HAYVANLARDA DOLAŞIM SİSTEMİ
Genel olarak hayvanlarda dolaşım sistemi başlıca şu gorevleri yapar:
• Sindirim urunleri ve inorganik besinleri butun hucrelere taşıma.
• Oksijeni hucrelere taşıma (trake solunumu yapanlar haric)
•
bolizma artıklarının hucrelerden uzaklaştırılması (CO2, ure, urik asit, tuz, su, madensel tuzlar vb.) • Vucut sistemlerinin işleyişi ile ilgili hormonların iletimi
• Bağışıklık sisteminin hucrelerini vucudun her tarafına goturme
Hayvansal bir hucrelilerde solenterelerde dolaşım, sistem halinde değildir. Maddenin taşınması sitoplazma veya hucreler arası sıvılarla olur.İleri yapılı hayvanlarda iki ceşit taşıma (dolaşım) sistemi gelişmiştir.
1. Acık Dolaşım : Yumuşakcalarda, derisidikenlilerde ve eklembacaklılarda gorulur. Bu dolaşım sisteminde kan, damarlardan cıkarak vucut boşluklarına dağılır ve besinler hucrelere taşınır. Tekrar damarlardaki acıklıklarla toplanan kan devrini tamamlar. Kanın akışı daha ağırdır. Boceklerde sırt damarının onu acık arkası kapalıdır.Onden vucut boşluğuna yayılan kan damardaki acıklıklarla toplanarak dolaşımını tamamlar.
2. Kapalı Dolaşım : Kan atardamar, toplardamar, kılcal damarlar ve kalbin icerisinde dolaşır.Yani, kapalı bir dolaşım sisteminin vucutla kaynaşması şeklinde duşunulebilir.Bu dolaşımda kanın akış hızı daha yuksektir.Halkalı solucanlarda kapalı dolaşımın en basit şekli gorulur. Omurgalılarda kapalı dolaşım daha ileri yapıdadır.
Halkalı Solucanların Kapalı Dolaşımı : Sırt ve karın damarları ve bu damarlardan ayrılan kılcal damarlar dolaşım sistemini meydana getirirler. Kılcal damarlar derinin dış yuzeyine cok yakın yerlerinde bulunur. Bu da oksijenin kılcal damarlarla alınıp CO2 verilmesini kolaylaştırır. Sırt damarında kan one doğru akar, karın damarında ise geriye doğru akar.
Omurgalılardan Balıklarda : Kalp, bir kulakcık ve bir karıncıktan ibarettir. Kalpte kirli kan vardır. Kulakcık-karıncık yolunu izleyen kan solungaclara gider. Temizlenen kan kalbe uğramadan vucuda dağılır ve kirlenerek kalbe doner.
Kurbağalarda : Kalp 2 kulakcık ve 1 karıncıktan ibarettir. Sol kulakcık akciğerden gelen temiz kanı, sağ kulakcık vucuttan gelen kirli kanı taşır, ikisi de aynı karıncığa acılırlar. Bu yuzden kalpte temiz kan ile kirli kan birbirine karışır.
Surungenlerde : Kurbağalarınkinden farklı olarak karıncığı ortadan ikiye ayıran yarım perde vardır.Yine de kirli kan ile temiz kan kalpte birbirine karışır. Surungenler ve kurbağalarda vucuda dağılan kan “kirli+temiz” karışımı olduğundan hucrelere yeterli oranda O2 taşınmaz. Bu hayvanların sıcak havalarda faaliyetleri artar. Bunlara soğuk kanlı hayvanlar denir.
Kuş ve memelilerde : Kalp iki kulakcık ve iki karıncıktan oluşur. Kalbin sağ kulakcık sağ karıncığında vucutta kirlenerek gelen kan, sol kulakcık sol karıncığında ise akciğerde temizlenerek gelen kan bulunmaktadır. Hucrelere bol oksijen gonderildiği icin vucut daha cok enerji uretir ve vucut sıcaklığı sabit tutulur.
İNSANDA DOLAŞIM SİSTEMİ :
Kalp, atardamarlar,kılcal damarlar ve toplardamarlardan meydana gelmiştir.
Kalp : Ust kısımda iki kulakcık, alt kısmında iki karıncıktan oluşur. Kalp dıştan ice doğru perikard, miyokard ve endokard tabakalarından oluşur. Endokard epitel dokusundan meydana gelen kaygan bir tabakadır.Miyokard kaslı bir tabakadır.Karıncıklarda miyokard daha kalındır.Aort damarı kalpten cıkınca koroner damar aorttan ayrılarak kalp dokularını besleyecek besin ve oksijenli kanı taşır. Kalp kasları cizgili kaslar gibi miyofibrillere sahip, işleyiş bakımından duz kaslar gibi otonom sisteminin kontrolundedirler. Perikard bağ dokusundan meydana gelen iki katlı bir zardan oluşur, iki zar arasında bir sıvı bulunur. Bu sıvı kalbin rahat calışmasını sağlar.
Kalbin Calışması : Kalbin calışması kulakcık ve karıncıkların kasılıp (sistol) gevşemesi (diyastol) ile olur.Kulakcıklar kasılınca kanı karıncıklara pompalarlar. Bu yaklaşık 0,15 saniye surer. Karıncıklar kasılınca kan atardamarlarla vucuda ve akciğerlere pompalanır.
Karıncıkların kasılması ise yaklaşık 0,30 sn surer. Kalp 0,40 sn dinlenir. Yani bir atış toplam 0,85 sn surmektedir.
Kalp calışmasına etki eden faktorler :
a) Sinirler : Otonom sinir sistemine bağlı sempatik sinirler kalp kaslarının catışmasını hızlandırıcı, parasempatik sinirler ise yavaşlatıcı etki yaparak duzenli calıştırırlar. Karıncıklarda sempatik sinirler coğunluktadır.
b) Hormonlar : Adrenalin ve tiroksin hormonları kalp calışmasını hızlandırıcı etki yaparlar.
ATARDAMARLAR : Atardamarların en dışı bağ dokusunun liflerinden ortası kuvvetli duz kaslardan, ic kısmı ise kaygan endotel dokudan meydana gelmiştir. Kaslar ve bağ dokusu damara esneklik kazandırarak kanın rahat akmasını sağlarlar.
TOPLARDAMARLAR : Atardamarlara nazaran daha incedirler. Dıştaki bağ doku lifleri az, orta tabakada ise esnek lifler kaybolmuştur. Toplardamarlar bulunduktan yerin kaslarına yaslanmıştır. Kasların esnemesi toplardamarları daraltarak kanın ilerlemesini sağlar.
KILCALDAMARLAR : Tek sıralı epitel hucrelerinden yapılmış cok kucuk caplı borucuklardır.Besin, boşaltım urunleri ve oksijenin değişimine uygun yapıdadırlar.
KAN DOLAŞIMI :
Sol karıncıktan cıkan temiz kanın vucuda dağılarak besin ve O2 verdikten sonra sağ kulakcığa donmesi buyuk dolaşımdır.Sağ karıncıktan cıkan kirli kanın akciğerlere giderek temizlenip sol kulakcığa donmesine kucuk dolaşım denir. Kanın atar damarlarda ilerlemesi karıncıkların sıkıştırması ve atardamarların esnekliği sayesinde olur.Ancak ozellikle kalbin alt kısımlarından gelen toplardamarlarda kan yukarıya aktığı icin zorlukla karşılaşır.
1. Sağ kulakcıkların kanı emmesi
2. Kalbin surekli kan pompalaması
3. Toplardamar icerisinde kalbe doğru acılabilen kapaklar sayesinde kan rahatlıkla toplardamarda yukarı doğru akar.
KAN VE VUCUT SIVILARI ARASINDA SIVI ALIŞVERİŞİ
Atardamar ucundaki kılcallarda kan basıncı ozmotik basınctan buyuktur.Bu yuzden besinli sıvılar kandan cıkarak kılcalların cevresindeki sıvıya, oradan da vucut hucrelerine gecer. Kılcallar boyunca ilerleyen kanın basıncı azalırken, ozmotik basınc toplardamar ucunda kan basıncından buyuk olur. Bu esnada da az miktarda besinli sıvı kana gecer.
Doku Sıvısı ve Lenf Sistemi : Kan, kılcal damarlardan gecerken kan proteinleri ve sıvısının bir kısmı damar dışına cıkar. Bu sıvı yeniden kana aktarılmazsa kan sıvısı kısa sure icinde dokular arasında yayılıp kaybolur. Dokular arasına dağılan bu sıvı lenf sistemi ile kana bağlanır. Lenf sistemi, dokular arası sıvı ve akyuvar hucrelerinin icerisinde dolaştığı damar sistemi + lenf duğumlerinden ibarettir.
Lenf Kılcalları : Bir ucu kapalı, diğer ucu lenf toplardamarı ile birleşir. Kapalı olan uctan dokular,arası sıvı toplayarak lenf toplardamarlarına taşırlar.
Lenf Toplardamarı : Kılcal damarların birleşmesi ile meydana gelirler.Kan
toplardamarına benzer.Lenf damarlarında lenf sisteminin akış yonu kana doğrudur.Vucudun ve başın sol tarafındaki lenfler,lenf sıvısını sol koprucuk altı toplar damarına bağlarlar.Vucudun sağ tarafındaki lenf sıvısını da sağ koprucuk altı toplardamarına boşaltan lenf toplardamarları vardır.
Lenf Bezleri : Lenf damarlarının yolu uzerinde bulunan lenf bezleri mikroplara karşı akyuvar uretirler.Bu akyuvarlara lenfosit denir.