UREME



Canlıların, soylarını devam ettirmek amacıyla kendilerine benzer yeni bireyler meydana getirmesine ureme denir. Ureme işlevi canlının gelişmişliğine bağlı olarak ceşitlilik gosterir. Fakat butun canlılarda genel hatlarıyla incelendiğinde eşeyli ve eşeysiz ureme olmak uzere iki tip ureme gorulur.



Eşeysiz ureme: Bir canlının kendi başına yeni bir birey meydana getirmesidir. Oluşan bireyler ata bireyin tıpatıp aynısıdır. Yavru gamet oluşturma gibi bir surec olmaksızın oluştuğu icin ata bireyin genetik ozelliklerinin aynısına sahiptir. Ceşitlenme olmadığı icin değişen cevre şartlarına uyumda gucluk cekilir. Bolunme, tomurcuklanma, sporlanma ve vejetatif ureme gibi ceşitleri vardır.

Bolunme: Genelde monera (bakteri, mavi-yeşil algler) ile protista (amip, oglena vs.) aleminde gorulen ureme ceşididir. Bu alemlerin uyesi olan tek hucreli canlılar mitoz benzeri bir bolunme gercekleştirerek iki yeni yavru oluştururlar. Bolunme bakterilerde olduğu gibi enine, oglenada olduğu gibi boyuna yada amipte olduğu gibi herhangi bir doğrultuda olabilir.

Tomurcuklanma: Bira mayası gibi bazı protistalarda ve mantarlarda gorulen ureme ceşididir. Ureme gercekleşirken birey hucre cekirdeğini eşler. Eşlenen cekirdeğin bir parcası ana hucrede kalırken diğeri hucre zarında oluşan cıkıntı şeklindeki yapıya gecer. Tomurcuk denilen bu yapı gelişerek yeni bireyi meydana getirir. Oluşan yavru bazen ana bireye yapışık olarak kalır yada ayrılarak bağımsız olarak yaşayabilir.

Sporlanma: Sporogoni de denilen bu ureme ceşidi monera, protista ve mantarlar aleminin bazı uyelerinin yanı sıra kara yosunları ve eğrelti otları gibi bazı bitki turlerinde de gorulur. Tıpkı tomurcuk oluşumuna benzeyen spor oluşumu farklı olarak daha sağlam bir zarla cevrilidir. Sıcak, soğuk, kuraklık gibi olumsuz şartlardan etkilenmeyen bu yapılar uygun ortam oluştuğunda gelişerek yeni bireyi meydan getirir. –50 oC dereceye dayanabilen spor hucreleri cok uzun sure gelişmeden bekleyebilir.

Kara yosunları ve eğrelti otların da oluşturulan sporlar haploid kromozom taşırlar ve gametofit olarak adlandırılır. Gametofitlerin ureme organlarında ureme hucreleri oluşturulur. Ureme hucrelerinin dollenmesiyle de tekrar diploid bitki meydana gelir.

Vejetatif ureme: Bazı canlılarda gorulen vejetatif ureme; yeterli buyuklukteki gelişmeye uygun parcaların eksiklerini tamamlayarak yeni bir birey meydana getirmesidir. Deniz yıldızının kopan kolunun tamamlanması ve kolun da gelişerek yeni bir denizyıldızını meydana getirdiği gibi bir rejenerasyon, kavak ve soğut gibi bitkilerde bir dal parcasının toprağa dikilerek gelişmesinde olduğu gibi celikle ureme, cilek bitkisinde toprağın uzerinde govdenin bir bolumunden kokun ve sonrasında yeni bir cilek bitkisinin oluşmasında olduğu gibi surunucu govde ile ureme, patates bitkisinin yumruları uzerindeki gozlerin gelişerek yeni patates bitkisini oluşturduğu gozle ureme gibi ceşitleri sayılabilir.



Eşeyli ureme: Kalıtsal olarak farklı iki hucrenin yada cekirdeklerinin birleşerek yeni bir bireyi meydana getirdikleri ureme şeklidir. Coğunlukla gelişmiş canlılara ozgu olan bu ureme şeklinde, anne ve baba diye tanımlanan iki farklı ata vardır. Ata bireylerin mayoz bolunme yoluyla gamet oluşturmalarından sonra dollenme ile oluşan birey ana veya babaya tam olarak benzemez. Gametlerin oluşumu sırasında meydana gelen mutasyonlar ve farklı iki gen dizilimine sahip hucrenin birleşmesinden oluşan yeni varyasyon yavrularda ceşitliliğe yol acar.

İzogami: Şekil ve yapı bakımından birbirine benzer aynı buyuklukteki gametlerin birleşmesiyle oluşan eşeyli ureme ceşididir. morfolojik benzerlik gosteren gametlerin taşıdıkları genlerde fizyolojik farlılıklar bulunur. Alg ceşitlerinden sporogyra, ulothrix ve chlamydomanas izogami ile urerler.

Heterogami: Farklı ozelliklerdeki dişi ve erkek gametlerle yapılan ureme şeklidir. Bazı alg turlerinde olduğu gibi gametler arasındaki farklılık cok az ise anizogami, yada insan ve diğer omurgalı hayvanlarda olduğu gibi gametler farklı morfolojik ve fizyolojik yapılara sahip ise oogami olarak adlandırılır. Oogami’de yumurta buyuk, hareketsiz ve bol sitoplazmalı olmasına rağmen sperm oldukca kucuk ve hareketlidir.

Konjugasyon: Kavuşma anl***** gelen konjugasyon da aslında gamet oluşturulmaz. Bakteri, paramesyum ve bazı su yosunlarında gorulen konjugasyon da yan yana gelen canlılar birbirlerine gen aktarımında bulunurlar. Canlıların gen diziliminde değişiklik dolayısı ile de ceşitlilik oluştuğu icin eşeyli ureme olarak kabul edilir.

Partenogenez: Arılar, calı cekirgeleri, karıncalar gibi eklem bacaklılarda gorulen partenogenetik uremede yumurta bazen dollenme olmaksızın gelişerek yeni bir birey meydana getirir. Oluşan birey erkektir ve haploid sayıda kromozom taşır. Normal ureme sureclerinde dişiler mayozla yumurtayı oluştururken erkekler mitoz benzeri bir bolunme ile sperm oluşturur. Dollenme sonucu oluşan bireyler ise hep dişidir. Arılarda oluşan dişiler bal ozu ile beslenirse kralice, cicek tozu (polen) ile beslenirse işci arı olur.

Hermafroditizm: Canlılarda normalde ureme organlarında sadece birisi bulunur. Dolayısı ile de tek ceşit gamet uretir. Fakat salyangoz gibi bazı hayvanlarla cicekli bitkilerin coğu her iki ureme organına da sahiptir ve hem yumurta hem de sperm uretebilirler. Boyle canlılara hermafrodit (erselik, cift cinsiyetli) denir. Erselik canlılar normalde kendi kendilerini dollemez. Bir populasyon icerisinde bireylerin bir kısmı erkek bir kısmı ise dişi rolunu ustlenir. Sonraki ureme doneminde rollerini değişebilirler.