Ekonomik dengenin sağlanması ve surdurulmesinde kendiliğinden fonksiyon goren, denge sağlayıcı etkiler yaratan mali ya da sosyoekonomik kurumlara otomatik dengeleyiciler ya da stabilizatorler adı verilmektedir. Orneğin mali sistemde varolan artan oranlı vergiler, işsizlik sigortası odemeleri, butce acık ve fazlaları, birey-aile ve kurum tasarrufları ile toprak mahsullerine odenen mali yardımlar (subvansiyon vs.)
Otomatik dengeleyicilerin devletin ozel mudahalesi dışında planlı bir duzenleme yapılmaksızın ekonomik dengenin sağlanması ve korunmasında etkileri olmakla birlikte uygulama sonuclarına bakıldığında dengesizlikleri tumuyle giderdikleri soylenemez. Otomatik dengeleyiciler ekonomideki dengesizliklerin tumunu gideremezken, bir kısmını azaltmada yani hafifletici olarak etkili olabilirler. İşte bu ozellikleri ile otomatik dengeleyicileri maliye politikasına ve ekonomi politikasına yardımcı kurumlar olarak kabul edebiliriz.
Otomatik stabilizator olarak nitelendirilen bu mekanizmanın iradi politikalara karşı ustunluğu, ekonomik faaliyet duzeyi uzerinde hemen etki gostermesinden kaynaklanmaktadır. Yani otomatik stabilizatorlerde istikrar etkisi, yeni bir yasal işleme gerek gostermeksizin ve bu işleme duyulan gereksinme ile işlemin etkisi arasında herhangi bir gecikmeye neden olmaksızın ortaya cıkar. Ne var ki, eğer ekonomide genişleme veya daralma hareketleri cok kuvvetli ise otomatik stabilizatorlerin etkisi yetersiz kalacaktır. Bu nedenle ekonomik istikrarsızlığa karşı mudahale yalnızca bir yontemin kullanılması ile sınırlandırılmamalıdır. Ceşitli koşullar altında hem otomatik stabilizatorlerin hem de iradi maliye politikasının kullanılması gerekmektedir.

1-Otomatik stabilizator olarak vergiler

Bir ekonomide vergilerin otomatik stabilizatorluğu, gelir duzeyindeki değişikliklere karşı vergi miktarındaki değişikliklerin ne olduğuna diğer bir deyişle, GSMH’ deki değişikliklere vergi hasılatının esnekliğine bağlıdır.
Artan oranlı vergilerde, otomatik stabilizator etkisi daha belirgin hale gelmektedir. Geliri artan kişiler daha yuksek oranda vergilendirileceklerinden, yalnızca odedikleri vergi mutlak olarak artmakla kalmayacak, verginin gelir duzeyine oranı da buyuyecektir.
Ekonominin genişleme donemlerinde artan oranlılık dolayısıyla vergi hasılatı da artmaktadır. Dolaysız vergilerin en onemlisi gelir vergisidir. Kişiler gelirleri arttıkca artan oranlılık dolayısıyla daha fazla oranda vergi oderler. Vergi hasılatı, matrahtaki artıştan daha hızlı arttığı icin kişiler harcamalarını kısma yoluna giderler. (Gelirleri artmasına rağmen) Tuketim ve yatırım harcamalarını artırmazlar. Boylece devletin vergi hasılatı artışı yanında kişilerin harcamaları duşeceğinden artan oranlı vergi tarifesi enflasyonu duşurucu etki yaratacaktır.
Ekonominin daralma donemlerinde ise, vergi yukumluleri, gelirlerin azalmasına karşın, ortalama vergi oranı duştuğu icin, odedikleri vergiler, gelirlerindeki duşmeden daha buyuk bir oranda duştuğu icin (artan oranlı tarife dolayısıyla) tuketim ve yatırım harcamalarını azaltmamakta, buyuk olcude devam ettirebilmektedirler. Bunun bir diğer nedeni de marjinal tuketim eğiliminin kısa donemde değişmemiş olmasındandır.
Enflasyonist koşullardaki, satın alma gucundeki yukselmelerin bir bolumu; matrah arttıkca vergi oranının da yukselmesini ongoren artan oranlı vergi tarifeleri aracılığıyla emilmiş olmaktadır. Satın alma gucundeki artış karşısında vergi oranı da aynı kalmamakta ve yukselmektedir. Tersine deflasyonist koşullarda, satın alma gucundeki duşmeler karşısında vergi oranı da onceki duzeyine kıyasla duştuğunden, mukelleflerin satın alma guclerinin, bir olcude de olsa korunması sonucu doğurmaktadır.
Artan oranlı vergiler acısından otomatik dengeleyici niteliği en fazla olan vergi gelir vergisidir. Gelir duzeyi duştuğu zaman daha once yuksek vergi oranlarının kaps..... giren mukellefler, duşuk vergileme dilimlerine ve oranlarına girerler. Tersine gelir yukseldiği takdirde; daha once vergilendirilmeyen mukellefler vergi kaps..... girerler ve vergilendirilenler de daha yuksek vergi oranlarına tabi dilimlere dahil olurlar.
Kurumlar vergisi de gelir vergisi gibi uygun bir vergidir. Ancak tek oranlı olması bu verginin esnekliğini azaltır.
Tuketimden alınan vergiler, eğer, genel bir muamele vergisi veya genel bir kişisel harcama vergisi niteliğinde değillerse, gelir duzeyindeki değişmeleri daha uzak bir duzeyden izlerler.
Servet vergilerinin ise otomatik stabilizator etkisi hemen hemen hic yoktur.
Şahsi gelir vergisinin otomatik stabilizatorluk fonksiyonunu yerine getirebilmesi icin taşıması gereken ozellikler:
Genel bir vergi olmalı, her ceşit gelir ve kazancı vergilendirmelidir.
Artan oranlı tarifeye sahip olmalıdır.
Gelir vergisinde fazla kacakcılık olmamalı, vergi geniş olcude kaynakta kesme usulune gore tahsil edilmelidir.
Şahsi gelir vergisi mukelleflerinin onemli bir kısmı gelir vergisinin en duşuk dilimlerinde bulunmamalıdır.
Vergi goturu usulde tahsil edilmemelidir.

2-İşsizlik sigortası primleri ve işsizlik yardımları

Ekonominin genişleme donemlerinde ekonomideki canlılık nedeniyle istihdam duzeyi genelde yukselmektedir. İşte bu donemlerde calışan işci sayısı arttığı gibi işsizlik sigortası icin sosyal guvenlik kuruluşlarına odenen primler de artış gostermekte, bu primler sosyal guvenlik kuruluşlarında buyuk bir fon oluşturmaktadır. Genişleme donemlerinde ekonomi canlı, istihdam duzeyi de yuksek olduğu icin işsiz sayısı az olmakta dolayısıyla işsizlere yapılan sigorta odemeleri de duşmektedir. Bir başka ifadeyle ekonominin canlanma donemlerinde işsizlik sigortasından yararlanma hakkına sahip kişiler sosyal guvenlik kuruluşlarına fon aktarmaktadırlar. İşcilerin işsizlik sigortası primleri nedeniyle harcamaları ve tasarrufları prim tutarı kadar azalmaktadır.
Diğer taraftan ekonominin daralma donemlerinde ise sigortalanmış işciler işsiz duruma duştuğunde ulkedeki sosyal guvenlik kuruluşları işsiz aylığı vermektedirler. Bu aylık nedeniyle, işsiz duruma duşenlerin oncekiyle tamamen aynı duzeyde olmasa bile, tuketim kalıplarını surdurmelerine fırsat verilmektedir. Boylece sosyal guvenlik kuruluşları ekonomiye fon aktarmış olmaktadır.
Kısaca işsizlik sigortası primleri ve işsizlik yardımları tuketimi, uretimi ve istihdamı destekleyici etki yaratmakta dolayısıyla ekonomik krizlerin şiddetini azaltmaktadır.
İşsizlik sigortası primler ve işsizlik yardımlarının ekonominin istikrarı uzerinde meydana getirdiği bu etki butun sosyal sigorta primleri ve yardımlar icin gecerlidir.

3-Butce acıkları ve fazlaları

Butce devletin gelir ve gider tahminlerini gostermektedir. Butce gelirlerinden en onemlisi de vergilerdir. Ekonomik refah (genişleme) donemlerinde uretim, tuketim, istihdam ve milli gelir duzeyleri yukseleceğinden vergi gelirleri de artmaktadır. Ancak genişleme donemlerinde devlet giderleri vergilerde olduğu gibi bir artış gostermez. Mesela genişleme donemlerinde vergi gelirleri artmasına rağmen transfer harcamaları artış gostermez. İşte bu tur nedenlerle ekonominin genişleme donemlerinde, butce kendiliğinden fazlalık vermektedir. Sonucta butce fazlası kadar para ekonomiden cekildiği (para arzı daraldığı) icin ekonomide daraltıcı etki meydana gelmektedir.
Diğer taraftan ekonominin daralma donemlerinde ise vergi hasılatı duşer, butceye konan odeneklerin tamamı harcanır ve dolayısıyla butce acıkları ortaya cıkar. Bu donemlerde butce acıklarının kapatılması icin başvurulan finansman kaynakları ekonomiye yeni parasal kaynakların girmesi demektir. Sonucta para arzı artacağından ekonomide enflasyonist baskılar ortaya cıkacak ve ekonomi genişleme donemine girecektir.

4-Birey-aile ve kurum tasarrufları

Ekonominin duraklama hatta gerileme devrelerinde, kurum kazancları azalmasına rağmen dağıtılan kÂr payları azalmaz, eski seviyesini korur. Şirketlerin takip ettikleri bu politika sonucunda hisse senetleri sahiplerinin satın alma guclerinin duşmesi onlenir.
Ekonominin genişleme donemlerinde ise kurum kazancları artmasına rağmen dağıtılan kÂr artırılmaz, otofinansmana gidilir. Bu şekilde bir yandan ozel harcamaların artırılmasına izin verilmez diğer yandan da kurumlar daha cok yatırım yaparak toplam arzı artırırlar.
Aile tasarruflarında da buna benzer bir durumla karşılaşılır. Gercekten de ekonominin daralma donemlerinde, şahıslar eski yaşam seviyelerini, gelirlerinin azalmasına rağmen iddihar cozulmesi vb. yollarla devam ettirmeye calışırlar. Şahıslar eski yaşam seviyelerini ne derecede korurlarsa, o derece otomatik stabilizator vazifesi gorurler.
Ekonominin genişleme donemlerinde ise şahısların artan gelirlerine rağmen eski yaşam duzeylerini değiştirmemeleri, yalnız iktisadi istikrarı koruyucu bir etki meydana getirmez, aynı zamanda toplam arzı artırıcı yatırımların sağlam finansman kaynaklarına kavuşmasını sağlar.

5-Ekonomide stoklardaki artış ve azalış

Rekabetci piyasa ekonomisinde imalatcı ve ureticiler belirsiz alıcılar icin uretim yaparlar. Bu nedenle en az duzeyde de olsa stok halinde mal bulundurulmaktadır. Dolayısıyla piyasada soz konusun mala talep fazla artış gosterirse artan talep stoklardan karşılanır. Boyle bir durumda uretici daha fazla mal uretme cabasında olmadığı gibi mevcut stoklar artan talebi karşıladığından bu sırada malın fiyatında da yukselme gozlenmez.
Diğer yandan soz konusu malın talebi piyasada duştuğunde uretici uretimi kısmaz ya da kesmez,normal uretimine devam eder. Sadece stoklarda bir yukselme gozlenir. Mevcut stok duzeyindeki artış ve azalışlar kendiliğinden istikrarı koruyucu ve ekonomik dengeyi sağlayıcı bir etki yaratmaktadır.

Tarım urunlerinin mevsimlik oluşu, başka bir deyişle urunun genellikle ancak bir kez elde edilmesi nedeniyle ortaya cıkan dalgalanmalar, uretimin mevsimlere gore azalıp coğalmasına ve buna bağlı olarak fiyat değişmelerine yol acmaktadır.
Devlet, urunun bol olduğu yıllarda urun fazlasını, kuruluşları aracılığıyla ureticilerin satın alma guclerini koruyacakları bir fiyattan satın almakta ve stoklar oluşturmaktadır. Uretimin az olduğu yıllarda, tarım urunlerinin fiyatları yukseleceğinden,sozu edilen kuruluşlar; ellerindeki stokları piyasaya surmekte ve fiyatların yukselmesine arz ve talebi dengeleyerek engel olmaktadır. Boylece efektif talep duzeyinin duşmesi veya yukselmesi (dalgalanması) onlenerek, ekonominin dengede kalmasına katkıda bulunulmaktadır.
__________________