SOLUNUM SİSTEMLERİ

Oksijen havadan alınıp hucrelere kadar taşınması;yanma sonucu oluşan CO2’nin vucuttan atılması olayına solunum denir. Bu gorevi gercekleştiren solunum sistemleri denir. Genel anlamda solunum canlı organizmada gaz değişimini ifade etmek icin kullanılır. Hucrelerin besinleri oksijenle yanarak enerji elde etmesi sırasında yan urun olarak CO2 cıkar.

HUCRE İCİ SOLUNUM
Karbonhidrat,yağ,gibi bileşiklerin kimyasal bağlarındaki enerjisiyle ATP senaaaleşmesine denir.

HUCRE DIŞI SOLUNUM
Canlıların dış ortamdan oksijen alıp dış ortama karbondioksit vermelerine yani soluk alıp vermelerine denir. Hucre dışı solunum hayvanlarda kanın temizlenmesini sağlar.


HAYVANLARDA SOLUNUM SİSTEMLERİ
Hayvanlar aleminde yaşayan canlıların ceşitli solunum şekilleri vardır. Solunum yuzeyinin alanı canlıların oksijene duyduğu ihtiyaca gore değişir. Karmaşık yapılı canlıların oksijene dolayısıyla enerjiye daha cok ihtiyacı olduğundan solunum organları geniş bir solunum yuzeyine sahiptir.
Butun bu solunum şekillerinin hepsinin ortak gorevi taşıma sistemindeki sıvı ile solunum yuzeyi arasındaki gaz alış verişini sağlamaktadır.
O2 iceriye alınması ve CO2’nin dışarıya atılması tek hucreli canlılarda hucre yuzeyi ile cok hucreli canlılarda ise ozel bir solunum sistemi ile gercekleştirilir.

TEK HUCRELİ CANLILARDA SOLUNUM SİSTEMİ
Tek hucrelilerde solunum gazların hucreye giriş-cıkışı hucre yuzeyinden difuzyon ile sağlanır.
Tabi burada unutulmaması gereken nokta şu ki;sudaki oksijen oranı atmosferinkinden cok daha az olduğu icin hucre etrafındaki suyun devamlı değiştirilerek,hucre ici oksijen oranı ile hucre dışı oksijen oranı farkının sabit tutulması gerekir. Bu nedenle tek hucreliler sil,kamcı ve yalancı ayak gibi hareket,organ elleriyle devamlı bir akıntı oluşturur ve kendine taze zemini sağlar.
Cok hucreli canlılardan ise sungerler ve solentelerde de ozelleşmiş bir solunum sistemi yoktur. Bunlarda sudaki erimiş oksijeni vucut yuzeyi ile alıp aynı yol ile de CO2 suyu terk eder.
Karada yaşayan hayvanlar genelde trake ve deri solunumu denizde yaşayanlar ise solungac solunumu yapar.

TRAKE SOLUNUMU
Arı,cekirge gibi eklem bacaklılarda bulunan solunum organıdır. Yapraklarını dokmuş bir ağaca benzer bicimde dallanmış borulardan oluşur.
Trakeler hayvanların goğus ve karnındaki kucuk deliklerden başlayarak vucut icinde dallanır ve dallanırken de giderek incelir. Bu cok incelenmiş trake uzantılarına trakeol denir.
Trakelere gelen oksijen trakeoller tarafından hucrelere kadar goturulur. Bu sırada hucrelerde oluşan CO2 trakeollere gecer. Trakelere CO2’yi vucut dışına cıkınca hucrelerle dış ortam arasında gaz değişimi sağlanmış olur.
Boceklerde gorulen bu solunum şeklinde taşıma sıvısında CO2 ve O2 yoktur. Dolayısıyla alyuvarları ve hemoglobin gibi pigmentler yoktur. Doku hucrelerine O2’yi en hızlı taşıyan sistem trake borularından oluşan bu sistemdir.


SOLUNGAC SOLUNUMU
Balık ve su kurbağalarla suda yaşayan pek cok omurgasız canlının solunum organıdır.
Gaz alışverişi icin cok geniş solunum yuzeyi sağlarlar. Her solungac,solungac yayları ile epitelde orulmuş solungac yapraklarından oluşmuştur. Solungac yaprakları cok sayıda kılcal damarlara sahiptir.
Surekli olarak ağızdan alınan su geniş yuzeyli solungacların uzerinden gecerken kılcal damarlarına O2 girer ve damardan suya CO2 ise artarak solungac kapaklarından dışarı atılır. Solungaclar balıklarda solungac kapağının altında bulunur. Bu tur solungaclara ic solungac denir. Su kurbağalarında ise vucut dışına uzanmış şekilde bulunur buna dış solunum denir.

AKCİĞER SOLUNUMU
Karada yaşayan omurgalılarda sonradan karadan suya gecmiş omurgalıların solunum organıdır.
İnsan akciğerlerin yanında derisi ile de solunum yapar. İnsanlar gerekli oksijenin 1/7’sini derileri ile alır.
Derinin temiz tutulması bu sebepten dolayı onemlidir. Memeli hayvanların akciğerlerinde genişlemeyi sağlayan alvedler vardır. Alvedlerin ceperleri ince,nemli ve kılcal damarlarla cevrilidir. Gaz alışverişi kılcal damarlardaki kanla alvedlerde bulunan hava arasında difuzyon ile olur.

BİTKİLERDE SOLUNUM
Bitkiler,hucre dışı solunumu gozenek ve kavukcuklarla yapar. Gozenekler yapraklar da kovucuklar ise cok yıllık(cam,soğut,ardıc)gibi bitkilerin govdelerinde bulunur. Kovucuklar govdenin gaz alışverişini gercekleştirmesi yanında terleme yapmasını da sağlar.

İNSANDA SOLUNUM SİSTEMİ
İnsanda solunum sistemi organları: burun, yutak, gırtlak,soluk borusu ve akciğerdir. Bunların yanında vucudumuzu orten deri yaptığı gaz alışverişi nedeniyle bir ceşit solunum organı olarak gorev yapar. Ancak ihtiyacın ancak %1’ni karşılayabilir.

1)BURUN: Solunum yolları burun ile başlar. Burunun ic yuzeyi epitel dokudan salgılanan mukosla(sumuk) kaplıdır. Mukos alınan havayı nemlendirir. Burun boşluğunda girintiler, cıkıntılar ve kıllar bulunur. Bunlar burna giren havayı filtre eder. Burunda bulunan kılcal damarlar sayesinde akciğere giden hava bir miktar ısıtılır. Bu kılcal damarlar cok genişlediği ve cok mukos salgıladığı zaman burun tıkanır. Bu durum soğuk algınlığının belirtisidir.

2)YUTAK: Burun ve ağız boşluğunun birleştiği yere yutak denir. Yutak soluk borusu, yemek borusu ve orta kulakla bağlantılıdır. Bu nedenle hem solunum hem de sindirim sistemi organıdır. Yutakta kucuk dil ve bademcik bulunur. Alınan besinlerin yutulması sırasında gırtlak yukarı doğru kalktığı zaman kucuk dil geriye doğru yatarak soluk borusunu kapatır. Bu anda solunum durur. Bu hareket sonucunda besinlerin soluk borusuna kacması engellenir. Bademciklerin gorevi ise vucuda giren mikroplara karşı koymaktır. Yutakta mikropların iltihap oluşturması faranjite sebep olur.

3)GIRTLAK: Yutaktan sonra gelir ve soluk borusunun başlangıcı sayılır. Kıkırdaktan yapılmış olup, yutaktan gelen havayı soluk borusuna iletir. Boğumlanarak ses tellerine yuva oluşturur ve bitişiğindeki soluk borusunu korur. Gırtlağın iltihaplanmasıyla larenjit hastalığı oluşur.

4)SOLUK BORUSU: Gırtlak ile akciğeri birbirine bağlar. Bronş adı verilen iki kola ayrılarak ciğerle girer. İc yuzeyi silili epitel dokuyla kaplıdır. Epitel dokudaki goblen hucreleri mukos salgılar. Mukos hem solunum yuzeyinin nemli kalmasını sağlar hem de solunumla giren yabancı maddeleri tutar. Soluk borusu “C” harfi halindeki gırtlak bileşiklerinden meydana gelir. Bu kıkırdak birimleri soluk borusunu gergin tutarak kapanmayı engeller. Soluk borusunun yemek borusuyla bitiştiği yer kıkırdak olmayıp duz kof tabakası vardır. Soluk borusu 10-12 cm uzunluğunda ve 2-2,5 cm enindeki soluk borusunu bronşlardan farkı kıkırdak halkaların daha kucuk ve tam halka oluşudur. Bronşcukları her biri akciğer icinde bronşcuk denilen ince erk borularına ayrılır. Bronşların iltihaplanmasıyla bronşit hastalığı oluşur.

5)AKCİĞER: Goğus boşluğunda diyaframın ustunde bulunur. Esnek yapılı ve pembe renklidir. Sağ ve sol akciğer olmak uzere iki tanedir. Sağ akciğer uc bolmeli sol akciğer ise iki bolmelidir. Soldaki akciğerin kucuk olmasının nedeni kalbin buraya yakın oluşudur. Akciğer iki katlı pleuro denen zarla cevrilmiştir.
Bronşlar akciğerlere girdikten sonra bronşcuklara ayrılarak uzum salkımı gibi gorunen hava peteklerine kadar uzanır. Bu hava petekleri cok ince ceperli alveol denen kucuk keseciklerden oluşur. Alveoller kılcal damarlar bakımından da zengindir. Alveol hucrelerinin salgıladığı lipoproteinler alveolde cok ince bir tabaka oluşturur. Bu lipoproteinler alveolin yuzey gerilimini duşurup soyun korunmasını, havanın dışarı atılmasını ve daha az kas gucunun kullanılmasını sağlar.

SOLUNUM DEMETİ
Beyindeki solunum merkezi omurilik soğanı tarafından gercekleşir.
1)Soluk Alma: Goğus boşluğu hoemini genişlemesi havanın iceri cekilmesine neden olur. Buda iki yolla sağlanır.
• Kaburga kaslarının kasılması ile kaburga kemiklerinin yukarı doğru yukselmesi.
• Diyafram kasının aşağı doğru kasılarak acılması.
Akciğerdeki basınc dış hava basıncının altına duşurulduğunde dışarıdaki hava alveollere dolar.
2)Soluk Verme:Goğus boşluğunun kuculmesi icindeki hava basıncının artmasına neden olur. Bu da kaburga kasının acılması,diyafram kasının kasılarak yukselmesi ile gercekleşir. Bu durumda goğus boşluğu hacmi kuculur. Dış hava basıncından yuksek olduğu icin hava dışarı atılır.