukumler

I. TBMM Uyeliğiyle İlgili Hukumler

a) Milletin Temsili

Madde 76- Turkiye Buyuk Millet Meclisi uyeleri, secildikleri bolgeyi veya kendilerini secenleri değil, butun Milleti temsil ederler.

b) Andicme

Madde 77- Turkiye Buyuk Millet Meclisi uyeleri, gorevlerine başlarken şoyle andicerler:

“Devletin bağımsızlığını, vatanın ve milletin butunluğunu koruyacağıma; Milletin kayıtsız şartsız egemenliğine, demokratik ve lÂik Cumhuriyet ilkelerine bağlı kalacağıma ve halkın mutluluğu icin calışacağıma namusum uzerine soz veririm.”

c) Uyelikle Bağdaşmayan İşler

Madde 78- İki Meclis uyeliği bir kişide birleşemez.

Turkiye Buyuk Millet Meclisi uyeleri, Devlet ve diğer kamu tuzel kişilerinde ve bunlara bağlı kuruluşlarda, Devletin veya diğer kamu tuzel kişilerinin doğrudan doğruya veya dolayısiyle katıldığı teşebbus ve ortaklıklarda, kamu yararına calışan derneklerden ozel gelir kaynakları ve ozel imkÂnları kanunla sağlanmış olanların yonetim kurullarında ve başka işlerinde gorev alamazlar ve bunların herhangi bir yuklenme işini doğrudan doğruya veya dolayısiyle kabul edemezler.

Turkiye Buyuk Millet Meclisi uyeleri, yurutme organının teklif, inha, atama veya onamasına bağlı resmî veya ozel herhangi bir işle gorevlendirilemezler. Bir uyenin belli konuda ve altı ayı aşmamak uzere Bakanlar Kurulunca verilecek gecici bir gorevi kabul edebilmesi, kendi Meclisinin kararına bağlıdır.

Turkiye Buyuk Millet Meclisi uyeliği ile bağdaşamıyan diğer gorev ve işler kanunla gosterilir.

d) Yasama Dokunulmazlığı

Madde 79- Turkiye Buyuk Millet Meclisi uyeleri, Meclis calışmalarındaki oy ve sozlerinden, Mecliste ileri surdukleri duşuncelerden ve bunları Meclis dışında tekrarlamak ve acığa vurmaktan sorumlu tutulamazlar.

Secimden once veya sonra bir suc işlediği ileri surulen bir Meclis uyesi, kendi Meclisinin kararı olmadıkca tutulamaz, sorguya cekilemez, tutuklanamaz ve yargılanamaz. Ağır cezayı gerektiren sucustu hali bu hukmun dışındadır; ancak, bu halde, yetkili makam, durumu hemen ve doğrudan doğruya uyenin Meclisine bildirmek zorundadır.

Bir Meclis uyesi hakkında seciminden once veya sonra verilmiş bir ceza hukmunun yerine getirilmesi, uyelik sıfatının sona ermesine bırakılır. Uyelik suresince zamanaşımı işlemez.

Tekrar secilen Meclis uyesi hakkındaki tÂkibat, kendi Meclisinin yeniden dokunulmazlığını kaldırmasına bağlıdır.

Meclislerdeki siyasî parti gruplarınca, yasama dokunulmazlığı ile ilgili goruşme yapılamaz ve karar alınamaz.

e) Uyeliğin Duşmesi

Madde 80- Turkiye Buyuk Millet Meclisi uyeliği, bir uyenin uye secilmeye engel bir suctan dolayı kesin olarak hukum giymesi, cekilmesi, kısıtlanması, uyelikle bağdaşmıyan bir hizmet kabûl etmesi veya Meclis calışmalarına izinsiz veya ozursuz ve aralıksız olarak bir ay katılmaması yuzunden uyeliğinin duştuğunun kendi Meclisince karara bağlanması hallerinde sona erer.

f) İptÂl Sistemi

Madde 81- Yasama dokunulmazlığının kaldırılmasına veya uyeliğin duştuğune meclisce karar verilmesi hallerinde, karar tarihinden başlayarak bir hafta icinde, ilgili uye veya Turkiye Buyuk Millet Meclisi uyelerinden her hangi biri, bu kararın, Anayasa veya İctuzuk hukumlerine aykırılığı iddiÂsiyle iptÂli icin Anayasa Mahkemesine başvurabilir. Anayasa Mahkemesi, iptÂl istemini onbeş gun icinde karara bağlar.

g) Odenek ve Yolluklar

Madde 82- (30.6.1971-1421) (21) Turkiye Buyuk Millet Meclisi uyelerinin odenek ve yollukları kanunla duzenlenir. Odeneğin aylık tutarı en yuksek Devlet memurunun almakta olduğu miktarı, yolluk da odeneğin yarısını aşamaz.

Odenek ve yollukların en cok uc aylığı onceden odenebilir.

--------------------------------------------------------------------------------

(21) no’lu dipnot Anayasa metninin sonundadır.

II. TBMM’nin Faaliyetiyle İlgili Hukumler

a) Toplanma ve Tatil

Madde 83- Turkiye Buyuk Millet Meclisi, her yıl Kasım ayının ilk gunu kendiliğinden toplanır.

Turkiye Buyuk Millet Meclisi yılda en cok beş ay tatil yapabilir. Meclisler aynı zamanda tÂtile girerler.

Turkiye Buyuk Millet Meclisi, araverme veya tÂtil sırasında, doğrudan doğruya veya Bakanlar Kurulunun istemi uzerine, Cumhurbaşkanınca toplantıya cağırılır. Meclis Başkanları da, kendi Meclislerini doğrudan doğruya veya uyelerinin beşte birinin istemi uzerine toplantıya cağırırlar.

Meclislerden biri toplantıya cağırılınca, diğeri kendiliğinden toplanır.

Araverme veya tÂtil sırasında toplantıya cağrılan Meclisler, once, bu toplantıyı gerektiren konu uzerinde goruşme yaparlar.

b) Başkanlık Divanı

Madde 84- Meclislerin Başkanlık Divanları, o Meclisteki siyasi parti gruplarının kuvvetleri olcusunde Divana katılmalarını sağlıyacak şekilde kurulur.

Millet Meclisi ve Cumhuriyet Senatosu Başkanları, kendi Meclislerince uye tamsayısının ucte iki coğunluğu ve gizli oy ile ikişer yıl icin secilirler; ilk iki oylamada bu coğunluk sağlanamazsa, salt coğunlukla yetinilir. Meclis Başkanlıkları icin Meclisteki siyasi parti grupları aday gosteremezler.

Başkanlar ve Başkanvekilleri, uyesi bulundukları, siyasî partilerin veya siyasî parti gruplarının Turkiye Buyuk Millet Meclisinin icinde veya dışındaki faaliyetlerine ve gorevlerinin yerine getirilmesini gerektiren haller dışında, Meclis tartışmalarına katılamazlar; Başkan oy kullanamaz.

Turkiye Buyuk Millet Meclisinin birleşik toplantılarında Başkanlık Divanı, Millet Meclisi Başkanlık Divanıdır.

c) İctuzuk, Siyasi Parti Grupları ve Kolluk İşleri

Madde 85- Turkiye Buyuk Millet Meclisi ve Meclisler, calışmalarını, kendi yaptıkları İctuzuklerin hukumlerine gore yuruturler.

İctuzuk hukumleri, siyasî parti gruplarının, Meclislerin butun faaliyetlerine kuvvetleri oranında katılmalarını sağlıyacak yolda duzenlenir. Siyasî parti grupları, en az on uyeden meydana gelir.

Meclisler, kendi kolluk işlerini Başkanları eliyle duzenler ve yuruturler.

d) Toplantı ve Karar Yeter Sayısı

Madde 86- Her Meclis, uye tamsayısının salt coğunluğuyla toplanır ve Anayasada başkaca hukum yoksa, toplantıya katılanların salt coğunluğuyla karar verir.

Turkiye Buyuk Millet Meclisinde toplantı yetersayısı, her iki Meclis uye tamsayısı toplamının salt coğunluğudur.

e) Goruşmelerin Acıklığı ve Yayınlanması

Madde 87- Meclis goruşmeleri acıktır ve ilgili Meclisin tutanak dergisinde tam olarak yayınlanır.

Meclisler, İctuzuk hukumlerine uygun olarak kapalı oturumlar yapabilir; bu oturumlardaki goruşmelerin yayımı ilgili Meclisin kararına bağlıdır.

Meclislerdeki acık goruşmelerin her turlu vasıta ile yayımı onlenemez.

III. TBMM’nin Denetim Yolları

a) Genel Olarak

Madde 88- Soru, genel goruşme, Meclis soruşturması ve Meclis araştırması her iki Meclisin yetkilerindendir.

Meclis araştırması, belli bir konuda bilgi edinilmek icin yapılan incelemeden ibarettir.

b) Gensoru

Madde 89- (20.9.1971-1488) (22) Gensoru yetkisi yalnız Millet Meclisinindir. Gensoru onergesi bir siyasî parti grubu adına veya en az 10 milletvekilinin imzÂsiyle verilir.

Gensoru onergesinin gundeme alınıp alınmıyacağı, verilişinden sonraki uc birleşim icinde goruşulur. Bu goruşmede, ancak onerge sahiplerinden biri, siyasî parti grupları adına birer milletvekili, Bakanlar Kurulu adına Başbakan veya bir bakan konuşabilir.

Gensoru onergelerinin gerektiğinde onceden basılıp dağıtılmasını ve Meclis calışmalarının dengeli olarak yurutulmesini duzenleyici hukumler ictuzukte gosterilir.

Gundeme alma karariyle birlikte gensorunun goruşme gunu de belli edilir.

Gensorunun goruşulmesi, gundeme alma kararı tarihinden başlayarak iki gun gecmedikce yapılamaz ve yedi gunden sonraya bırakılamaz.

Gensoru goruşmeleri sırasında uyelerin verecekleri gerekceli guvensizlik onergeleri veya Bakanlar Kurulunun guven isteği, bir tam gun gectikten sonra oylanır.

Bakanlar Kurulunun veya bir bakanın duşurulebilmesi, uye tamsayısının salt coğunluğuyla olur.

c) Meclis Soruşturması

Madde 90- Başbakan veya Bakanlar hakkında yapılacak soruşturma istemleri, Turkiye Buyuk Millet Meclisinin birleşik toplantısında goruşulur ve karara bağlanır.

Soruşturma, her iki Meclisten eşit sayıda secilecek uyelerden kurulu komisyonca yurutulur.

Yuce Divana sevk hususundaki karar birleşik toplantıda verilir.

Meclislerdeki siyasi parti gruplarında, Meclis soruşturması ile ilgili goruşme yapılamaz ve karar alınamaz.

C) Kanunların Yapılması

I. Genel Kurullar

a) Kanun Teklif Etme Yetkisi

Madde 91- Kanun teklif etmeye, Bakanlar Kurulu ve Turkiye Buyuk Millet Meclisi uyeleri yetkilidirler.

Uyeler, kendi tekliflerini her iki Meclisin ilgili komisyonlarında savunabilirler.

b) Kanunların Goruşulmesi ve Kabulu

Madde 92- Kanun tasarı ve teklifleri once Millet Meclisinde goruşulur.

Millet Meclisinde kabûl, değiştirilerek kabûl veya reddedilen tasarı ve teklifler Cumhuriyet Senatosuna gonderilir.

Millet Meclisinde kabûl edilen metin, Cumhuriyet Senatosunca değişiklik yapılmadan kabûl edilirse, bu metin kanunlaşır.

Millet Meclisi, Cumhuriyet Senatosundan gelen metni benimsemezse, her iki Meclisin ilgili komisyonlarından secilecek eşit sayıdaki uyelerden bir karma komisyon kurulur. Bu komisyonun hazırladığı metin Millet Meclisine sunulur. Millet Meclisi, karma komisyonca

--------------------------------------------------------------------------------

(22) no’lu dipnot Anayasa metninin sonundadır.

veya Cumhuriyet Senatosunca veya daha once kendisince hazırlanmış olan metinlerden birini olduğu gibi kabûl etmek zorundadır. Cumhuriyet Senatosunda uye tamsayısının salt coğunluğu ile kabûl edilmiş olan madde değişikliklerinde, Millet Meclisinin kendi ilk metnini benimsemesi icin, uye tamsayısının salt coğunluğunun oyu gereklidir. Bu halde acık oya başvurulur.

Millet Meclisini reddettiği bir tasarı veya teklif, Cumhuriyet Senatosunca da reddedilirse duşer.

Millet Meclisinin reddettiği bir tasarı veya teklif, Cumhuriyet Senatosunca olduğu gibi veya değiştirilerek kabûl edilirse, Millet Meclisi, Cumhuriyet Senatosunun kabûl ettiği metni yeniden goruşur. Cumhuriyet Senatosunun metni Millet Meclisince benimsenirse, kanunlaşır; reddedilirse, tasarı veya teklif duşer; Cumhuriyet Senatosundan gelen metin Millet Meclisince değiştirilerek kabûl edilirse, 5 inci fıkra hukumleri uygulanır.

Cumhuriyet Senatosunca uye tamsayısının salt coğunluğu ile tumu reddedilen bir metnin Millet Meclisi tarafından kabûlu icin, uye tamsayısının salt coğunluğunun oyu lÂzımdır. Bu halde acık oya başvurulur.

Cumhuriyet Senatosu, kendisine gonderilen bir metni, Millet Meclisi komisyonlarında ve genel kurulundaki goruşme suresini aşmıyan bir sure icinde karar bağlar; bu sure uc ayı gecemez ve ivedilik hallerinde onbeş gunden, ivedi olmıyan hallerde bir aydan kısa olamaz. Bu sureler icinde karara bağlanmıyan metinler, Cumhuriyet Senatosunca, Millet Meclisinden gelen şekliyle kabûl edilmiş sayılır. Bu fıkrada belirtilen sureler Meclislerin tÂtili devamınca işlemez.

Yasama Meclislerinin ve mahallî idarelerin secimleri ve siyasî partilerle ilgili tasarı ve tekliflerin kabûl veya reddinde yukardaki fıkralar hukumleri uygulanır. Ancak, karma komisyon kurulmasını gerektiren hallerde, karma komisyonun raporu, Turkiye Buyuk Millet Meclisinin birleşik toplantısında goruşulur ve karara bağlanır; Turkiye Buyuk Millet Meclisinin birleşik toplantısında Millet Meclisinin ilk metninin kabûlu icin uye tamsayısının salt coğunluğunun oyu lazımdır. 8 inci ve 9 uncu fıkralar hukumleri saklıdır.

c) Kanunların Cumhurbaşkanınca Yayınlanması

Madde 93- Cumhurbaşkanı, Turkiye Buyuk Millet Meclisince kabûl edilen kanunları on gun icinde yayınlar; uygun bulmadığı kanunu, bir daha goruşmek uzere, bu hususta gosterdiği gerekce ile birlikte, aynı sure icinde Turkiye Buyuk Millet Meclisine geri gonderir. Butce kanunları ve Anayasa bu hukmun dışındadır. Turkiye Buyuk Millet Meclisi, geri gonderilen kanunu yine kabûl ederse, kanun Cumhurbaşkanınca yayınlanır.

II. Butcenin Goruşulmesi ve Kabûlu; Gider Artırıcı ve Gelir Azaltıcı Teklifler

Madde 94- Genel ve katma butce tasarıları ile milli butce tahminlerini gosteren rapor, mali yılbaşından en az uc ay once, Bakanlar Kurulu tarafından, Turkiye Buyuk Millet Meclisine sunulur.

Bu tasarılar ve rapor, otuzbeş milletvekiliyle onbeş Cumhuriyet Senatosu uyesinden kurulu bir karma komisyona verilir. Bu komisyonun kuruluşunda, iktidar grubuna veya gruplarına en az otuz uye verilmek şartıyla, siyasî parti gruplarının ve bağımsızların oranlarına gore temsili gozonunde tutulur.

Karma komisyonun en cok sekiz hafta icinde kabûl edeceği metin, once Cumhuriyet Senatosunda goruşulur ve en gec on gun icinde karara bağlanır.

Cumhuriyet Senatosunca kabûl edilen metin, en gec bir hafta icinde yeniden goruşulmek uzere, karma komisyona verilir. Karma Komisyonun kabûl ettiği son metin Millet Meclisinde goruşulur ve malî yılbaşına kadar karara bağlanır.

Turkiye Buyuk Millet Meclisi uyeleri, Meclislerinin genel kurullarında, Bakanlık ve daire butceleriyle katma butceler hakkındaki duşuncelerini, her butcenin tumu uzerindeki goruşmeler sırasında acıklarlar; bolumler ve değişiklik onergeleri, uzerlerinde ayrıca goruşme yapılmaksızın okunur ve oya konur.

Turkiye Buyuk Millet Meclisi uyeleri, butce kanunu tasarılarının genel kurullarda goruşulmesi sırasında gider artırıcı veya belli gelirleri azaltıcı teklifler yapamazlar.
__________________