[B]
İŞLETMELERİN SINIFLANDIRILMASI

Bir konunun bilimsel olarak ele alınmasında sınıflama onem taşır. Bilimsellik, tanımlanmış,
sınıflanmış bilgi demektir. İşletmeler; değişik goruşlere, yaklaşımlara gore sınıflandırma yapılabilir. Boylece
işletmeleri daha yakından tanımak, ozelliklerini sınıflamak ve sorunlarına değişik cozumler uretmek
olasıdır. İşletmeler, başlıca şu bicimde sınıflandırılabilir:
‐Buyukluklerine gore işletmeler,
‐Pazar alanlarına gore işletmeler,
‐Urettikleri mal/hizmet cinsine gore işletmeler,
‐Mulkiyet durumlarına gore işletmeler,
‐Yasal kimliklerine gore işletmeler.
İşletme buyukluğunu belirlemede kullanılan başlıca olcutler 1 :
kantitatif olcutler kalitatif olcutler
‐İşletmede işgoren sayısı,
‐İşletmede calışanlara belirli bir sure icinde
odenen ucret ve aylıkların toplamı,
‐Belirli bir sure icinde kullanılan hammadde ve
malzeme miktarı,
‐Belirli bir sure icinde kullanılan enerji miktarı,
‐Belirli bir sure icinde yapılan satışların toplamı,
‐İşletme sermayesinin niceliği,
‐Yerlerin sığdırma kapasitesi,
‐İşletmede kullanılan makina ve tezgahların
sayıları ve gucleri,
‐İşlenen veya yararlanılan toprağın genişliği,
‐Toplam yatırım tutarı vb. gibi.
Kimi araştırmacılar, yukarıda sayılan kantitatif
olcutleri "teknik olcutler"; kalitatif olcutleri de
"sosyal olcutler" biciminde değerlendirerek
konuya bu acıdan yaklaşımda bulunurlar 2 .
‐Birim yonetim işlevlerinde uzmanlaşma
(işletme mulkiyeti ile yonetimin ayrılması),
‐İşletmenin calışmalarını surdurduğu pazarın
buyukluğu (ulusal, uluslararası pazar),
‐Calıştığı işkolu icerisinde işletmenin onemi,
‐Yonetim duzeyleri ile işgoren, tuketici, kredi
sağlayanlar ve işletme sahipleri arasındaki
ilişkiler,
‐Cağdaş yonetim tekniklerinin uygulanması,
‐İşbolumu ve uzmanlaşma derecesi,
‐İşletmeleri yasal kimlikleri (tek kişi işletmeleri,
sermaye işletmeleri vb)
‐Gerekli krediyi sağlayabilme olanakları,
‐İşletmenin satınalma ve satış calışmalarında
sahip bulunduğu pazarlık gucu,
‐Uretimde sermaye ve emek oğelerinin payları
vb. gibi.
BUYUKLUKLERİNE GORE İŞLETMELER
Gunumuzde işletmelerin buyukluklerini belirtmek icin kullanılan bircok pratik olcut vardır.
İşletmeleri buyukluklerine gore sınıflandırmada, kimi araştırmacılar işletmeleri, buyuk ve kucuk işletmeler;
kimileri de, buyuk, orta ve kucuk işletmeler olarak gruplandırırlar. Ancak bunların kesin olarak sınırlarını
belirlemek zordur. Orneğin; bir imalat atolyesi kucuk işletme, bir tekstil fabrikası da buyuk işletme
biciminde değerlendirilebilir. İkisi arasında kalan bircok buyuk ve kucuk işletme denilebilecek işletmeler de
bulunmaktadır. Ne kucuk, ne de buyuk sayılabilecek işletmelere de orta işletme denmektedir. Aslında bu
kavramlar daha cok goreli (nispi) bir buyukluğu belirtmek amacıyla kullanılırlar. Bu nedenle, buyuk, orta ve
kucuk işletmeler kavramlarının belirttiği buyukluk olcusu, ulkeden ulkeye değişiklikler gostermektedir.
Bununla birlikte, yine de işletmelerin buyukluklerine gore sınıflandırmada kullanılan belli olcutler vardır.
Bunlar; kantitatif (niceliksel) ve kalitatif (niteliksel) olcutlerdir.
İşletmelerin buyukluklerini belirlemede sıralanan olcutleri tek tek ve birbirlerinden bağımsız
olarak kullanmak gercekci bir davranış değildir. Başka bir deyişle, bu olcutlerin biri veya birkacı aynı anda
ilişkili olarak kullanılabilir. Bunun yanında bu olcutler, kalitatif olcutlerle de birlikte kullanılabilir. Ayrıca,
buyukluğu belirlemede, hangi olcutun esas alınacağını, işletmenin amac ve faaliyet turu belirleyecektir.
Orneğin; turizm konaklama tesislerinde yatak sayısı, ulaştırma işletmelerinde koltuk sayısı, sanayi ve
ticaret işletmelerinde satış tutarı, hizmet işletmelerinde calışanların sayısı, iplik işletmelerinde iğ sayısı,
cimento fabrikalarında doner fırın sayısı, enerji santrallerinde beygir gucu, sinema ve tiyatrolarda koltuk
sayısı, tarım işletmelerinde işlenilen arazinin genişliği olcu olarak kullanılır.
Amerika'da "Fortune" dergisi, her yıl ABD'nin, dunyanın ve ABD dışındaki ulkelerin en buyuk 500
işletmesini belirleyip yayınlamaktadır. Ulkemizde de, İstanbul Sanayi Odası, her yıl İSO Dergisinde
ulkemizin 500 buyuk işletmesini araştırarak yayınlamaktadır. Bu dergide, Turkiye'deki ozel sektor ve kamu
işletme ve muesseselerinin "urettikleri malların satış tutarları", "satış hasılatları", "bilanco karları",
"ozsermayeleri", "ucretle calışanların sayısı", "net aktif toplamı", "brut katma değer" ve "ihracat değeri"
gibi olculer de kullanılmaktadır 3 .
Buyukluklerine gore işletmeler; başlıca şu bicimde incelenebilir 4 .
‐Sıfır grubu veya cok kucuk işletmeler,
‐Kucuk ve orta olcekli işletmeler,
‐Buyuk işletmeler.
Sıfır Grubu veya Cok Kucuk İşletmeler
Bir işyerinde yalnız başına calışarak, genel olarak bir meslek, bir sanat yardımıyla faaliyette
bulunan kişilerin oluşturduğu işletmelere sıfır grubu işletmeler adı verilmektedir. 3‐5 kişinin calıştığı
işletmeleri ise, cok kucuk (cuce) işletmeler olarak tanımlamak olasıdır. Babadan kalma ya da uzun yıllar
cıraklık doneminden sonra bu tur mikro işletmeler acılmaktadır. Bu tur işletmelerde cok fazla sermaye
gereksinimi olmadığı gibi, işyuku genellikle bir kişinin altından kalkabileceği kadardır. Ayakkabı tamircileri,
kuru temizlemeciler ve bircok mahalle bakkalı bu grubta sayılabilir. Son yıllarda ozellikle bilgisayar
teknolojisinin gelişmesiyle, evinde calışan (orneğin; bilgisayar proğramcılığı yapan) tek kişilik işletmeler
giderek yaygınlaşmaya başlamıştır.
Kucuk ve Orta Olcekli İşletmeler (KOBİ)
Kucuk ve orta olcekli işletme tanımları ulkeden ulkeye, hatta aynı ulke icinde sektorlere ve
bolgelere gore ya da ilgili kurumların amaclarına gore farklılıklar gostermektedir. Orneğin; ABD'de bir
sanayi işletmesinde istihdam edilen işci sayısı 250 ve daha az ise, o işletme kucuk işletme sayılmakta,
calışan sayısı 1000'i aştığında, buyuk işletme olarak benimsenmektedir. Avrupa Birliği'nde ise, 20 calışana
sahip olan işletmeler kucuk işletmeler, 21‐99 arasında calışana sahip olan işletmeler orta olcekli işletmeler
ve 100'un uzerinde calışana sahip olan işletmeler de buyuk işletmeler olarak değerlendirilmektedir.
KOBİ Kapsamı
Ulkemizde bu konuda birliktelik oluşmamıştır. Farklı kurumların yapmış oldukları değişik
sınıflandırmalar sozkonusudur. DİE'ne gore, 1‐24 işci calıştıran işletmeler kucuk, 25‐100 arası işci
calıştıranlar orta olcekli ve 100'den fazla işci calıştıranlar da buyuk işletme olarak belirtilmektedir 5 .
Ulkemizde KOBİlere yonelik olarak faaliyette bulunan KOSGEB (Kucuk ve Orta Olcekli Sanayiyi Geliştirme
ve Destekleme İdaresi Başkanlığı), personel sayısı 50 ve daha aşağı olanları kucuk işletme, 51‐150 arası
personel calıştıran işletmeleri orta olcekli ve 150'den fazla personel calıştıran işletmeleri de buyuk olcekli
işletmelerdir diye tanımlamaktadır.
Sağlıklı bir yapıya sahip KOBİler, her ekonomi icin vazgecilmez bir oğedir. Kucuk ve orta olcekli
işletmelerin ekonomideki işlevlerini dort ana başlık altında toplayabilmek olasıdır. Bunlar 6 ;
‐Kaynak kullanımında etkinlik,
‐Bolgesel dengelerin oluşturulması ve gelir dengelerine katkıları,
‐Yaşam standardını yukseltme,
‐Kultur taşıyıcılığı.
Dunyada başarılı olmuş bircok kurum aslında kucuk bircok işletmeden oluşmaktadır. Orneğin;
Japonların unlu Toyota'sı aslında kucuk 3000'in uzerindeki işletmeden oluşmaktadır. Toyota, bir
organizatordur. Bu kucuk işletmeler, urettikleri parcaları, buyuk işletmeye satmaktadırlar.
Kucuk ve orta olcekli işletmelerin buyuk işletmeler karşısındaki guclu yanlarını ve ekonomiye
katkılarını şu bicimde sıralayabiliriz 7 :
‐Esnek bir yapı ve kolay uyum sağlama yeteneğine sahiptirler.
‐Yeniliklere daha yatkındırlar.
‐Teknolojik değişikliklerle daha az miktarla daha cok cıktı alabilmektedirler.
‐Gelişmiş insan ilişkileri ve orgut iklimine sahiptirler.
‐Uretimdeki boşlukları ceşitli birimler arasında daha hızlı olarak doldurabilmektedirler.
‐Daha az kurmay personel ve burokrasi vardır.
‐Bireysel tasarrufların desteklenmesinde yardımcı olurlar.
‐Buyuk işletmelere gerekli olan temel malzemeleri daha cabuk uretirler.
‐Rekabetin desteklenmesine yardımcı olurlar.
‐Bolgelerarası dengeli kalkınmaya katkıda bulunurlar.
‐Sınırlı pazar alanlarına sahiptirler.
‐Cabuk karar alma ve rekabet fırsatı elde edilmesini sağlarlar.
Bunun yanında kucuk ve orta olcekli işletmelerin buyuk işletmeler karşısında zayıf yanları da
bulunmaktadır. Bunlar 8 :
‐Satış dalgalanmalarından etkilenirler.
‐Olumsuz rekabet ortamından etkilenmektedirler.
‐Karar almada tek yoneticiye bağımlıdırlar.
‐Bağımsızlığını kaybetme ve batma riski vardır.
‐İşletme ici yapısal yetersizlikleri bulunmaktadır.
‐Mali acıdan gerekli olan rakamları sağlamada gucluk cekerler.
‐Pazarlamaya yalnızca satış olarak bakılır.
‐Yonetim, finans ve uretim konularında yeterli olamamaktadırlar.
KOBİ Mevzuatı
Ulkemizde KOBİlerin sayısı, tum işletmelerin sayısının % 99,8’ini ve bu işletmeler de toplam
istihdamın % 76,7’sini oluşturmaktadır. KOBİ yatırımlarının, toplam yatırımlar icindeki payı % 38’e
ulaşmakta ve toplam katma değerin % 26,5.i yine bu işletmelerce yaratılmaktadır. KOBİlerin toplam
ihracat icindeki payları, yıllar itibarıyla değişiklik gostermekle beraber, ortalama % 10 oranında
gercekleşmekte ve bu kesimin toplam banka kredileri icindeki payı % 5’in altında seyretmektedir 9 .
KOBİlere yaklaşım her ekonomide onemsenen bir konu olmakla birlikte, bu tip işletmelere
yaklaşım tarzı farklılaşabilmektedir (bkz. Tablo 6). Literature bakıldığında farklı yaklaşımlar işletme
turlerinin tanımlanmasında da gorulmektedir. Sınıflandırmada, en cok niceliksel kriterler kullanılmaktadır:
Calışanların sayısı, sermaye miktarı, girdi miktarı, pazar payı vb. Ancak, KOBİlerde bu kriterler yasal
mevzuat ve kimlik tanımlamaları icin kullanılan gostergelerdir. KOBİler, daha cok, yatırım toplamındaki ve
istihdamdaki buyukluğu, toplam uretimdeki payları, sanayi uretimindeki onculuğu, milli gelire katkıları,
ekonomide işletme sayısındaki payları acısından değerlendirilmesi ve tanımlanması gerekir. Bu bağlamda,
ulkemizdeki sorunların temelinde bu konuların ağır bastığı soylenebilir. Yani KOBİlere verilecek
onceliklerle birlikte, toplumsal sorunlarımızın onemli bir coğunluğunun cozuleceği soylenebilir.
Tablo 6: Turkiye’de Mevzuatta Kullanılan KOBİ Tanımları 10
KURULUŞ TANIM KAPSAMI TANIM
KRİTERİ
MİKRO
OLCEKLİ
İŞLETME
KUCUK
OLCEKLİ
İŞLETME
ORTA
OLCEKLİ
İŞLETME
KOSGEB İmalat Sanayii İşci sayısı ‐ 1–50 işci 51–150 işci
HALKBANK
İmalat Sanayii,
Turizm Yazılım
Geliştirme
İşci sayısı ‐ ‐ 1‐250işci
Sabit Yatırım
Tutarı (Euro)
230.000 230.000 230.000
HAZİNE
MUSTEŞARLIĞI
İmalat Sanayii,
Turizm,Tarımsal
Sanayi, Eğitim,
Sağlık, Yazılım
Geliştirme
İşci Sayısı, 1–9 işci 10–49 işci 50–250 işci
Yatırım Tutarı,
KOBİ Teşvik
Belgesine
Konu Yatırım
Tutarı (Euro)
350.000 350.000 350.000
DIŞ TİCARET
MUSTEŞARLIĞI İmalat Sanayii
İşci Sayısı, ‐ ‐ 1–200 işci
Sabit Yatırım
Tutarı (Euro)
‐ ‐ 1.830.000
EXİMBANK İmalat Sanayii İşci Sayısı 1–200 işci
Bakanlar Kurulu’nca 19.10.2005 tarihinde kararlaştırılan “KOBİlerin Tanımı, Nitelikleri ve
Sınıflandırılması Hakkında Yonetmelik”in yururluğe konulması; Sanayi ve Ticaret Bakanlığı’nın 28.7.2005
tarihli ve 5674 sayılı yazısı uzerine, 3143 sayılı Sanayi ve Ticaret Bakanlığının Teşkilat ve Gorevleri
Hakkında ilgili Kanun KOBİlerle ilgili yasal cerceveyi ortaya koymaktadır (Geniş bilgi icin bkz.
http://rega.basbakanlik.gov.tr/Eskil...20051118–5.htm).
İlgili yasaya gore KOBİlerin tanımı şoyledir: “İkiyuzelli kişiden az yıllık calışan istihdam eden ve yıllık
net satış hÂsılatı ya da mali bilÂncosu yirmibeş milyon Yeni Turk Lirasını aşmayan ve bu Yonetmelikte mikro
işletme, kucuk işletme ve orta buyuklukteki işletme olarak sınıflandırılan ve kısaca "KOBİ" olarak
adlandırılan ekonomik birimleri” (Madde 4/b) ifade etmektedir.
Yasa, KOBİ tasnifi icerisine giren işletmeleri uc ana kategori icerisinde değerlendirmektedir. Buna
gore KOBİler mikro işletme, kucuk işletme ve orta buyuklukteki işletme şeklinde sınıflandırılmaktadır
(Madde 5). Bununla ilgili olan işletme acılımları şoyledir:
Mikro işletme: On kişiden az yıllık calışan istihdam eden ve yıllık net satış hÂsılatı ya da mali
bilÂncosu bir milyon Yeni Turk Lirasını aşmayan cok kucuk olcekli işletmeler,
Kucuk işletme: Elli kişiden az yıllık calışan istihdam eden ve yıllık net satış hÂsılatı ya da mali
bilÂncosu beş milyon Yeni Turk Lirasını aşmayan işletmeler,
Orta buyuklukteki işletme: İkiyuzelli kişiden az yıllık calışan istihdam eden ve yıllık net satış
hÂsılatı ya da mali bilÂncosu yirmibeş milyon Yeni Turk Lirasını aşmayan işletmeler.
Tablo 7: Yasa Acısından KOBİ Turleri 11
Bağımsız işletme (Madde
8)
Ortak işletme (Madde 9) Bağlı işletme (Madde 10)
Gercek veya tuzel kişilerin
sahip olduğu ve bu
Yonetmeliğe gore ortak
veya bağlı işletme
sayılmayan bir işletme;
Başka bir işletmenin % 25
veya daha fazlasına sahip
değilse,
Herhangi bir tuzel kişi
veya kamu kurum ve
kuruluşu veya birkac bağlı
işletme tek başına veya
muştereken bu
işletmenin % 25 veya
daha fazla hissesine sahip
değilse,
c) Konsolide edilmiş
hesaplar duzenlemiyorsa
ve konsolide hesaplar
duzenleyen başka bir
işletmenin hesaplarında
yer almıyorsa ve bu
nedenle bağlı bir işletme
değilse,
bağımsız işletme kabul
edilir.
Bir işletmenin tek başına veya
bağlı işletmeleriyle birlikte hakim
etki yaratmayacak şekilde, başka
bir işletmenin oy hakları veya
sermayesinin % 25'inden fazlasına
ve % 50'sinden azına sahip
olması, yahut kendisinin oy
hakları veya sermayesinin %
25'inden fazlasına ve % 50'sinden
azına başka bir işletmenin hakim
etki yaratmayacak şekilde sahip
olması durumunda bunlar ortak
işletme sayılır. Sermaye ve oy
hakları payından yuksek olan esas
alınır.
Birinci fıkrada belirtilen % 25
oranı;
Kamu yatırım şirketleri, girişim
sermayesi yatırım ortaklıkları ve
bir işletmedeki toplam yatırımları
iki milyon YTL'yi aşmamak şartıyla
kendi fonlarını borsaya kote
edilmemiş işletmelere yatıran ve
duzenli olarak risk sermayesi
yatırımlarında bulunan gercek
kişiler veya kişi grupları,
Universiteler, universitelerin
kurduğu vakıflar ve kÂr amacı
gutmeyen araştırma merkezleri,
Bolgesel kalkınma fonları da dahil
kurumsal yatırımcılar,
Yıllık butcesi onsekiz milyon
YTL'den az olan veya nufusu
beşbinden az olan yerlerdeki;
belde belediyeleri dahil
belediyeler ve koy tuzel kişilikleri,
tarafından aşılsa bile bu işletme
bağlı işletme ilişkilerine sahip
olmaması şartıyla bağımsız
işletme sayılır.
Bir işletme;
Başka bir işletmenin sermaye veya
oy haklarının coğunluğuna sahip
olma,
Başka bir işletmenin yonetim,
yurutme veya denetim kurulu
uyelerinin coğunluğunu atama veya
azletme yetkisine sahip olma,
c) Başka bir işletmenin hissedarı
veya ortağı olup, bu işletmenin
diğer hissedarları veya ortaklarıyla
yaptığı anlaşma ile bunların oy
haklarının coğunluğunu tek başına
kontrol etme hakkına sahip olma,
şartlarından en az birini taşıması
halinde bağlı işletme sayılır.
9 uncu maddenin ikinci fıkrasında
sayılan yatırımcıların; hissedarlık
hakları saklı kalmak kaydıyla, soz
konusu şirketlerin yonetiminde
doğrudan veya dolaylı olarak yer
almaması halinde, hicbir hakim
etkinin olmadığı kabul edilir ve bu
işletmeler bağımsız işletme sayılır.
Ancak soz konusu yatırımcıların bir
veya birden fazla işletme ile bağlı
işletme ilişkilerinden herhangi
birine sahip olması durumunda
bunlar bağlı işletme sayılır.
Muşterek hareket eden gercek kişi
veya gercek kişi grupları yoluyla
bağlı işletme ilişkilerinden bir veya
birkacına sahip olan işletmeler,
faaliyetlerinin bir kısmını veya
tamamını aynı piyasa veya yakın
piyasalarda gercekleştiriyorlarsa
bağlı işletme sayılırlar.
1980 sonları ve 1990 başlarında, KOBİlerin, gelişmekte olan ulkelerin politik, sosyal ve ekonomik
gelişiminde carpan etkisi gosteren bir potansiyeli olduğu fark edilmiştir 12 . Bu donemden sonra, az gelişmiş
ekonomilerde ekonomik birimler arasındaki işbirliği KOBİlere verilen teşviklerle sinerji oluşturulmaya
başlanmıştır. Ancak bu donemde KOBİler ceşitli işletmecilik sorunlarıyla karşı karşıya kalmışlardır.
KOBİlerde Temel İşletmecilik Sorunları
KOBİlerde genellikle uzmanlaşmış fonksiyonlar ya yoktur ya da tam anlamıyla olgunlaşmamıştır.
İşletme sahibi olan yoneticiler genellikle yonetim konusunda yeterli eğitim sahibi değildirler. KOBİler ister
kuruluş aşamasında olsun, isterse faaliyetlerin surdurulebilmesi ve ek yatırımlar yapılabilmesi icin olsun,
gerekli finansman kaynaklarını bulamamaktadırlar. Yaşanan finansman sorunlarının arkasında finans
kuruluşlarının guven eksikliği karşısında işletme sahiplerinin gerekli teminatları gosterememesi
yatmaktadır. KOBİlerin gelişmesinin onundeki en buyuk engellerden birisi de bilgiye ulaşma konusunda
yaşadıkları gucluklerdir. KOBİlerin, pazar dalgalanmaları, hammadde fiyatlarındaki değişimler, uretim
sureclerindeki yenilikler, idari duzenlemeler, kredi imkÂnları gibi surekli bilgi akışını gerektiren faaliyetlere
dayalı olduğu duşunulurse bilgi akışının onemi ortaya cıkar. Ayrıca, KOBİlerin yenilik yaratma ve teknolojik
gelişme konusundaki ustunlukleri bilinmektedir. Bu ustunlukler ancak uygun finansman temin edildiği,
uzman personelin bulunduğu, yeni teknolojilerin uretim sistemlerine uyumunun sağlandığı surece devam
edecektir 13 .
Kucuk ve orta buyuklukteki işletmelerin temel sorunlarını beş ana grupta toplamak mumkundur.
Bunlar; işletmelerin uretim, pazarlama, finans, insan kaynakları ve kalite sorunları olarak sıralanabilir.
KOBİlerde sıkca rastlanılan bu sorunlara aşağıda kısaca değinilmiştir.
Uretim Sorunları
KOBİlerdeki yaygın uretim şekli ana bir işletmeye bağlı olarak (ulusal ya da uluslararası işletmeler)
uretim faaliyetinde bulunmaktadır. Bu uretim dokusu işletmelerde risk ve belirsizlik faktorunu onlemekle
birlikte, gelişim ve buyume icin negatif bir etki oluşturmaktadır. Boyle bir uretim dokusu KOBİlerde
kacınılmaz olarak bağımlılık oluşturmakta ve yeni arayışların onune gecmektedir.
Turkiye bugun, teknoloji uretemeyen bir ulke durumundadır. Turk işletmeleri ancak, bunyelerine
uygun imalat yontemlerini almakta ve uygulamaktadırlar. Bu yontemleri de dışarıdan, lisanslama, knowhow
(teknik bilgi) vb. yollarla, buyuk ucretler karşılığında satın almaktadırlar. Bu nedenle, oncelikle
teknolojiye onem verilmesi gerekmektedir. Uretim kapasitesinin yetersizliği de, diğer bir sorun olarak
karşımıza cıkmaktadır. Ote yandan, KOBİlerin bazen sınırlı bir pazara hitap etmeleri nedeniyle, ellerindeki
makinalar atıl durumda kalmakta, kullanılamamaktadır. Bu da işletmenin verimliliğini olumsuz yonde
etkilemektedir. Tum bunlara ek olarak, KOBİler Gumruk Birliği’ne girilmesiyle kalite ve standardizasyon
konusunda da onemli zorluklar yaşamaktadırlar. Eski teknolojilerin kullanılması, KOBİlerin dış pazarlardaki
rekabet gucunu azaltmaktadır. Bugun, CE işareti ve ISO 9000 standartları, yuksek maliyetle elde edilmekte
ve detaylı calışmaları gerektirmektedir. Bunun icin de, Turkiye’de gerekli test laboratuarları kurulması ve
geliştirilmesi gerekmektedir. Henuz, bu konularda KOBİlerimize destek verebilecek kurum sayısı ise yok
denecek kadar azdır 14 .
Pazarlama Sorunları
KOBİler, yeni pazarlara acılmada ve onları tanımakta zorluk cekmekte, ote yandan, bu mamullere
ihtiyacı olan kişi ve kuruluşlar da, uretici ve tuketiciye yonelik bilgileri bulamamaktadırlar. KOBİler,
tuketicilerin zevk ve tercihlerindeki hızlı değişmeleri izlemede ve bu değişikliklere ayak uydurmada da
başarılı değildirler. Ozellikle, sosyal ve ekonomik koşullardaki değişiklikler işletmelerde ciddi sorunlara yol
acmakta, hatta işletmeleri başarısızlığa itmektedir.
Pazar araştırmalarına gereken onemin verilmemesi, ozellikle uluslararası pazarlara acılma
surecinde KOBİlerin olumsuz yonde etkilenmelerine ve sonucta başarısız olmalarına neden olmaktadır.
Ayrıca KOBİler, tanıtımlarını sağlayacak reklam yapabilme gucunden de yoksundurlar. Uretim orneklerinin
teşhir ve sergilenmesinde ceşitli zorluklarla karşılaşmaktadırlar. Bunun yanı sıra KOBİler, değişime uyum
sağlama, değişimi tahmin ve değişimi uretme konuları icin, ar‐ge cabalarına girememektedirler. Oysa arge’nin,
değişimi izleme, değişimi gercekleştirme ve değişimi işletmeye kazandırma gibi işlevleri
bulunurken, aynı zamanda KOBİler icin bir rekabet aracı işlevi de vardır 15 .
Kureselleşme olgusu, buyuk işletmelerin yeni pazarlara rahat mobilizasyon sağlarken, buro acmak,
distributor bulmak, vb. faaliyetler icin gereken kaynaklara sahip olmayan KOBİlerin rekabet edebilmelerini
zorlaştırmaktadır. Bugune kadar en belirgin pazarlama sorunu, urettikleri urunun satılabilmesi icin hedef
kitleye ulaşabilmelerini sağlayacak pazarlama kanallarından yoksun olmaları iken, bu aşamadan sonra eticarete
geciş surecine uyum sağlamaları ve bu yonelimli işletmelerle rekabet edebilmeleridir.
E‐ticaret KOBİler icin, yeni pazarlara erişmek ve rakipleriyle rekabet etmek konusunda cok onemli
olanaklar sunmaktadır. İnternet uzerindeki sanal mağazalar, KOBİlere etkili ve ucuz bir pazarlama kanalı
sunarak uzak coğrafyalardaki muşterileri hedefleyebilmelerini sağlamaktadır. KOBİler boylelikle yuksek
yatırım ve harcama yapmak zorunda kalmadan bircok pazara girebilme, bu pazarlarda hızlı, ucuz ve kaliteli
urun sunabilme fırsatına kavuşabilmektedir. Bununla birlikte, gerek KOBİlerin uretime donuk yapıları
gerekse yaşanan ekonomik krizler, internet teknolojilerine yatırım yapmalarını ve kaynak ayırmalarını
zorlaştırmaktadır. KOBİlerin e‐ticaret olanaklarından yararlanma oranları ozellikle Finlandiya, İtalya,
İngiltere, İsvec gibi ulkelerde cok yuksek boyutlarda iken ulkemizde web ve ilgili teknolojileri kullanarak
urettiklerini satan KOBİ ornekleri oldukca azdır 16 .
Finans Sorunları
Kuruluş aşamasında olan KOBİler ağırlıklı olarak ozkaynak kullanmaktadır. Yeterli ozkaynağa sahip
olmayan isletmeler yeni yatırımlarını gercekleştirmede ve buyumelerinin finansmanında kaynak sağlama
sorunuyla karsılaşmaktadır. KOBİlerin kendi yapılarından kaynaklanan temel finansman sorunu ozkaynak
yaratamamaktır. Ozellikle kuruluş aşamasında yeterli ozkaynağın bulunmaması girişimcilerin onunde
buyuk bir engeldir. Kuruluş aşamasından sonra ilk yıllar işletmelerin varlıklarını devam ettirmeleri
acısından onemlidir. Bu tur işletmeler varlıklarını buyuk bir riske attıkları soylenebilir. Ancak, kuruluşu
takip eden ilk yılları başarılı olan işletmeler daha sonraları piyasa koşullarına kolayca uyum gosterebilir. Bu
bağlamda, banka faizlerinin yuksek olması bu tur işletmelerin daha kısa vadeli borclanmalara gitmelerine
neden olmaktadır. Ozkaynakla finansman doğrudan ortaklardan sağlanabileceği gibi sermaye piyasası
yoluyla da sağlanabilmektedir.
İMKB'de faaliyet gosteren KOBİ boyutunda isletmeler icin bulguların Turkiye'deki KOBİleri temsil
edemeyeceği konusunda arguman geliştirilebilir. Cunku İMKB'de faaliyet gosteren KOBİ boyutunda
isletmelerin buyuk coğunluğu personel sayısı esasında KOBİ tanımlamasına uysa da, ortaklık yapısındaki
bağımsızlık duzeyi, toplam satış hacmi, toplam aktif buyukluğu, pazar payı gibi diğer kriterler acısında
gercek KOBİ profiline uygun değildir. Bu noktada yapılması gereken, İMKB dışında kalan KOBİleri dikkate
alarak yapılan bir analizdir. Fakat Turkiye'de İMKB dışında isletmelerin finansal tabloları halka acık
değildir17.
Bu anlamda, KOBİlerin finansman sağlama ve guvenilirlik onemli bir sorun olmakla birlikte, en
onemli sorunun finans piyasalarındaki KOBİlere yonelik kullandırılan finansman maliyetlerinin yuksek
oluşudur18. Cunku KOBİler, kucuk olma ozelliğinden dolayı buyuk olcekli isletmelerden daha yuksek faiz
oranı ile calışmak zorunda kalmaktadır. Bu eşitsizliğin giderildiği ve KOBİlerin buyuk olcekli isletmelerle
aynı duzeydeki sermaye maliyeti şartları altında calışması durumunda ekonomide adil rekabet ortamının
sağlanması mumkundur. Bunun icin KOBİlerin teminat gosterme zorluğu bir olcude giderilmeli ve devlet
desteği ile kredi maliyetinde eşitlik sağlanmalıdır.
Turkiye ile AB ulkelerindeki KOBİlere kullandırılan krediler arasında oldukca anlamlı farklılıklar
bulunmaktadır. Turkiye’de bu tip işletmelere kullandırılan kredilerin payı %3 iken bu oran Almanya’da
%35, Fransa’da %48 dolaylarındadır (ABD’de bu oran %42,7’dir)19. Buna karşın ulkemiz KOBİlerinin,
ekonomi icindeki istihdama katkısı oldukca yuksektir (%76.7) ve bu katkı zamanla daha da buyume eğilimi
gostermektedir.
İnsan Kaynakları Sorunları
DPT’nin KOBİlerdeki insan kaynağı profilinin geliştirilmesine yonelik ortaya koyduğu hedefler şu
şekilde ozetlenebilir 20 : “KOBİlerin nitelikli personel ihtiyacını karşılamak uzere eğitim kurumlarının
belirlenecek meslek standartları dahilinde eğitim vermesi sağlanacak, mevcut eğitim programlarının
kalitesi yukseltilecek, kapasitesi artırılacaktır. Hayat boyu eğitim ve oğretim kavramlarının yerleşmesini
sağlayacak eğitim programları geliştirilerek, aktif işgucunun niteliklerinin, gelişen ve değişen urun ve
uretim surecleri cercevesinde şekillenen piyasaların taleplerini karşılayacak şekilde surekli olarak
geliştirilmesi sağlanacaktır”.
Gelişmiş ulkelerde işgucu ve sermaye yeterli miktarlarda bulunduğu icin, bu ulkeler işgucunu tam
istihdam seviyesinde, sermayeyi de tam kapasitede kullanarak kolayca sermaye kullanımı ile istihdam
arasında denge kurabilirler. Buna karşılık gelişmekte olan ulkelerin işgucu yeterli olmakla birlikte sermaye
duzeyleri yetersiz olduğu icin, bu ulkeler sermayelerini verimli kullandıklarında bile, bu sermayenin butun
işgucunun istihdamına yetmemesinden dolayı, işgucunun ancak belli bir kısmının istihdam edilmesi
mumkun olabilmektedir. Bu bağlamda, yabancı sermayenin ulkemize gelmesi (tercihen doğrudan yatırım
olarak) sermaye acığının kapanması ve dolayısıyla istihdam sorunlarının cozumune de katkı sağlayacaktır.
Kalite Sorunları
KOBİlerin onemli hale getiren unsurların başında, yıkıcı rekabetle karşı karşıya kaldıklarında, pazar
boşluklarını bularak buralara mobilize olmalarıdır. Ancak, kuresel teknolojik gelişmelere rağmen, kendi
bunyelerinde ve işbirliği icinde bulunduğu sektorde teknolojik duşunme ve uygulamalarındaki eksiklikler
varlığını surdurmektedir 21 . Yapılan bir araştırmada 22 , sanayileşmeye ve pazar odaklı olmaya calışan
KOBİlerin, buyuk işletmeler gibi teknolojik gelişmeleri ortaya cıkarma ve uygulamalara yansıtma
yeteneklerinin olmadığı ve bu yuzden de buyuk işletmeler karşısında rekabet avantajını yitirmelerine
neden olduğu ortaya cıkmıştır. Bu bağlamda, KOBİlerde daha cok maliyet avantajı (teknoloji, işgucu) ve
kullanımının bilinmesi gibi gerekceleriyle sıradan teknolojiler kullanılmaktadır.
Ortalama olarak, Turk KOBİleri geleneksel metotlarla yerel ya da ulusal piyasaya yonelik uretim
dokusuna sahiptir. Ancak, şu da bir gercektir ki; yerel pazarlarda ozellikle AB işletmelerinin bircoğunun
urunleriyle rekabet icinde oldukları bilinen bir gercektir. Burada ortaya cıkan en belirgin sorun, urun
kalitesinde ortaya cıkmaktadır. Orneğin, urunlerin algılanan kalite bir tarafa, beklenen kaliteyi tatmin
edememesi; estetikten uzak olması; satış sonrası ciddi sorunların yaşanması (yeni satın alınan bir urunle
ilgili şikayette “satın almasaydınız” cevabını alabilirsiniz); mevcut uretim teknolojisinin surekli
iyileştirilmesi yerine maksimum ekonomikliğinin duşunulmesi; danışmanlık, seminer, konferans gibi eğitim
programlarından yararlanmama; klasik yontemler kullanma; ar‐ge’ye pay ayırmama; ar‐ge personeli
istihdam etmeme; bilgi uretimi olmadığı icin katma değeri olmayan duşuk kaliteli urunler uretme vb.
sorunların doğrudan adresi yetişmiş insan gucu ile ilgilidir. Bu alanda yeteri kadar yatırım gercekleşmediği
icin, fikri mulkiyet kavramı gelişmemiş ve yetişmiş işgucu katma değeri duşuk yerlerde istihdam
edilmektedir. Bunun sonucu olarak, teknolojide yurt dışına bağımlılık artmıştır.
Turk KOBİlerinin genelinin AB tuketicisine hitap edecek ceşit ve kalitede urun uretebilecek
durumda olmamaları nedeniyle, Şubat 2001 krizinin getirdiği kur avantajı ihracat icin uretime yonelme
imkÂnı sağlayamamış ve bu donemde kapanan işletme sayısında artış gozlenmiştir 23 . Bu anlamda,
KOBİlerdeki yenilikci ve kaliteye dayalı işletmecilik anlayışının eksikliği piyasa odaklı olmanın onundeki
onemli engeller arasındadır. Bu yuzdendir ki kalite sorunu, KOBİlerin işletme ve pazar performansı ile
yakından ilişkilidir.
KOBİlerin İşletme ve Pazar Performansı
KOBİ girişimcilerinin, genelde yanıldıkları noktalardan biri, finansal performansla işletme
performansını birbiriyle karıştırmalarıdır 24 . Finansal değerleme coğu kez sinerjik etki yaratacak
harcamalardan kacınma anlamına gelmektedir. Gelişmekte olan ulkelerde bu yuzden iş uygulamalarında
bilgi işlem teknolojisinin kullanımı duşuk seviyede gercekleşmektedir. Girişimcilerin bilgisayar
teknolojisine coğu kez finansal tabloların dokumunde kullanılan bir arac nazarıyla bakması buna ornek
verilebilir. Bu anlamda, işletmelerde yonetim eğitiminin olmaması ya da eksik olması fırsat maliyetlerini
oldukca yukseltmektedirler. Bu durumda, KOBİ girişimcilerinin işletme başarısında kritik başarı faktorlerini
elde etmede yonetim farkındalığını yakalamaları olanaksız gorunmektedir. Bu yuzden, karar odağındaki
kişiler, karar vermede değer temelli duşunme bilgisini kullanmazlar.
Turkiye'de KOBİlerin buyuk olcude fason uretime yoneldikleri, kendi markalarını yaratmakta ve
kendi urunlerini pazarlamakta gucluk cektikleri gorulmektedir. Ulke imajının ve markanın olmaması bu
isletmelerin rekabet gucunu buyuk olcude zayıflatmaktadır. Bu acıdan bakıldığında, kureselleşme
surecinde Turkiye'ye bicilen rol buyuk olcude ucuz, fason uretim yapılan ulke konumudur. İşletmeler kendi
markasını yaratmadığı ve kaliteli uretime onem vermediği surece bu gelişmeler karsısında rekabet avantajı
yakalaması olanaksızdır 25 .
Ulkemizdeki ihracat ve ithalat dengesine bakıldığında, coğunluğu teknoloji yoğun ve yuksek katma
değerli malların ithal edildiği, diğer taraftan emek yoğun malların (tekstil hazır giyim) ihrac edildiği
gozlemlenmektedir. Turk dış ticaretinde en onemli ihrac urunu olan tekstil ve hazır giyim sektorunde
faaliyet gosteren işletmelerin buyuk bir kısmı kucuk ve orta olcekli atolye tarzı calışan işletmelerdir.
Ozellikle sanayileşme ve teknoloji seviyeleri yuksek Avrupa ulkeleri ile rekabet KOBİlerin maliyetleri
duşurmelerini ve ileri teknoloji ile kaliteli uretim yapmalarını zorunlu hale getirmiştir. Son yıllarda maliyet
avantajları arasında en onemlilerinden olan ucuz işgucu ve hammadde avantajını kaybeden KOBİler artan
rekabete uyum sağlamak icin yeni teknoloji yatırımlarına ihtiyac duymaktadır. Bu ise yeni fonların
sağlanmasını zorunlu hale getirmiştir.
Şekil 4: KOBİlerin Temel Sorunları ve Performans İlişkisi
Uretim Sorunları
Pazarlama
Finansal Sorunlar
İnsan Kaynakları
Kalite Sorunları
KOBİ’LERİN
İŞLETME VE
PAZAR PERFORMANSI
AB'de her turlu koruma yasaklanmış olmasına rağmen ekonomik krizlere uyum gosterme gucu
yuksek olan KOBİler vergi kolaylıkları, yatırım teşvikleri, duşuk faizli krediler ve hibeler seklinde
desteklenmektedir. Birlik, kredilerinin buyuk bolumu KOBİlere tahsis ederek finansman acısından
desteklemektedir. Kureselleşme surecinde Turkiye'de uygulanan teşvikler ise genelde yatırım ve ihracat
teşvikleri şeklindedir 26 .
Son yıllarda ulkemizdeki KOBİlerin performanslarının yukseltilmesi icin onemli bir takım
destekleyici uygulamaların başlatıldığı gozlemlenmektedir. Bu bağlamda, KOBİleri temsil eden meslek
kuruluşları ve sivil toplum kuruluşlarının, uyeleri ile etkileşimlerini artırmaya yonelik kurumsal kapasite
geliştirme calışmaları desteklenecektir. Soz konusu oluşumların, ulusal ve uluslararası kaynaklardan
karşılanacak projelerde bir araya getirilmesi sağlanarak aralarındaki işbirliği duzeyi yukseltilmeye
calışılacak, bu şekilde KOBİlerin daha guclu ve etkin temsiline imkÂn verecek ortak goruş oluşturma sureci
desteklenecektir 27 .
Ulkemizde bircok ekonomik problemin aşılmasında kilit rol oynayan KOBİlerin, bircok sorunlarla
karşılaştıkları bir gercektir. Sorunların cozumunde oncelikli sorunların belirlenmesine ve onem sırasının
tespitine bağlıdır. KOBİlerin, devletin ilgili kurumları, finans kurumları, universiteler ve ilgili diğer
kuruluşlarla iletişim kopukluğu ve bunun getirdiği problemler performanslarını azaltan unsurlardır. Bu
değerlendirmeler goz onunde bulundurulduğunda KOBİlerin işletme ve pazar performansı etkileyen
unsurlar Şekil 4’de gosterildiği şekilde ifade edilebilecektir.
Buyuk işletmeler
İşletme bilimi acısından buyukluk ya da işletme iriliği, sermayenin yanında kimi maddi ve manevi
nedenleri de icine alır. Aslında iş yaşamında yukumluluklerini zamanında yerine getiren başarılı işletmeler
aynı zamanda buyuk işletme olmaya aday işletmeler olarak nitelendirilir.
Buyuk işletmeler, kredi sağlanması, uretim, pazarlama ve rekabet acılarından daha avantajlı
olmaları nedeniyle, girişimci, işletmesinin buyumesini, hic değilse dışarıya karşı buyuk gorunmesini
arzulamaktadır. Buyuk işletmelerde sermaye olanakları ve yonetimde cok aşamalı işbolumu ve
uyumlaştırmaya dayanan organizasyon olanaklarına gore, teknolojinin sağlamış olduğu koşullar yanında
monopolcu bir durum yaratılıp yaratılmaması, işletme buyukluğunun sınırlarını belirlemede onemli bir rol
oynamaktadır 28 .
Gercekte ulke ekonomilerinin can damarını buyuk işletmeler oluşturmaktadır. Teknolojik
gelişmeler sonucu işletmelerin yapısı, uretimi, sermayesi ve işgoren sayısı hızla buyumektedir. Ceşitli
sektorlerde faaliyette bulunabilmek zorunlu olarak bir buyukluğu gerektirmektedir. Cimento, petro‐kimya,
lastik, entegre tekstil, otomobil, dayanıklı tuketim malları gibi alanlarda genelde buyuk işletmeler başarılı
olabilmektedir.
Buyuk işletmelerin guclu yanlarını şu bicimde sıralayabiliriz 29 :
‐Uretilen mal ve hizmetin nicelik ve niteliği artar.
‐Teknolojik gelişmeler sonucu oluşturulan yeni makina ve aracların satın alınması icin gerekli
krediyi kolaylıkla bulunabilir.
‐Yeni teknoloji ile coğu kez seri uretime gecilerek urunlerin birim maliyetleri duşer.
‐Tuketiciye daha ucuz ve kaliteli mal sunulabilir. (Boylece işletmelerin hem sosyal amacları
gercekleşir, hem de surum hacminin yukselmesi nedeniyle işletmenin kazanc oranı da artar.)
‐İşbolumu ve uzmanlaşma buyuk olcude uygulanır. (Rasyonel bir yonetim anlayışı benimsenir. Kararlar coğu
kez birden cok yonetici tarafından ve demokratik bicimde alındığından daha etkindir. Yonetimde planlamaya daha
geniş yer verilir. Geleceğe ilişkin araştırma ve incelemeler yapılır. İstatistiksel verilerden yararlanılarak planlamacılar
tarafından ileriye donuk yerinde kararlar alınır. Ayrıca işgorenlerin eğitim ve yetişmesine olanak sağlanır.)
‐İşlerin ve uretilen malların standardizasyonu kolaylıkla sağlanır. Makinalaşma yoğun olduğundan
uretimde standardın sağlanması zor değildir.
İşletmeler buyudukce, bircok ciddi sorunlarla da karşılaşmaktadırlar. Bunlar ise, buyuk işletmelerin
zayıf yanları olarak şoyle sıralanabilir 30 :
‐Artan uretimin tuketicilerin surekli değişiklik gosteren isteklerine uydurulması gucleşir. Uretim
programlarının değiştirilmesi guctur ve zaman alır.
‐İşletmenin en ust duzeyinde bulunan genel mudur, mudurler, butun bolumleri kapsaması
gereken genel ve tarafsız goruşlerini yitirirler. İşletmenin icinde olup bitenler konusunda bilgi ele
gecirememe durumuna duşerler.
‐Buyuk işletmelerde calışanların gorevlerini ve yetkilerini sınıflandırmak, aralarında yetki ve
sorumluluk acısından basamaklar oluşturmak yorucu orgutleme calışmalarını gerektirir, burokrasiyi artırır.
‐Uretim miktarı gerektiğinden fazla artırılırsa, malların bir kısmının satılmayıp elde kalması
tehlikesi belirebilir.
‐İşletmelerin fazla buyumesinin bir takım kulturel ve sosyal sakıncaları da vardır. Orneğin; işletme
buyudukce, işgorenler arasındaki yakınlık ve işbirliği duyguları azalır.
PAZAR ALANLARINA GORE İŞLETMELER
İşletmeler, pazar alanlarına gore sınıflandırıldığında, başlıca dort grupta incelenebilir. Bunlar 31 :
‐Ulusal İşletmeler
‐Uluslararası İşletmeler
‐Cok Uluslu İşletmeler
‐Uluslarustu İşletmeler
Ulusal İşletmeler
Ulusal işletmeler, bir ulke sınırları icinde uretim ve pazarlama faaliyetinde bulunan işletmelerdir.
Bunlar, herhangi bir uluslararası faaliyette bulunmazlar. Genellikle, yerel gereksinimleri karşılamaya
yonelmişlerdir. Coğunlukla, ulke icine yonelik olarak faaliyette bulunmak, uluslararası faaliyette
bulunmanın getireceği bilgi, sermaye ve diğer uretim faktorlerinden daha azını gerektirdiği icin, bu alanda
calışmaktadırlar. Uluslararası pazarlarda faaliyette bulunmak, en az iki ulkenin mevzuatı, teşvikler,
sınırlamalar, tuketicilerin ozelliklerini bilmeyi gerektirmektedir. Bu işletmeler ise, gerek sermaye, gerekse
yonetim yapısı olarak kendilerini yeterli gormediklerinden ya da bulundukları alanda iyi bir yere sahip
olduklarından uluslararası pazarlarla ilgilenmemektedirler.
Uluslararası İşletmeler
Uluslararası işletme, ithalat‐ihracat ve başka ulkelere lisans vermekten, değişik ulkelerde uretimde
bulunmaya kadar ceşitli faaliyetlerle uğraşan işletmeleri kapsamaktadır. Bu işletmeler, dış ulkelerde
faaliyet gostermekle beraber, dışarıda sınırlı yatırımları olan ve coğunlukla ana işletmenin yonetimi,
işletmenin ulkesinin vatandaşının elinde bulunan işletmelerdir. Bir işletme, urettiği malları diğer ulkelere
pazarlayarak ya da diğer ulkelerin uretmiş oldukları urunleri kendi ulkesinde pazarlayarak faaliyette
bulunabilir. Bu tur işletmelerin faaliyetleri en az iki ulkenin sınırları arasında gercekleşmektedir 32 .
Uluslararası işletmenin herhangi bir ulkede bir ana işletmesi ve ceşitli ulkelerde de birbirine koordine
edilmiş uretim ve satış uniteleri vardır. Ana işletme, ulusal ve uluslararası faaliyetler arasında fark
gozetmeksizin tum faaliyetleri yonetir.
Cok Uluslu İşletmeler
Cok uluslu işletmeler, uluslararası işletmelerden daha buyuk ve kendine ozgu ozelliklere sahiptir.
Yabancı ulkelerdeki uretimi, kÂrı veya işgoreni, toplam uretiminin, kÂrının veya işgoreninin onemli bir
miktarını oluşturuyorsa, bu tur işletmeler cok uluslu sayılır. Bu işletmelerden bazılarının yıllık gelirinin,
bircok geri kalmış ulkenin milli gelirinden daha fazla olduğu soylenebilir 33 .
Cok uluslu işletmelerin bazı ozellikleri şunlardır 34 :
‐Sermaye payları iki veya daha cok ulkeye yayılmıştır.
‐Ust duzey yoneticiler genel merkezden sağlanmaktadır.
‐Her ulkedeki birim belli bir bağımsızlık icinde calışır, ancak uzun donemli amac ve politikalar genel
merkezde oluşturulur.
‐Uretim, bircok ulkede birden sağlanır ve bunlar toplam uretim icinde coğunluğu oluşturur.
‐Gittikleri ulkenin kalkınma ve ekonomik sorunlarını gozonunde bulundurmadan yalnızca kendi kÂr
ve cıkarlarını duşunurler.
Cok uluslu işletmeler bircok acıdan (satış hacmi ve kar, hitap edilen pazarlar ve dış ulkelerdeki
kuruluşlarının yeri gibi) birbirlerinden farklı olmakla birlikte, bazı ortak noktalara da sahiptirler. İlk olarak,
cok uluslu işletme, ceşitli ulkelerde yer alan, mulkiyeti kısmen ya da tamamen kendisine ait uretici ya da
pazarlamacı bağlı kuruluşlardan oluşan bir şebekeye sahip bir girişimdir. Kuruluşlar, ana şirkete ve
birbirlerine ortak mulkiyet ve strateji ile bağlıdırlar. Ana işletme bağlı kuruluşları, her birine dağıttığı
kaynaklar (sermaye, teknoloji, patent ve insan kaynakları gibi) ve herbirinin kısa ve uzun donemli plan ve
butcelerini onaylama hakkı aracılığıyla denetler. Bu tur işletmelerin bir başka ozelliği ise, cok sayıda
yabancı bağlı kuruluşlara sahip olmalarıdır 35 .
İlk cok uluslu işletme, 1929 yılında Unie Margarin adlı bir Hollanda işletmesiyle Lever Kardeşler
adındaki bir İngiliz İşletmesinin birleşmesiyle Unilever adıyla ortaya cıkmıştır. Yine Hollanda'lı ve İngiltere'li
ortaklardan oluşan Shell'de bir başka cok uluslu işletmedir. Tum dunyada adını duyurmuş olan cok uluslu
işletmelerin bazıları şunlardır: IBM, Toyota, General Electric, AEG, SONY vb.
Uluslarustu İşletmeler
Uluslarustu (transnational) işletmeler veya uluslarotesi işletmeler, hammaddeyi uygun herhangi
bir ulkede sağlamakta, işciliği ucuz olan başka bir ulkede uretimi gercekleştirerek, mamulu başka bir
ulkenin pazarında satışa sunabilmektedir 36 .
Dunya ticaretinin hızlı bir değişme ve gelişme gostermesi, yeni mal ve hizmetlerin pazara
sunulması, faaliyetlerin daha ucuz ve kaliteli yapılmasını zorunlu kılmıştır. Artık pazardaki rekabet
uluslararası olmaktan cıkmış, cok daha karmaşık bir duruma gelmiştir. Bu nedenle, işletmeler faaliyetlerini
gercekleştirirken, bir cok değişkeni hesap eder duruma gelmişlerdir. Gunumuzun hızla değişen tuketici ve
diğer pazar ozellikleri, işletmeleri de bu tur cok yonlu arayışlara yonlendirmiştir. Ozellikle son yıllarda
ortaya cıkmaya başlayan bir işletme turu olan uluslarustu işletmeler, gelecek yıllarda yaygınlık
kazanabilecektir.
URETTİKLERİ MAL/HİZMET CİNSİNE GORE İŞLETMELER
İşletmeler faaliyet konuları gereğince bir mal uretip pazarlayabilecekleri gibi, insanların gereksinim
duyduğu hizmetleri de sunuyor olabilmektedirler. Gereksinim duyduğumuz fiziki olarak algılanabilen,
ekmek, giyecekler, otomobil, bilgisayar gibi urunleri uretenler mal ureten işletmeler icinde sayılmaktadır.
Bu grup kendi icinde endustriye donuk mallar veya tuketicilere/perakendecilere donuk mallar olarak da
ayrılabilmektedir. Uretilen mal ceşidine gore işletmeler dayanıklı mal ureten ve dayanıksız mal uretenler
olarak da ayrılıp incelenebilmektedir.
Temel bir ayırım olarak, işletmeleri; mal ureten işletmeler ve hizmet ureten işletmeler biciminde
incelemek olasıdır 37 .
Mal Ureten İşletmeler
Bir işletmenin urettiği ya da pazarladığı mallar bir başka işletmenin uretim surecinde gerekli olan
ozellikleri taşıyabilir. Kimi zaman da uretilen ve pazarlanan mallar direkt olarak kullanıcıların
gereksinimlerini karşılayabilecek ozellikler taşımaktadır.
Endustri Malı Ureten İşletmeler
Petro‐kimya işletmeleri, rafineriler, demir‐celik işletmeleri gibi kendilerinden sonraki uretici
işletmeler icin uretim yapan işletmelere endustri işletmeleri denilmektedir. Genel olarak bu işletmeler,
hammadde ve malzemeyi uretim surecinde şekil, fiziki nitelik ve kimyasal ozellik yonunde değişikliğe tabi
tutarak yeni ve farklı mal bicimine donuşturmektedirler. Orneğin; Seka, kendinden sonraki işletmelerin
uretimde bulunabilmeleri icin cok değişik miktar ve kalitede kağıt uretmektedir.
Tuketim Malı Ureten İşletmeler
Bu tur işletmeler genelde kendinden sonraki işletmeler icin değil, tuketiciler
icin uretim yapan nihai işletmelerdir. Orneğin; bir ayakkabı fabrikasının yaptığı
ayakkabılar, hazır giyim imalatcılarının urettiği elbiseler bu gruptaki mallara ornek
olarak verilebilir.
Hizmet İşletmeleri
Hizmet işletmeleri, başkalarının gereksinimlerini karşılamak amacıyla oncelikle hizmet ureten ve
pazarlayan ekonomik birimlerdir. Hizmet kavramı soyut bir nitelik taşıdığından, faaliyet alanı hizmet
uretmek ve pazarlamak olan kuruluşları tanımlamak, birtakım guclukler taşımaktadır.
Hizmet sektoru cok geniş bir alanı kapsamaktadır. Bu nedenle, hizmet işletmeleri, cok sayıda ve
değişik alanlarda faaliyet gostermektedirler. Bunlar; konaklama işletmeleri, eğlence hizmetleri, bakım
hizmetleri, ozel sağlık hizmetleri, ozel oğretim ve eğitim hizmetleri, danışmanlık hizmetleri, sigorta ve
finans hizmetleri, taşıma ve iletişim hizmetleri gibi, cok geniş bir alanda faaliyet gostermektedirler. Oteller,
emlakcılar, spor klupleri, sinemalar, konser salonları, restoranlar, kuru temizlemeciler, kuaforler,
tamirciler, doktor, avukat, eğitim kurumları, bankalar, doviz bufeleri, oto kiralama şirketleri, seyahat
acentaları, posta ve telefon işletmeleri, kamu kurum ve kuruluşları, vakıflar ve belediyeler hizmet ureten
kuruluşlar icinde yer almaktadırlar.
MULKİYET DURUMLARINA GORE İŞLETMELER
Boyle bir sınıflandırmaya gidilmesi, ozellikle ulkemizde olduğu gibi karma ekonomik yapıya sahip
ulkelerde onem taşımaktadır. Bu ayırımdaki temel amac, işletmenin kuruluş ve faaliyetinin devamında
hayati onemi olan sabit sermaye ve işletme sermayesinin kaynaklarındaki farklılıkları gorebilmektir.
İşletmeleri, sahiplerine gore, başka deyişle, sermayenin kime ait olduğuna gore sınıflamaya tabi
tutmak gerektiğinde, genel olarak dortlu bir sınıflama sozkonusu olmaktadır. Bunlar 38 ;
‐Ozel işletmeler,
‐Kamu işletmeleri,
‐Karma işletmeler,
‐Yabancı sermayeli işletmeler.
Ozel İşletmeler
Bu tur işletmelerde uretim araclarının mulkiyeti, ozel ve tuzel kişilere aittir. Ekonomik yapı ve
siyasi sistem uygun olduğu takdirde, ozel işletmeler her konuda faaliyetlerini surdurebilirler. Ozel bir
şirket, fabrika, banka bu tur işletmelere ornek olabileceği gibi bu işletmelerin kÂr veya zarar etmesi
işletme sahiplerini ilgilendirir.
Kamu İşletmeleri
Sermayenin tamamı veya yarısından fazlası devlete ait olan işletmelerdir. Devlet ceşitli nedenlerle
işletmeler kurmakta ya da kurulu bulunan bazı işletmeleri devralarak işletmektedir. Genel olarak topluma
hizmet esasını guden bu tur durumlarda bir işletmenin yarıdan fazlasının devlete ait olması tipik bir
ozelliktir. Bu tur kuruluşları, belediyelerin de kurdukları gorulmektedir. Bu işletmelerde toplumsal fayda
esas alınmaktadır. Demir, deniz ve havayolu, posta, elektrik kurumu, Ziraat Bankası gibi işletmelerimiz
buna ornektir. Ancak, son zamanlardaki ozelleştirme uygulamaları kapsamında bu tur işletmelerden artık
merkezi idareler ellerini cekmeye başlamışlardır. Sozkonusu bu işletmeler, ceşitli nedenlerle gereği gibi
yonetilemediği icin, buyuk zararlar etmektedirler. Bu ise, merkezi idarelere buyuk yukler getirmektedir.
Dunyadaki genel eğilim, kamu işletmelerinin ozelleştirilmesi yonundedir.
Ozel işletmelerin ilgi duymadığı, ancak toplum icin yerine getirilmesi zorunlu olan mal ve hizmet
uretimini gercekleştirmekle, kamu işletmeleri onemli bir boşluğu doldururlar.
Ulkemizde devlet, farklı yasal kimlikleri olan bir cok işletmeye sahiptir. Bu işletmelerin resmi bir
sınıflandırması bulunmadığından, konuyla ilgilenen kuruluşların ve araştırmacıların kamu işletmelerini
kendi icinde ceşitli bolumlere ayırdıkları gorulmektedir. Bunlardan bazılarını belirtmek gerekirse;
‐Sosyal guvenlik kuruluşları (T.C. Emekli Sandığı, Bağ‐Kur, SSK),
‐Doner sermayeli işletmeler (Başbakanlık Basımevi, Sağlık Bakanlığı Hastaneleri vb),
‐Ozel butceli devlet işletmeleri (Spor‐Toto, Milli Piyango, MTA vb)
‐Yerel yonetim işletmeleri (Belediye tanzim ve satış mağazaları, belediye ekmek fabrikaları, su,
havagazı işletmeleri vb.)
‐Kamu İktisadi Teşebbusleri,
‐İktisadi Devlet Teşekkulleri (T.M.O, D.M.O, Sumerbank vb.)
Bunlardan birkacını daha ayrıntılı bir bicimde incelemek olasıdır.
Doner Sermayeli Kamu Kuruluşları
Doner sermaye kavramı, finansman ve muhasebede kullanılan işletme sermayesi kavramıyla eş
anlamda değildir. Buradaki doner sermaye, ticari ve endustriyel nitelikteki bir işin yurutulmesi amacıyla
butceden ayrılan sermaye anlamındadır. Bu sermaye ile ek nitelikteki ticaret ve uretim faaliyetine ilişkin
hammadde, malzeme alımları ile işcilik ve uzmanlık ucretlerinin odenmesi ongorulmuştur 39 .
Doner sermayeli işletmeler, devletin genel butcesinden ayrılan sermaye ile kurulan ancak tuzel
kişiliğe sahip olmayan kamu işletmeleridir 40 . Başka deyişle, doner sermayeli işletmeler, genel ve katma
butceli kuruluşların genel idare ilkelerine gore yonetilmesi olanağı bulunmayan uretim ve ticaret
calışmalarını surdurebilmek amacıyla kurulan birimlerdir. Doner sermayeli kuruluşların oluşturulmasındaki
asıl amac, genel ve katma butceli idarelere belirli olculerde esneklik getirmektir. Sattıkları mal ve
hizmetlerden sağlanan gelirler, doner sermayeli kuruluışların butcelerinde onemli bir yere sahiptir 41 .
Doner sermayeli işletmelerin tuzel kişilikleri yoktur ve bağlı bulundukları kurumun tuzel kişiliği ile
anılırlar. Başbakanlık Basımevi, Sağlık ve Sosyal Yardım Bakanlığına bağlı hastaneler genel butceli idarelere
bağlı doner sermayeli işletmelere; Devlet uretme ciftlikleri, Devlet kitapları basımevi, katma butceli
kurumlara bağlı doner sermayeli işletmelere ornek olarak gosterilebilirler.
Ozel Butceli Kamu Kuruluşları
Tuzel kişiliğe sahip olan bu tur işletmeler, ozel yasalarla kurulmuşlardır. Yonetim ve denetimleri
kendi kuruluş yasalarında belirtilen hukumlere gore yurutulur. Spor‐toto Teşkilatı, Maden Tetkik Arama
Enstitusu, Milli Piyango bu grupta yer alan işletmelere ornek olarak gosterilebilirler 42 .
Yerel Yonetim İşletmeleri
Belediyelere, il ozel idarelerine ve koylere bağlı olarak kurulan ve tuzel kişiliği bulunmayan
işletmelerdir. Orneğin; belediyeye bağlı su, elektrik, doğal gaz, şehir ici ulaşım hizmeti goren işletmeler
buna orne