Hindistan evliyÂsından ve hadîs Âlimi. 1551 (H.958) Ocak ayında Delhi'de doğdu. Âilesi Moğol istilÂsı sırasında Turkistan'dan goc ederek bolgeye yerleşen bir Turk boyuna mensuptu. Babası Seyfeddîn Efendidir. 1642 (H.1052)'de Delhi'de vefÂt etti.
Kucuk yaşta ilim tahsiline başlayan Abdulhak-ı Dehlevî, babasından ilim oğrenmeye başladı. Babası ihtiyar ve zayıf olmasına rağmen gece-gunduz oğlunun yetişmesi icin calıştı. Abdulhak-ı Dehlevî yaratılış bakımından buyuklerin sozlerine Âşıktı. Velîlerin sozlerini dinleyince, kendinden gecerdi. AkÂid ilmi ve vahdet-i vucûd olmak uzere anlayamadığı bÂzı mevzûlar uzerinde şuphe ve tereddudleri hÂsıl olunca babası; "Bizim de bu meselede boyle cok şuphe ve tereddudlerimiz olurdu. İnşÃ‚allah git gide bunlardaki perde acılır, kapalılık gider, işin ic yuzu, hakîkatı ortaya cıkar. Fakat dÂim calışmak lazımdır." derdi.
Babasında okumaya başladı. Kur'Ân-ı kerîmi iki-uc ay gibi kısa zamanda hatmetti ve yazı yazmasını oğrendi. Cok kuvvetli bir hÂfızası vardı. Kur'Ân-ı kerîmi oğrenip ezberledikten sonra, sarf, nahiv, tefsîr, fıkıh ilimlerini de babasından oğrendi. Babası ona; "İnşÃ‚allah cok cabuk Âlim olursun. Allahu teÂlÂnın seni hayÂl ettiğim kemÂle ulaştıracağını duşunmek, benim neşelenmeme sebeb oluyor." derdi.
Abdulhak-ı Dehlevî tahsil icin yaklaşık 4 km uzaklıktaki medreseye gider gelirdi. Sabah namazından once medreseye giderdi. Gecelerinin coğu mutÂlaa, gunduzleri ise yazmakla gecerdi. Mahalle cocukları gibi oynamaz gece de belirli vakitlerde uyumazdı. Annesi ona; "Arkadaşlarınla biraz oyna rahatına bak." dediğinde; "Anneciğim. Oyundan maksat hÂtırı gonlu hoş etmek, hoş vakit gecirmektir. Benim gonlum ya okumakla veya yazı yazmakla acılıp rahatlıyor." derdi. Annesinin, gece yarısından sonra, o kitap okurken; "Oğlum ne yapıyorsun?" sesine karşılık, yalan olmaması icin, yatar ve; "Yattım anneciğim! Bir şey mi buyurmuştunuz?" derdi. Sonra kalkıp okumasına devam ederdi. Birkac defa sacları ve sarığı mum ateşi ile yandı. Bu azim, bir de babasının duÂsı ile on yedi yaşında iken ilim tahsilini tamamladı. Babasının teşviki ile KÂdiriyye tarîkatının kurucusu olan Şeyh AbdulkÂdir-i GeylÂnî'nin torunlarından Şeyh Mûs KÂdirî GeylÂnî'nin sohbetlerinde bulundu.
Abdulhak-ı Dehlevî babasının vefÂtından sonra, Ekber Şahın sarayına girdi. Bir sure sonra bÂzı kimselerin ismini sarayda kendi kotu gÂyeleri icin kullandıklarını anlayınca, oradan ayrılıp Hindistan'ı terk etmeye karar verdi. Hacca gitmek uzere yola cıktı. Hac farîzasını yerine getirdikten sonra buradaki Âlimlerin sohbetlerinde bulundu. Buyuk hadîs Âlimi AbdulvehhÂb-ı Muttekî'nin derslerini tÂkib etti. Peygamber efendimizin mubÂrek Ravda-i mutahherasında ikÂmet etti. Burada pekcok mÂnevî feyz ve bereketlere kavuştu. Bu konuda kendisi; "Bu hakîr, fakîr, Resûlullah'ın ikrÂm ve ihsÂnlarını anlatmaya kalksam gucum yetmez." buyurdu.
Hicaz donuşunde, Silsile-i aliyye ismi verilen altın halkanın buyuklerinden olan Muhammed BÂki-billah hazretlerinin talebesi oldu. Onunla birlikte Hindistan'da yayılmış olan, dîne sonradan giren bid'atleri kaldırmaya calıştı. Bir ara İmÂm-ı RabbÂnî hazretlerinin yazılarını beğenmez, îtiraz yazıları yazardı. Fakat, son zamanlarda, Allahu teÂlÂnın inÂyetine kavuşarak, yapdıklarına pişmÂn oldu. Tovbe etti. HÂce Muhammed BÂkî'nin mezun ettiği talebelerinden MevlÂn HusÂmeddîn Ahmed'e, bu tovbesini şoyle yazdı:
"Allahu teÂlÂ, Ahmed-i FÂrûkî'ye selÂmetler ihsÂn etsin! Bu fakîrin kalbi, şimdi ona karşı cok hÂlis oldu. Beşeriyet perdeleri kalktı. Nefsin lekeleri temizlendi. Yol birliğini bir tarafa bırakalım, boyle bir din buyuğune karşı durmamak, akıl îcÂbı idi. Ne insafsızlık, ne cÂhillik etmişim. Şimdi kalbimde vicdÂnımda duyduğum mahcûbiyeti, ona karşı kucukluğumu anlatamam. Kalbleri cevirmek, hÂlleri değiştirmek, Allahu teÂlÂya mahsûstur."
Abdulhak-ı Dehlevî, kendi cocuklarına da mektup yazarak:
"Ahmed-i FÂrûkî'nin sozlerine karşı îtirÂzlarımın musveddelerini yırtınız! Kalbimde ona karşı hic bir bulanıklık kalmamıştır. Kalbim ona karşı hÂlis olmuştur." dedi.
Abdulhak-ı Dehlevî'nin tovbesinin sebebi iyi bilinmiyor. Bu hususta bÂzıları ruyÂsında sevgili Peygamberimizin azarladığını, bÂzıları da; yaptığı bu îtirazların duşmanlarca gonderilen uydurma bir mektup yuzunden olduğunu, gerceği anlayınca pişman olup tovbe ettiğini soylemişlerdir. Ayrıca Kur'Ân-ı kerîmi, bu niyetle birkac def actığını ve; "Yalancı ise, zararı onadır. Doğru soyluyorsa, Allahu teÂl vÂd ettiklerinden bÂzısını başınıza getirir!" ve; "Onlar Allahu teÂlÂnın sevgili kullarıdır. Alış-verişte bile Allahu teÂlÂyı kalplerinden cıkarmazlar." meÂlindeki Âyet-i kerîmelerin tesiri uzerine olduğunu haber vermişlerdir.
İmÂm-ı RabbÂnî hazretlerinin sohbetleriyle şereflendi. Onun sÂdık talebelerinden oldu. Teveccuhlerine kavuşarak, feyz ve bereketlerinden istifÂde etti. İmÂm-ı RabbÂnî, ona zaman zaman mektuplar yazarak nasîhatlarda bulunurdu.
Abdulhak-ı Dehlevî, ceşitli kademedeki devlet buyukleri ile mevki sahiplerine mektuplar yazıp, nasîhatlarda bulunurdu.
Abdulhak-ı Dehlevî'nin talebelerinden birine yazdığı bir mektup şoyledir:
Şerh-i sadr; goğsun yÂni kalbin acılması, en yuce makam, en buyuk nîmet ve en azîz ilÂhi hediyelerdendir. Zîr Hak teÂl buyuklerin efendisi, kÂinÂtın hulÂsÂsı, habîbi ve Resûlunu bu husûsi ihsÂn ile nîmetlendirmiştir.
Peygamber efendimiz buyurdu ki: "Kalbe îmÂn nûru girince, genişler ve acılır." EshÂb-ı kirÂm (aleyhimurrıdvÂn); "Y Resûlallah!O nûrun kalbe girmesinin alÂmeti, işÃ‚reti nedir?" dediler. Buyurdu ki: "AlÂmeti, kulun, yuzunu ebedî olan Âhirete donmesi, aldatan ve yoldan cıkaran dunyÂdan ve ona tutulmaktan uzaklaşıp kurtulmasıdır." Duny gorunuşte susludur, yaldızlıdır, ama aldatıcıdır, hîlecidir. Kendini sevenlerin gonullerini calar. Peygamberlik basîreti, gozuyle ve îmÂn nûru ışığıyla bakılınca, yakînen gorulur ve anlaşılır ki, duny işlerinin temeli sakat ve dayanıksızdır. Âhiret ise dÂimî ve sonsuzdur. Bu anlayışa erişen kimse, yuzunu fÂnî, gecici dunyÂdan cevirir, kalb gozunu sonsuzluk Âlemine dondurur ve yolculuk icin lÂzım olan sevap azıklarını bulundurur. Kişinin goğsunun acılmasından nasîbi, bu îmÂn nûrundan olan nasîbi kadardır. Bunun da mikdÂrı kalbindeki ferahlıkla olculur. Cunku nûrun, sînenin acılmasında ve kalbin ferÂhında tesiri tamdır. Bu sebeptendir ki, dunyÂdaki ışığın bile, gonul rahatlığına, kalp ferahlığına, karanlığın da, sıkılmaya, daralmaya yol acması, sebeb olması buyuktur. Bunun icin demişlerdir ki, nefs-i nÂtıka(insÂnî rûh), nûra, ışığa Âşıktır. Nerede bir ışık huzmesi, demeti parlasa o tarafa doner ve o yone koşar. Bu yuzden aydınlık yerde uyku az gelir. Zîr rûh, aydınlığa nûra olan teveccuhu sebebiyle icerden dışarıya gelir. Karanlık olunca, ice cekilir ve uykuya dalar. Beyt:
Sana visÂl meclisinde, goz uyku yuzu gormez. Yuzunun kandili onde, uykuya sıra gelmez.
Anlaşıldı ki, nûrun zuhûru, ferah ve surûr sebeblerindendir. Kalpler onunla acılır. Goğsun acılması genişlemesi sebeplerinden biri de ilimdir. İlim sebebiyle kalb o kadar genişler, acılır ki, onun her koşesi goklerden ve yerden daha geniş olur. Hepsini icine alır. Bir kimsenin ilmi ne kadar coğalırsa, sînesindeki genişleme de o kadar artar. Bu ilimden murÂd, her ilim değil, Peygamber efendimizden mîras kalan ilimdir. Peygamberlere ilimden başka şeyle vÂris olunmaz. Hadîs-i şerîfte; "Peygamberler, vÂrislerine, altın ve gumuş bırakmazlar. Onlar ilim bırakırlar." buyurulması o ilme işÃ‚rettir. O zamandan bu yana cok vakit gecti. Felsefe karanlıkları zuhûr etti. İslÂm semÂsını kararttılar. Bir kısım insanları yoldan cıkardılar. Bunlara ilim değil, cehÂlet demek daha uygun olur.
Goğsun genişlemesi sebeplerinden biri de, Allahu teÂlÂnın kullarına; mal, para, makam ve benzeri şeylerde ihsÂnda bulunmaktır. Mal ve para ile olan ihsÂn ve iyiliğin ne olduğunu herkes bilir. Kimin eli daha acık ise, kalbi de o kadar geniştir. Kimin eli kısa ve kapalı ise, sînesi de o nisbette dardır. El acıklığı, comertlik ve ihsÂn, Allahu teÂl ve kulları katında buyuk mertebedir. Duny ve Âhirette izzettir, iyiliktir ve sevÂptır. Makamla olan ihsÂn, kimsesiz bir kişiyi, yanına veya emrine veya birisinin yanında bir işe koymakla yapılan ihsÂndır.
Goğsun genişlemesi sebeplerinden biri de, Allah yolunda kahramanlık, insÂf sÂhipleri yanında doğruyu soylemektir. Bu da gonul acıklığına yol acar. Boyle yiğitlik, guzelliklerin başı ve butun iyiliklerin kaynağıdır. Din yolundaki şiddet ve zorluklar, ancak bununla aşılır. "Canını duşunmeden saldırdığı zaman, yiğidin kalbine acılan ve gorunen şeyi, başkaları kırk sene halvette kalmakla goremez." demişlerdir. Ama bu cesÂret ve yiğitlik, Allah icin ve Allah'ın dîninde olursa her şeyden daha yuksektir. Bunun icin onların karşılığı Âl-i İmrÂn sûresi 169 ve 170. Âyetlerinde meÂlen bildirilen; "Onlar Rableri katında diridirler. Cennet meyvelerinden rızıklanırlar. Onlar, Allahın verdiği ihsÂndan dolayı, ferah ve sevinc icindedirler." buyuk nîmetlerdir. Bundan daha yuksek hangi mertebe olur.
Sînenin acılması sebeplerinden biri de, kalbi, sıfÂt-ı zemîme, yÂni kotu sıfatlar denilen; hased, ucb, kibir, riyÂ, buğz, kin ve Allah icin olmayan mal ve makÂm, yÂni duny sevgisi gibi kotu huylardan temizlemektir. Cunku bunlar, şehvet ve nefs toprağından yukselen, zulmÂnî buhar ve dumanlardır. Kalbi bulandırır ve karartırlar ve goğsun genişlemesine sebeb olan îmÂn nûrundan, tevhidden, ilimden, muhabbetten ve zikirden insanı alıkoyarlar. Mahrûm bırakırlar. Kalb sÂhasını karartır ve daraltırlar. Beyt:
Dışarı cıkmaz isen tabîat sarayından, Nasıl haberin olur, hakîkat diyÂrından.
Bu guzel sıfatlar, en kÂmil, en yuksek, en mukemmel şekilde Resûl-i ekremde mevcûd idiler. O'ndan sonra, uyma mikdÂrınca, O'na tÂbi olanlarda bulunur. MutÂbeatta, yÂni Resûlullah'a uymada, kim daha ileri gitmişse, goğsu daha cok genişlemiş ve kalbi o nisbette nûrlanmış olur. İmrÂn sûresi, otuz birinci Âyetinde meÂlen; "Ey sevgili Peygamberim! Onlara de ki, eğer Allahu teÂlÂyı seviyorsanız ve Allahu teÂlÂnın da, sizi sevmesini istiyorsanız, bana tÂbi olunuz! Allahu teÂl bana tÂbi olanları sever." buyruldu. Hic şuphesiz bir kimse, kimin peşinden gider, adım adım onu tÂkib ederse onun kavuştuğu yere, bu da kavuşur. Gerci Resûlullah'ın makÂmı daha yucedir, yeri herkesin olduğu yerden yuksektir. O'nun makÂmında hic kimse yoktur, herkes O'ndan aşağıdadır, ama dÂire geniştir ve etrafında makamlar vardır. O parlayan nûrdan ve gelen feyzden, etrafında olanlara da bir şuÂ, bir serpinti ulaşır. Âyet-i kerîmede meÂlen; "Biz seni Âlemlere rahmet olarak gonderdik." buyruldu.
Bilhassa muhabbet, alÂka ve bağlılık bu işte buyuk bir esastır. Cunku muhabbet, birlikte bulunmayı îcÂbettirir. Hadîs-i şerîfte; "Kişi sevdiği ile berÂberdir." buyruldu. (41'inci Mektup)
Abdulhak-ı Dehlevî insanların kurtuluşa, saÂdete kavuşmaları icin birbirinden kıymetli kitaplar yazdı. Bunlardan bÂzıları şunlardır: 1) TÂrih-i Hakkı, 2) TÂrih-i Abdulhak, 3) Matla'ul-EnvÂr, 4) MedÂric-un-Nubuvve, 5) Cezb-ul-Kulûb, 6) AhbÂr-ul-AhyÂr, 7) MektûbÂt, 8) Sifr-us-SeÂdet şerhi, 9) Merec-ul-Bahreyn, 10) Eşi'Ât-ul-Leme'Ât.
EN TATLI YEMEK
İmÂm-ı RabbÂnî hazretlerinin Abdulhak-ı Dehlevî'ye gonderdiği mektuplardan birisi şoyledir:
"Allahu teÂlÂya hamd olsun ve O'nun sectiği, sevdiği kullarına selÂm olsun! Kıymetli efendim! Sıkıntıların gelmeleri, gorunuşde cok acı ise de, bunların nîmet oldukları umulur. Bu dunyÂnın en kıymetli sermÂyesi, uzuntuler ve sıkıntılardır. Bu duny sofrasının en tatlı yemeği, dert ve musîbetlerdir. Bu tatlı nîmetleri acı ilÂclarla kaplamışlar. Bunun icin, dostlara dert ve sıkıntı yağdırmaya başlamışlardır. SaÂdetli, akıllı olanlar, bunların icine yerleştirilen tatlıları gorur. Uzerindeki acı ortuleri de tatlı gibi ciğnerler. Acılardan tat alırlar. Nasıl tatlı olmasın ki, sevgiliden gelen her şey tatlı olur. Hasta olanlar, onun tadını duyamaz. Hastalık da, O'ndan başkasına gonul vermekdir. SaÂdet sÂhipleri, sevgiliden gelen sıkıntılardan o kadar tat alırlar ki, iyiliklerinde o tadı duyamazlar. Her ikisi de sevgiliden geldiği hÂlde, sıkıntılardan, sevenin nefsi pay almaz. İyiliklerini ise, nefs de istemektedir. Arabî mısra' tercumesi:
Nîmete kavuşanlara Âfiyet olsun!
YÂ Rabbî! Bizi, sıkıntıların sevaplarından mahrûm eyleme! Bunlardan sonra, bizi fitnelere duşurme! İslÂmın zayıf ve gucsuz olduğu bu gunlerde, sizin kıymetli varlığınız, muslumanlar icin buyuk nîmettir. Allahu teÂlÂ, selÂmet versin ve uzun omurler ihsÂn eylesin! VesselÂm."
1) AhbÂr-ul-AhyÂr; s.314
2) MedÂric-un-Nubuvve Mukaddimesi
3) Tam İlmihÂl SeÂdet-i Ebediyye; s.240,313,380, 403,425,660,972
4) Eşi'at-ul-Leme'Ât
5) Merac-ul-Bahreyn
6) Herkese LÂzım Olan ÎmÂn; s.115
7) İslÂm AhlÂkı; s.277,283,306,310
8) İslÂm Âlimleri Ansiklopedisi; c.15, s.127

Kaynak : dinikitablar.com
__________________