Biyolojik sureclerin buyuk bir bolumunu duzenleyen hipofiz, vucudun en onemli ic salgı bezlerindendir.
Hucrelerin yenilenmesi ve bolunerek coğalabilmesi, başka bir deyişle, buyume ve yaşamın surekliliğinin sağlanabilmesi icin gerekli bircok madde hipofizde bireşimlenir; bu maddeler
bolizma etkinliklerinin buyuk bir bolumunu başlatır ve denetler. Bezin ağırlığı 0,5 gr'den biraz fazladır.Yeri Yapısı
Hipofiz, kafatasının icinde, kafa tabanını oluşturan kemiklerden kamamsı kemiğin cukuru (Turk eyeri) uzerinde oturur. Beyni ve omuriliği cevreleyen zarlardan en dışta yer alan sertzar bu cukurun icini tumuyle sararak ustu acık bir kesecik oluşturur. Bu kesecikte yer alan hipofiz, hipotalamusun dışındaki tum komşu oluşumlardan ayrılmıştır. Beyni oluşturan yapılardan biri olan hipotalamus, hipofizin ustunde yer alır ve beze bir sapla bağlıdır.
Hipofiz 0,5 cm yuksekliğinde, onden arkaya l cm uzunluğunda ve 1-1,5 cm eninde kucuk bir organdır; birbirinden tumuyle ayn iki bolumden, on lob ve arka lobdan oluşur, îkisini birleştiren ara lob, insanda korelmiş, damarsız. bir kalıntı haline donuşmuştur. Surungenler ve kurbağalarda ara lobdan, deri renginin ayarlanmasını sağlayan pigment hucrelerim (melanosit) uyaran melanosit uyarıcı hormon (MSH) salgılanır. insanda, bobrekustu bezlerinden hormon salgılanmasını uyaran adreno-kortikotrop hormonun (ACTH) turevlerinden biri MSH gibi gorev yapar. Arka lob on lobdan daha kucuktur; yukarıya doğru devam ederek sinirsel hucrelerden oluşan ve hipotalamusla doğrudan ilişki icinde olan sap bolumunu oluşturur. Arka lob sinir dokusundan oluştuğundan norohipofiz adını alır. Ote yandan, on lob tumuyle salgıbezi yapısında olduğundan adenohipofiz olarak adlandırılır.
Arka hipofiz sinir sisteminin bağdoku hucreleri olan noroglialara benzer hucrelerden oluşur. Bunlar oteki ic salgibezi hucreleri gibi hormon uretip salgılamaz, bu bolgeden salgılanan hormonları depolar. Başka bir deyişle, bu lobdan kana salgılanan hormonlar hipotalamusta uretildikten sonra hipofiz sapı aracılığıyla arka lobdaki hucrelere taşınıp depolanır ve gene hipotalamustan gelen uyarılar doğrultusunda kana verilir.
On hipofiz, aralarında bağlantılar olan hucre kordonlarından oluşur; bunların salgıladığı hormonlar doğrudan bağlantılı olduktan kılcal damar golcuklerine boşalır. Onhipofizden altı farklı hormon salgılanır. Bu hormonların hangi hucrelerden salgılandığını ayırt etmek icin hucre boyama tekniği kullanılır. Bu teknik, hormonların salgılanmadan once hucrede granul halinde olduğu goruşune ve belirli granullerden belirli hormonlann oluştuğu varsayımına dayanır. Hipofiz hucrelerinin yanya yakını sıradan boyalarla boyanmaz; bu hucreler kromofob (boya tutmaz), boyananlar ise kromofil (boya tutan) olarak adlandınlır. Kromofil hucrelerden bazıları (asidofil) asit boyalarla, bazdan (bazofil) ise baz boyalarla boyanır. Asidofil hucreler a (alfa), bazofil olanlar ise P (beta) hucreler olarak bilinir. Gamma hucreleri ise boyanabilir az sayıda granul icerir. Gunumuzde histokimyasal yontemlerle her bir hormonun hangi hucreden salgılandığı belirlenebilmekte ve bu hucreler salgıladıktan hormona gore adlandırılmaktadır.
Kromofob hucreler henuz hormon oluşturmaya başlamamış, olgun olmayan hucrelerdir; gerektiğinde olgunlaşarak kromofil hucrelere donuştuğunden boyanabilir granuller icermez. Kromofil hucrelerin salgı işlevi vardır; gamma hucreleri ise hormon ureten, salgılayan ve icinde cok az granul bulunan yaşlı hucrelerdir. İnsan patolojisi gozlemleri ve hayvan deneyleri sonucunda hangi hormonların hangi hucrelerde uretildiği saptanmıştır. Alfa ya da asidofil hucreler, vucut gelişimim sağlayan somatotrop hormon (STH) ve kadınlarda sut yapımım uyaran laktotrop ya da luteotrop (lutein yapıcı) hormonu (LTH) uretip salgılar. Beta ya da bazofil hucreler ise bobrekustu bezinin işlevlerim uyaran adrenokortikotrop hormonu (ACTH); tiroit işlevim duzenleyen tireotrop hormonu (TSH); kadında yumurtanın geliştiği follikullerin olgunlaşmasını, erkekte ise sperma hucrelerinin yapımını uyaran folikul uyarıcı hormonu (FSH); kadında sarı cismin (Corpus luteum) oluşumunu, erkekte ise testosteron yapımım uyaran lutein yapıcı hormonu (LH) uretir ve salgılarlar.
Hipotalamusun Gorevleri
Hipotalamus, beynin hormon uretebilen ozelleşmiş bir bolgesidir. Kendisine komşu olan hipofiz bezi uzerinde durdurucu veya salgılatıcı etkiler meydana getirir.
Hipotalamus bezinde sinir hucreleri mevcuttur, ancak bu hucreler diğer sinir hucrelerinden farklı olarak hormon ureterek bu hormonları kana verme ozellikleri ile tanınırlar. Bu hucrelerin salgıladıkları hormonlara genel adıyla
" Norohormonlar " adı verilir. Ozelleşmiş bu hucreler kendi aralarında gruplara ayrılırlar. Oyle ki salınan bazı hormonlar hipofiz bezinin " Adenohipofiz " adı verilen alt lobuna etki ederken diğer bazı hormonlar ise
" Norohipofiz " adı verilen 2.alt birimine etkirler.
Hipotalamus bezinin salgıladığı hormonların başlıcaları ve gorevleri şunlardır ;
TRH : TRH'nın turkce acılımı " Tiroid salgılatıcı hormon " dur. Hedef bolgesi, hipofiz bezinin (Hipofiz bezi hipotalamusa komşudur ve beynin diensefalon bolgesinde (orta beyin) yer alır.) adenohipofiz lobunun tiroid hormonunu uretip salgılayan hucreleridir. Bu hucreler kendilerine gelen TRH ile bağlanarak Tiorid adı verilen bir hormon uretmeye başlarlar (Bkz.Hipofiz bezi ve bu bezin hormonları)
GnRH : GnRH'nın acılımı " Gonad hormonlarını salgılatan hormon " dur. Bu hormon uretildikten sonra hipofiz bezine ulaşarak kendini bağlayabilen reseptorlerin bulunduğu, gonad hormonlarını ureten hucrelere bağlanırlar. Bağlanmasına ardışık olarak bu hucreleri aktive edip, gonadların (eşey hucrelerinin) aktivitesini kontrol eden hormonların senaaalenmesini sağlarlar.
PRH : PRH'nın acılımı ise " Prolaktin salgılatıcı hormon " dur. Hipofiz bezinde, dişilerde meme bezlerini kontrol eden hormonların salgılandığı hucreler vardır. PRH bu hucrelerin aktivasyonunu duzenler ve prolaktin hormonunun salgılanmasına neden olur.
CRH : CRH " Kortikotropik hormonunu salgılatıcı hormon " anlamına gelir. hipofiz bezinde, bobrek ustu bezlerini etkileyen hormonların uretildiği hucreler vardır. Bu hucreler ACTH adı verilen bir hormon uretirler. Ancak bu hucrelerin aktivasyonu CRH hormonlarına bağlıdır.
GH - RH : GH - RH " Buyume hormonunu salgılatıcı hormon " adını alır. Bu hormon yine hipofiz bezinde bulunan ve buyume icin gerekli hormonları salgılayan hucreleri aktive eder (Buyume hormonlarına hipofiz bezinde değinilmiştir).
Bu hormonların yanısıra hipotalamustan, hipofiz hucrelerinin aktivasyonunu engelleyen hormonlarda salınmaktadır. Bu hormonlar " İnhibie eden hormonlar " adını alırlar. Şoyle ki ;
GHR - IH : Bu hormon GH - RH'nın tersine buyume hormonunu ureten hucrelerin aktivasyonunu engellerler.
CR - IH : CR - IH hormonu ise, bobrekustu bezlerini aktive eden hormonları uretip salgılayan hipofiz bezi hucrelerini durdurur.
PRH - IH : Hipoifiz bezi prolaktin uretiminden sorumlu hucrelerin aktivasyonu bu hormon tarafından engellenir.
Bu arada şunu belirtmek gerekir ki hipotalamusta uretilen ve hipofizdeki salgılamayı aktive eden veya durduran hormonlarla hipofiz bezi hormonları arasında kontrol mekanizmaları mevcuttur. Bu mekanizmalar hormonların kandaki artışı ile doğrudan ilişkilidir.
Orneğin tiroid bezini uyaran hormon olan TSH'nın kandaki seviyesi arttığı takdirde bu hormon hipotalamus uzerine etki ederek TRH ureten hucreleri durdurur ve TRH'nın salınmasını engeller, dolayısıyla TRH hipofize gonderilmediği takdirde hipofizdeki TSH ureten hucrelerin durması soz konusudur. Boylelikle TSH salınamaz ve kandaki seviyesi duşurulmuş olur. Ancak TSH'nın kandaki seviyesi duştuğunde mekanizma tekrar harekete gecer ve hipotalamustan tekrar TRH salınmasına neden olur. Cunki TSH'nın kandaki seviyesinin duşuk olması, TRH salınımı uzerinde pozitif etki meydana getirir. Bu mekanizma, ilerleyen paragraflarda değineceğimiz butun hormonlar icin gecerli bir mekanizmadır.
Hipotalamus hipofizi uyaran maddeleri uretir; bunlar on hipofize ulaştıktan sonra ceşitli hipofiz hormonlarının bireşimlenmesini ve kana salgılanmasını duzenler. Bazıları uyarıcı, bazıları ise ketleyici etki gosterir. Bilinen yedi tane hipofiz uyarıcı madde vardır. Buyume hormonunun salgılanmasını uyaran GH-RFve engelleyen GH-RIF prolaktin salgılanmasını uyaran PRF , ve engelleyen PIF, kortikotrop hormonun salgılanmasını uyaran CRF, tireotrop hormonun salgılanmasını uyaran Gn-RF..
Hipotalamusun işlevleri, beyinden bağımsız bir organ olduğunu duşundurucek niteliktedir.
o Isı duzenleme. On hipotalamusta sıcaklık artışından, arka hipotalamusta ise sıcaklığın duşmesinden koruyan birer merkez vardır.
o Besin alımının duzenlenmesi. Aclık merkezi besin almaya yoneltir, tokluk merkezi besin alımını durdurur.
o Kalp - damar sisteminin duzenlenmesi; Arka ve yan hipotalamusun uyarılması kan basıncı ve kalp hızını artırırken, preoptik alanın uyarılması sıklıkla zıt etki yapar.
o Su alımının duzenlenmesi. Îki yolla duzenlenir.1- Susama duyusu yaratarak su icitilmesini sağlar. 2- İdrarla su atılımını denetler. Susama merkezi yan hipotalamustadır.
o Uterus kasılmalarının ve sut boşalmasının duzenlenmesi; Salgıladığı oksitosin hormonu uterus kasının kasılabilirliğini artırır ve meme arvellerini (kesecekler) cevreleyen hucrelerin kasılmasını sağlar. Bu:salgı, doğum sancılarını kuvvetlendirerek cocuğun cıkışını kolaylaştırır ve doğumdan sonra sutun meme başından cıkışını sağlayan mekanizmayı harekete gecirir. . :
o Savunma-saldırma tepkilerinin duzenlenmesi, Bir zamanlar arka hipotalamusta olduğu varsayılan uyku-uyanıklık merkezlerinin artık hipotalamusta bulunmadığı duşunulmektedir; bunun gibi, cinsel davranış hipotalamus tarafından denetlense de ruhsal ve kulturel etkenlerin de onem taşıdığı bilinmektedir. Ayrıca hayvan deneyleriyle de gosterildiği gibi hipotalamusun belirli bolgelerinin uyarılması davranış değişikliklerine yol acmaktadır. Orneğin yan hipotalamusun uyarılması ile genel etkinlik duzeyi artarak bazen belirgin hiddet ve kavga tepkisi gorulur. Orta bolumde yer alan (ventromedial)cekirdeklerin uyarılması sakinlik, periventrikuler (karıncıklar cevresindeki) bolgenin uyarılması ise korku ve cezalandırma tepkilerini doğurur.