Kuruluş yeri secimi sorununu cozumlemeye yonelik sistematik calışmaların ilk kez 1826 yılında Alman ekonomistlerinden J.H.Von Thunen tarafından başlatıldığı ve bu calışmaların 1909 yılında Alfred VVeber tarafından yoğunlaştırıldığı ileri surulmektedir(1).

İkinci Dunya savaşından sonra doğrusal programlama, girdi-cıktı analizleri ve daha sonra dinamik programlama gibi yoneylem teknik*lerinin gelişmesiyle en uygun kuruluş yeri matematiksel yaklaşımlarla belirlenmeye başlamıştır. Matematiksel programlamayla kuruluş yeri*ni belirlemede yardımcı olan bilim adamları arasında F.L. Hitchcook, W.J. Baumol, P. VVolfe, W. Isard, L. Moses, A. Kuehn, M.J. Hamburger Efroymson ve Ray gibilerini sayabiliriz.

Yukarıda sozu edilen bilim adamları, belli olcutlere gore uretim birimlerinin en uygun veya optimum kuruluş yerlerini saptamaya yonelik ceşitli yontemler geliştirmişlerdir. İkinci Dunya Savaşına ka*dar kullanılan, bu yontemler "Geleneksel Kuruluş Yeri Secimi Yontemleri" ve II. Dunya Savaşından sonra yoneylem tekniklerine da*yanan yontemler de "Cağdaş Kuruluş Yeri Secimi Yontemleri" diye iki grupta sınıflandırılır.

1- Geleneksel Kuruluş Yeri Secimi Yontemleri

Optimum kuruluş yerini saptamaya yonelik geleneksel kuruluş yeri yontemleri geliştirildikleri cağın gereği olarak, bir takım analitik geometri, grafik ve diferansiyel hesap tekniklerinden oteye gitmemek*tedir. Bu yontemlerden en onemlileri, Alfred VVeber (1904) tarafından ortaya atılan;

a. Kuruluş Yeri Ucgeni,
b. Eş Maliyet Eğrileri, yontemleridir.

Kuruluş yeri ucgeni oldukca basit bir yaklaşımdır. Burada bir fabrikanın kurulabileceği 3 adet aday kuruluş yeri ve bir adet tuketim merkezi vardır. Cebirsel hesaplamalar sonucu aday kuruluş yerlerin*den optimum olanı (optimum kuruluş yeri), tuketim merkezine ulaştırma maliyetleri en duşuk olan yer olarak secilmektedir.

Eş maliyet eğrileri yaklaşımında, ulaştırma maliyetleri yanında

enerji maliyeti, işci ucretleri ve yoresel vergiler toplamından oluşan toplam maliyetleri minimum kılan aday kuruluş yeri optimum kuruluş yeri olarak belirlenmeye calışılmıştır. Optimum kuruluş yerinin belirlenmesinde bir tuketim merkezi yanında hammadde tedarik noktaları da oz onune alınmıştır. Eş maliyet eğrileri yaklaşımı daha sonra W. Isard ve M.L. Moses tarafından daha gercekci bir zemine oturtulmaya calışılmıştır.

Geleneksel kuruluş yeri secimi yontemleri uygulamada pek cok yonden yetersiz kaldıkları icin bunlar uzerinde ayrıntılı durmayı gerekli gormuyoruz. Zira bir yandan, problem modeline katılabilecek hammadde tedarik ve tuketim merkezi sayıları son derece kısıtlı kal-maktadır. Bu durum, geleneksel yontemlerin gercek problemlere uygu-lanabilmesini engeller. Ote yandan, modeller maliyetleri ele alma acısından da yetersizdir. Ulaştırma maliyetleri dışında uretim ve sv. maliyetler modellere dahil edilememektedir.

2- Cağdaş Kuruluş Yeri Secimi Yontemleri

1940'lardan itibaren yoneylem tekniklerinin gelişmesi ve ozellikle 1950'lerden sonra bilgisayarların uygulamaya konulması ile geleneksel kuruluş yeri secimi yontemlerinden farklı olan yeni yontemlerin ve modellerin geliştirilmesi olanaklı olmuştur. Cağdaş model ve yontemlerin ustunluğu iki noktada toplanabilir.

a. Kurulacak uretim birimlerine hammadde ve yardımcı madde temin edebilecek cok sayıda tedarik (kaynak) noktası, cok sayıda aday kuruluş yeri ve tuketim merkezini iceren gercek problemlerin cozumunu olanaklı kılmaları,

b. Ulaştırma maliyetleri dışında uretim ve yatırım maliyetleri gibi ceşitli maliyet bileşenlerini, kÂrlılık ve diğer oğeleri modeller icine sokabilmeleridir.

Başlıca cağdaş kuruluş yeri secimi model ve yontemleri arasında şunları sayabiliriz:

1. Ulaştırma modeli (Transportation model)
2. Doğrusal programlama modeli (Lineer programming model)
3. Karma tam sayılı programlama modeli (Mixed - Integer Prog*ramming)
4. Dinamik programlama modeli
5. Deneme ve SimulÂsyon yontemleri

6. Karşılaştırmalı Yontemler

a. Aday kuruluş yerini etkileyen faktorlerin karşılaştırılması
b. Aday kuruluş yerleri maliyetlerinin karşılaştırılması
c. Aday kuruluş yerleri kÂrlılıklarının karşılaştırılması

Uygulanabilirlik acısından bunlar icinde en onemli olanları; başta doğrusal programlama yontemine dayalı ulaştırma modeli, doğrusal programlama modeli ve ozellikle karma-tamsayılı model olmak uzere en son sıraladığımız karşılaştırmalı yontemlerdir. Uygulamada son yıllarda en yaygın kullanılanı "karma tamsayı programlama modeli" ve ozellikle Land-Doing tarafından geliştirilen Dal ve Sınır Algoritması (Branch and Bound Algoritm)'dır(1). Doğrusal programlama ve bunun ozel bir durumu olan "karma tamsayılı programlama"; işletmecilik bi*liminde optimum kuruluş yeri secimi sorunu yanında kapasite planla*ması (işletme buyukluğu ve kuruluş yeri), sermaye butcelemesi, uretim planlaması, personel atamasında, optimum sipariş hacmi ve pa*zarlama kanallarının secimi konularında son yıllarda uygulamaya başlanmıştır.

Karşılaştırmalı yontemler dışında sıraladığımız diğer kuruluş yeri secimi yontemi ve modellerinin anlaşılması yuksek duzeyde ma*tematik bilgisini ve bilgisayar programlamayı gerektirdiği icin, biz bu*rada sadece "karşılaştırmalı yontemler" uzerinde duracağız.

Karşılaştırmalı Yontemler

a. Faktorlerin Karşılaştırılması ve Ağırlık Yontemi

Bir uretim biriminin kurulabileceği alternatif kuruluş yerlerinden veya farklı aday kuruluş yerlerinden hangisinin en uygun yada opti*mum kuruluş yeri olacağını belirlemede yardımcı olan yontemlerden birisi, aday kuruluş yerlerini etkileyen faktorlerin birbirleri ile karşılaştırılması esasına dayanır. Bu yontem uc aşamada uygulanır:

1. Birinci aşamada, her bir aday kuruluş yerinin her faktorden aldıkları puan veya ağırlık belirlenir.
2. İkinci aşamada, aday kuruluş yerlerinin her faktorden aldıkları puanlar toplanır veya her bir aday kuruluş yerinin toplam faktor puanları hesaplanır.
3. Ucuncu aşamada, toplam puanlara gore en yuksek puana sahip olan aday kuruluş yeri en uygun veya optimum kuruluş yen olarak secilir.

Boyle bir derecelendirme ve hesaplamanın yapılmasında, kuruluş yerini etkileyici faktorlerin puanlarının veya ağırlıklarının saptanması en onemli bir konudur. Puan verilmesindeki yanılgılar yanlış bir kuru*luş yeri secimine neden olur.

Bu yontemin uygulanmasına ornek verebilmek icin, bir işletmenin 3 aday kuruluş yerinden hangisini secmesinin uygun olacağını belirt*meye calışalım. Tablo 16'da gorulduğu gibi aday kuruluş yerleri İzmir, İstanbul ve Ankara olsun ve kuruluş yerlerini etkileyen faktorlere et*kinlik derecesine gore 0 - 20 arasında puanlar veya ağırlıklar verile-bilsin.

Tablo 16'da kurulması duşunulen işletmeyi etkileyen kuruluş yeri faktorleri, birinci sutunda onem derecesine gore 0 - 20 arasındaki değerlere gore puanlanmıştır. Sozu edilen faktorlerden pazar, taşıma, su ve enerji-yakıt durumlarının kuruluş yerini onemli derecede etkile*dikleri; buna karşılık iklim koşulları ve işgucu durumunun fazla etkili olmadıkları gorulmektedir. Her bir faktor icin, İzmir, İstanbul ve An*kara gibi uc aday kuruluş bolgesinin aldığı değerler veya puanlar ayrı ayrı belirlenmiştir.

Optimum kuruluş yerini saptamada sozu edilen "karşılaştırmalı yontemlerden" en anlamlı olanı, kuşkusuz maliyetler yanında satış ge-lirlerini goz onunde bulunduran "kÂrlılıkların karşılaştırılması' yontemidir. Ancak bu yontemin uygulanabilirliği oldukca kısıtlıdır. Zira bu yontem, birden fazla aday kuruluş yerlerine ilişkin maliyet ve satış gelirleri oğelerinin sağlıklı bir bicimde tahminlenmesini gerektirir. Daha once belirttiğimiz gibi, maliyetlere oranla satış gelirlerinin onceden saptanması, ozellikle piyasanın dengesiz olduğu ortamlarda, cok guc ve hatta olanaksız olmaktadır. Kuruluş yerini etkileyen faktorlerin karşılaştırılması yonteminin kaba bir yontem olduğu go7 onune alınırsa, bu yontemlerden uygulanma acısından en sağlıklı olanı "maliyetlerin karşılaştırılması" yontemidir. Ancak, cok fazla sayıda aday kuruluş yeri soz konusu olduğunda, acıklamaya calıştığımız bu son uc yontemde yetersiz kalır. Bu durumda uygulanabilirlik acısından doğrusal programlama modeli ve ozellikle bunun ozel bir durumu olan karma tam sayılı modelin kullanılması kacınılmaz olur
__________________