4.5 milyon yil onceden sonra fosil kayitlari gelistiginde, australopithecinelerin Dogu Afrika’da ve muhtemelen bu kitanin baska herhangi bir yerinde yerlesmis olduklarini goruruz. A. aferensis, hem agaclar uzerinde hem de karada surdurulen yasam bicimine saglanan uyumu sergiler. 3.5 ile 2.5 milyon yil onceye ait fosiller, beyin boyutlari acisindan bu donemin bir denge donemi oldugunu gosterir.
Devamli gelisen bir sosyal zekanin ve bunun sonucu buyuyen beyin yonundeki spiral baskinin sona ermesi, ya da en azindan bir duraklama gecirmesi nicin gereklidir? Bu sorunun muhtemel yaniti, evrimin simdi iki guclu sinirlama ile karsi karsiya oldugudur: Daha buyuk beyinlerin daha cok yakita gereksinimi vardir ve serin tutulmalari gerekir. Yakit acisindan beyinler son derece ac gozludurler. Dinlenme halindeyken, kas dokusunun gereksinim duydugunun 22 kati enerjiye gerek duyarlar. Isi acisindan ise, yalnizca 2 derecelek bir artis bile beynin calismasinin zayiflamasina yol acar.

Australopithecineler daha cok vejetaryen olmaliydilar ve muhtemelen agaclikli ekvatoral savanalarda yasiyorlardi. Bu yasam bicimi beyne sunulabilecek enerji miktarini kisitliyor ve australopithecineleri surekli olarak fazla isinma riskiyle karsi karsiya birakiyordu, Bu yuzden secilime yonelik baskilar mevcut olsa bile beyin genislemesi gerceklesmiyordu.

Eger kosullar sasirtici sekilde bir araya gelmemis olsaydi, australopithecinelerin hÂl Afrika’da yiyecek ariyor olmalari ve Homo soyunun evrimlesmesinin gerceklesmemis olmasi mumkundu. Ama yaklasik 2 milyon yil once cok hizli bir beyin buyume donemi baslamis ve bu olay Homo soyunun baslangicini isaretlemisti. Bunun gerceklesmesi ancak beyin buyumesi ile ilgili kisitlamalar gevsetilirse ve kuskusuz, secilime yonelik baskilar varsa mumkun olabilirdi. Bunun nasil oldugunu aciklamaya calisirken, aklin, beyin ve vucudun evrimi arasindaki karsilikli iliskiler son derece onem kazanmisti. Bu donemde iki cok onemli davranissal gelisme olmustu: Bipedalizm, yani iki ayak uzerinde yurume ve et tuketimindeki artis.

Iki ayakliligin nedenleri

Ikiayakliligin evrimi 3.5 milyon yil once baslamistir. Bununla ilgili kanitlar A. aferensisin aratomisinden ve daha etkin olarak da Tanzanya , Laetoli’de gunumuze kadar korunabilmis olan australopithecine ayak izlerinden elde edilmistir. Bipedalizme neden olan en muhtemel secilimci baski Dogu Afrika’nin agaclikli savanalarinda yiyecek arayan australopithecinelerin sikintisini cektigi termal stres olabilirdi.
Agaclara tirmanan ve dallar arasinda sallanan atalariyla australopithecineler zaten dik durmaya yatkin bir vucut yapisina sahiptiler. Antropolog Peter Wheeler, australopithecinelerin ikiayakliliga uyum saglamakla, gunes tepedeyken karsi karsiya kaldiklari radyasyon miktarini yuzde 60 eksiltmeyi basardiklarina dikkat cekmistir. Ustelik, bu sekilde, hareket icin gerekli enerjji maliyetlerini de dusurmus oluyorlardi. Bipedalizm, australopithecinelerin gida ve suya gereksinim duymadan daha uzun sureler yiyecek arayabilmelerini, daha az dogal golgelige sahip yerlerde arastirmalarini surdurebilmelerini, boylece dogal golge ve su kaynaklarina daha bagimli olan diger yagmacilara acik olmayan yiyecek arama koselerinden yararlanmalarini sagliyordu. Giderek daha etkinlesen ikiayakliliga gecisin bir nedeni de, 2.8 milyon yil once Afrika’da cevresel kosullarin daha kuru ve acik cevrelere dogru degismesi olabilirdi. Cunku dik durus pozisyonunun benimsenmesiyle, gunes radyasyonunun etkisinin azaltilmis olmasi daha cok deger kazanmis oluyordu.

Ellerin ozgurlesmesi, beynin buyumesi

Denge ve hareket icin gerekli kas kontrolunu saglayabilmek acisindan ikiayaklilik daha buyuk bir beyin gerektiriyordu. Ama ikiayaklilik ve kara yasaminin, beyin buyumesiyle ilgili bircok baska sonuclari da vardi. Bunlardan bazilari antropolog Dean Falk tarafindan incelenmistir. Falk, ikiayaklilikla birlikte, beyin icin bir sogutma sistemi -ya da kendi deyisiyle bir radyator- olusturmak uzere, beyni kaplayacak bir damar aginin da secilmis olmasi gerektigini ileri surer. Sogutma sistemi bir kez yerini bulunca, beynin daha fazla buyumesinin neden olacagi fazla isinma konusundaki baski rahatlamisti. Cunku bu, uzzerinde kolayca degisiklik yapilabilir nitelikte bir radyatordu ve dolayisiyla beynin yeniden buyumesi olasiligi (gereksinimi degil) ortaya cikiyordu.

Dean Falk, bipedalizmin, beyindeki norolojik baglantilarin da yeniden duzenlenmesine yol actigini ileri surer: “Ayaklar bir kez, yurumek icin agirlik tasiyicilar haline gelip (ikinci bir cift el gibi) yakalayici durumlarindan kurtulunca, daha once ayak kontrolu icin kullanilan korteks alanlari, korteksi baska fonksiyonlar icin ozgur birakarak kuculmustu.” Kuskusuz bu durum, tasima ve alet yapma olanaklarinin zenginlesmesini ve ellerin “ozgurlesmesini” de beraberinde getiriyordu. Dogal cevrenin algilanmasi acisindan da onemli degisiklikler yasanmis olabilirdi, cunku simdiye kadar (beynin) tarama alanina giren uzaklik ve yonler de artmisti; yuz yuze iliskiler cogaldigi icin sosyal cevrede de bir degisim yasanmis, yuz ifadeleri yoluyla iletisim kurabilme olanaklari zenginlesmisti.

Bununla birlikte, belki de bipedalizmin en onemli sonucu les yiyicilige uygun koselerden yararlanmayi kolaylastirmis olmasiydi. Etciller icin bir golgelik bulma gereksinimi duyulan gunun belirli saatlerinde, ikiayaklilarin hayvan leslerinden yararlanabilmesini saglayan bir “firsat penceresi” acilmisti. Leslie Aiello ve Peter Wheeler'in ileri surdukleri gibi, diyetlerde et miktarinin artmasi ile mide boyutlarinin daha da kuculmesi ve boylece beyin icin daha fazla aaaabolik enerjinin ozgur kalmasi, bu arada da sabit bir aaaabolizme hizinin korunmasi mumkundu. Bu sekilde, beynin buyumesiyle ilgili bir baska sinirlama daha ortadan kalkmis oluyordu.

Steven Mithen