1929 EKONOMİK BUNALIMI
Hacmi, kapsama alanı ve sureci itibariyle modern dunyanın en ağır ekonomik buhranı 1929 Krizidir. Mali piyasalarda başgosteren bir buyuk panik, haftalar icinde reel sektore yansıdı. Zengin, fakir, yaşlı, genc demeden herkesi ama herkesi on yılı aşkın bir sureyle perişan eden ekonomik cokuntuyu tetikledi. Amerikanın cehresi değişti.
Oysa, ekonomi cok iyi gidiyordu. Amerikalılar, Birinci Dunya Savaşının acılarını geride bırakmışlar, yeniden yapılanmaya girişmişlerdi. Başdondurucu bir teknoloji ve uretim patlaması yaşıyorlardı. Otomotivden, enerjiye kadar akla gelebilecek her sektorden her gun yeni bir buluşun haberi geliyordu. Sanayiciler kazanclarını yeni fabrikalara, yeni makinalara, yeni işcilere yatırıyorlardı. Ucretler artıyordu, tuketim artıyordu. Borsa devamlı yukseliyordu. İyimser olmamak, geleceğe guven duymamak icin hicbir neden yoktu.
1920li yıllar tarihe Amerikalıların en yaratıcı yılları olarak gecti. “Kukreyen Yirmiler” diye bir de isim takmışlardı. “Kukreme” sadece muthiş bir hızla buyuyen ekonomilerini değil, radikal bir bicimde değişen yaşam bicimlerini de anlatıyordu.
Ve seri uretim. “Kukreyen Yirmiler”in en onemli buluşlarından birisi de seri uretimdi. Unlu otomobil sanayicisi Henry Ford’un bu muthiş buluşu sayesinde uretim katladı. Ulkedeki otomobil sayısı kısa surede altı milyondan yirmiyedi milyona yukseldi. Otomobil fiyatları duştu. Henry Ford, devrim niteliğinde bir cıkış daha yaptı, işci ucretlerini gunde beş dolar gibi gorulmedik seviyeye cıkardı. Ve tarihte ilk kez işciler kendi urettikleri otomobilleri satın alacak parayı kazanır oldular! Yine tarihte ilk kez “yıllık izin” kavramı gundeme geldi. O zamana kadar zenginlere ozgu bir ayrıcalık olan seyahat de “demokratikleşti.” Amerikalılar ulkelerinin tatil cennetlerine akmaya başlayınca bu defa turizm sektoru ihya oldu. Arsa fiyatları fırladı, ozellikle de Florida’da gayri menkûl spekulasyonu gorulmedik boyutlara ulaştı. Bataklıklar bile muşteri buluyordu.
Borsa iyi kazandırıyordu, insanların ceplerinde paraları vardı, kendilerini eğlenceye vurdular. İcki yasağına rağmen gece kulupleri adam almıyor, donemin en sevilen dansı Carliston maratonları sabahlara kadar suruyordu.
Willa Carter, Gerald Fitzgerald, Ernest Hemingway Amerika’nın en iyi edebiyat urunlerini verdiler. Time ve Readers’ Digest dergileri tiraj patlamaları yaptılar. New York Times Amerika’nın en saygın gazetesi olma onuruna erişti. Yaşam ortalaması 55’den 60’a cıktı. Lise mezunlarının sayısı ikiye katladı. Dunyada ilk kez yemek karın doyurma kavramını aştı, “sanat” telÂkki edilmeye başladı.
Albert Einstein’ın sayesinde KÂinat’ın tanımı bile değişti!
Cokuş ongorulebilir miydi?! Bugun olsa, belki. Ama Yirmili Yılların hakim ekonomi anlayışı, “Laissez-faire” anlayışıydı.
“Laissez-faire,” devletin elini ekonomiden tamamen cekmesini oğutleyen bir ekonomi terimi. Onsekizinci yuzyıldan kalma. “Mudahale etmeyin, rahat bırakın!” anlamına geliyor. Bu anlayışa gore, ekonominin kendisine has ic-dinamikleri vardır. Bu ic-dinamikler, “gizli bir el” gibi hareket eder, ekonomiyi duzenlerler. Devlet mudahalesi ic-dinamikleri altust edeceğinden, siyasiler ekonomiden uzak durmalı, ekonomik aktorleri rahat bırakmalıdır ki, işlerini gorebilsinler.
Başkan Calvin Coolridge’in - sadece onun da değil, o donem dunya liderlerinin hemen tumunun - yonetim anlayışı ekonomiyi rahat bırakmak şeklindeydi. Aslında politikacılar olsun, ekonomi burokratları olsun birşeylerin iyi gitmediğinin farkındaydılar. Orneğin, 1923-29 yılları arasında, gunde iki banka batıyordu. Borsadaki yukselişin anormal olduğunu, kağıt fiyatlarının aşırı yukseldiğini iddia edenler vardı. Hatta, kredili kağıt alımlarının paniğe yol acmadan kısıtlanması gereği uzerinde konuşulduğu oldu. Ama ne Başkan ne de Amerikan Merkez Bankacılık Sistemi’nin ekonomistleri mudahaleye cesaret edebildiler. Borsa coker de kabahat başlarına kalırsa diye urkuyorlardı. “İnşallah iyi olur,” diyerekten, seyretmeyi surdurduler.
İyi olmadı. Amerikalılar, cabuk ve kolay para yapmanın esrikliği icinde, başını sonunu pek fazla duşunmek istemeden spekulasyonu surdur........

Devamını Burdan İndirebilirsiniz Yaklaşık 20 sf...

BURDAN
__________________