Battani (Ebu Abdullah Muhammed ibn-i Cabir ibn-i Sinan er-Rakki el-Harrani es-Sabi el-Battani, (Arapca: أبو عبد الله محمد بن جابر بن سنان الحراني الصابي البتاني, Latince: Albategnius, Albategni, Albatenius) (d. 850 - o. 929) Musluman astronom ve matematikci. Harran doğumlu Battani, babası Cabir İbn Sinan el-Battani tarafından eğitilmiştir.
En bilinen buluşu, Guneş yılının en son bulgulara cok yakın olan 365 gun, 5 saat, 46 dakika ve 24 saniye olarak doğru belirlenmesidir.
Trigonometrik bağlantıları bugun kullanılan şekliyle formulleştiren bilimadamıdır.
Ayrıca sin x = a cos x eşitliğini buldu, formul:
http://tr.wikipedia.org/wiki/Battani
Harrandan Modern Bilime Kopru
( www.genbilim.com )
Geliştirdiği yontemlerle yıl, mevsim ve ekinokslar ile ilgili daha kesin bilginin elde edilmesini sağlamıştır. Bu calışmanın amacı, bu katkılar onemli olmasına rağmen, El-Battani’nin modern bilime gercek katkıyı bilimsel yontemi ile yaptığını ortaya koymaktır. Matematiksel ve fiziksel astronomi ayrımın ortadan kaldırması cok onemli bir katkıdır. Ayrıca, Guneş’in yorungesini ve Ekinoksları hesaplarken, El-Battani Guneş paralaksını yok sayarak idealleştirme uygulamış ve idealleştirme kullanması yonuyle; yontemi modern bilimin yontemine benzemektedir. El-Battani’nin yontemi ile İslam dunyası ile modern bilim arasında kopru olduğu bir gercektir.
Modern bilimin doğuşunu simgeleyen Kopernik devrimi, mevcut evren tasavvurunu ve tasavvur edilen evren icindeki insanın konumunu değiştirmiştir. Astronomi tarihi incelendiğinde, başlangıcından gunumuze kadar, her toplumda ya da her kulturde bir evren tasarımı olduğunu gormek mumkundur. Gerekcesi ister pratik isterse mistik olsun; gokyuzu, yıldızlar ve guneş sahip oldukları ozellikler ve gosterdikleri duzenlilikler nedeni ile insanoğlunun ilgisini cekmiştir. Bu ilginin, astronomik yıl hesaplamaları ve mevsimlerin belirlenmesi, evren modellerinin oluşturulması vb. gibi bazı pratik sonucları olmuştur. El- Battani, 3′ olarak hesapladığı paralaksı- bu değer Brahe’nin de goz ardı ettiği değer ile aynıdır- Guneş’in yorungesini ve ekinoksların hesaplarken paralaksı sıfır kabul edip, goz ardı etmiştir. El-Battani’nin kullandığı yontem ile modern bilimin yontemi arasındaki benzerlik idealleştirme kullanımıdır. Bir yontem olarak paralaksı yok sayması veya idealleştirme kullanması acısından incelendiğinde El-Battani’nin bilim anlayışı ile modern bilim arasında onemli bir benzerlik olduğu gorulebilir.
Modern bilimin simgesi olan idealleştirme kavramı, gercek dunyadaki durumlar ve nesneler icin yanlış olduğunu bildiğimiz sanı, onerme veya tumceler olarak tanımlayan Lind’e (1993) gore, idealleştirmeler basitleştirilmiş ve bu yuzden bu dunyadaki nesnelerin nasıl davrandıklarını yanlış betimleyen ifadelerdir. İdealleştirme basitleştirme amaclı işlemdir [Shaffer, 200016]. Bilim adamları bilimsel kuramların oluşturulması esansında onemli gormedikleri bir takım faktorleri atarak idealleştirme yapmakta ve gercek dunyayı basitleştirmektedirler. Gercek dunyanın bir takım ozellikler, bağıntılar ve nesnelerinin atılmasıyla gercekleştirilen idealleştirmeler, yalınlaştırmayı amaclamaktadır. İdealleştirme dunyanın yapısını karmaşık hale: - getirmeyi değil; basitleştirilmesini hedefler. Gercek dunyanın cok karmaşık olması nedeniyle, bilim adamları bilimsel kuramları oluştururken bir takım idealleştirmeler yaparlar. Yani, hesaplamalardaki karmaşıklığı gidermek amacıyla, incelenen olay uzerine etki eden bir takım faktorleri yok sayarak, dunyanın yapısını yalınlaştırırlar. “Noktasal kutle”, “ideal gaz” “surtunmesiz ortam” vb. idealleştirmelerle kurulmuş cok sayıda bilimsel yasa vardır. Galileo’nun eylemsizlik ve serbest duşme yasası, ideal gaz yasası, Keplerin hareket yasaları ve Newton’un yasaları idealleştirme kullanılarak oluşturulmuş yasalardan bir kacıdır. Galileo yasalarını oluştururken ortamın surtunmesini 0 (sıfır) kabul ederek; Newton evrensel cekim yasasını ( f = Gm1 m2 / r2) formule ederken birbirlerine kuvvet uygulayan iki nesneyi ele alıp diğerlerini goz ardı ederek idealleştirme yapmışlardır.
Bilimde idealleştirme kullanımı modern bilimin kurucuların biri olarak kabul edilen Galileo’ya atfedilse de, onun aynı donemlerde yaşamış olan Descartes de Felsefenin İlkeleri adlı eserinde evrendeki hareket ile ilgili teorisinde idealleştirme kullanıldığında evrendeki hareket miktarının nasıl hesaplanabileceğinden bahsetmektedir. Her ne kadar da Galileo ve Descartes’e atfedilse de, bilimde idealleştirme kullanılması ilk olarak El-Battani’nin bir katkısıdır. Guneş paralaksının yok sayılması neden idealleştirmedir? El-Battani’nin idealleştirme yapması neden onemlidir? El-Battani’nin yaptığı şey, hesaplamalarda Guneş paralaksının yok sayılarak evrenin yapısının basitleştirilmesi ve yorunge hesaplamalarında paralaksın ikinci derecede bir etken olduğunu kabul etmesidir. Paralaksın yorunge hesaplarına etkisinin sıfıra yakın olması nedeni ile yok sayıldığında, hesaplama sonucunda oluşacak değişmenin goz ardı edilebilecek bir değer olduğunu gostermesidir.
Sonuc olarak, El-Battani astronomide trigonometri kullanması, Batı’ya Almagest’i tanıtması ve bir anlamda hocalık yapması ve geliştirdiği aletlerle daha kesin ve guvenilir gozlem sonucları elde etmesi acısından onemli olduğu kadar, kullandığı bilimsel yontem acısından da onemlidir. Klasik bilim anlayışın aksine teori-pratik ayrımın ortadan kaldırılıp matematiksel astronomi ile fiziksel astronominin birliğini ortaya koyması modern bilimin temelleri acısından onemlidir. Yorunge ve ekinoks hesaplamalarında modern bilimin simgesi olarak kabul edilen idealleştirme kullanması nedeni ile El-Battani’in klasik bilim ve modern bilim arasında bir kopru olduğu iddiası kuvvet kazanmaktadır. Boylece, İslam dunyasında astronomi alanında yapılan calışmaların sadece Hint ve Yunan eserlerinin tercumesi değil; onemli katkılar olduğu ortaya cıkmaktadır.
Arş. Gor. Ahmet EYİM (Orta Doğu Teknik U. Fen Edebiyat Fak. Felsefe Bolumu)
Kaynakca:
Descartes, R. (1997). Felsefenin İlkeleri. (Ceviren: Mehmet Karasan). İstanbul: MEB Yayınları.
Dreyer, J. L. E. (1953). A History of Astronomy From Thales to Kepler. 2nd Edition,. New York: Dover Publications, Inc.
Grant, R. (1966). History of Physical Astronomy. New York and London: Johnson Reprint Coroporation.
Hogendijk, J. P and Sabra, A. I. (2003). The Enterprise of Science in Islam. Cambridge and London: The MIT Press.
Huff, T. E. (1995). The Rise of Early Modern Science. Cambridge: Cambridge University Press.
Lind, H. (1993). “A Note on Fundamental Theory and Idealizations in Ecomonics and Physics”, British Journal for the Philosophy of Science, 44: 493-503.
Maeyama, Y. (1998). “Determination of the Sun’s Orbit: Hipparcus, Ptolemy, al-Battani, Copernicus, Tycho Brahe”, Arch. History of Exact Science, 53: 1-49.
Neugebauer, O. (1975). A History of Ancient Mathematical Astronomy. New York: Springer-Verlag.
Newton, R. R. (1970). Ancient Astronomical Observations and the Accelerations of the Earth and Moon. London: The Johns Hopkins Press.
Ronan, Collin A. (2003). Bilim Tarihi: Dunya Kulturlerinde Bilimin Tarihi ve Gelişmesi. (Ceviren: Prof. Dr. Ekmeleddin İhsanoğlu ve Prof. Dr. Feza Gunergun). Ankara : Tubitak Populer Bilim Kitapları.
Sayılı, A. (1960). The Observatory in Islam. Ankara: Turk Tarih Kurumu Basımevi.
Shaffer, M. (2000). Idealization and Empirical Testing. Ph.Dissertation. Florida: Coral Gables.
Sharif, M. M. (1966). A History of Muslim Philosophy. Otto Harrassowitz.
Swerdlow, N. M. (1999). Ancient Astronomy and Celestial Divination. Cambridge and London: The MIT Press.
Westfall, R. S. (1998). Modern Bilimin Oluşumu. (Cev. İsmail Hakkı Duru). Ankara: Tubitak Populer Bilim Kitapları.
http://www.genbilim.com/content/view/1049/90
__________________