KROMOZOMUN YAPISI



Bitkilerde ve hayvanlarda her tur kendine ozgu sabit sayıda kromozom icerir. Kromozomların sayısı mitoz bolunmedeki duzenli ve kesin olaylarla sabit tutulur. Bir cok hayvan ve bitkide kromozom sayısı eşittir. Fakat kromozomlardaki kalıtım faktorleri farklıdır.
İlk defa 1840 yılında botanikci HOFMEISTER tarafından Tradescantia bitkisinin polen hucrelerinde gorulmuş ve 1888 yılında WALDEYER tarafından da kromozom adı verilmiştir.

Hicbir zaman yeniden yapılmazlar, ya eskiden var olan kromozomların bolunmesinden ya da tamamlama senaaaleri ile yapılırlar. Yaşamın surekliliği kromozomların devamlılığına dayanır. Her canlıda kromozomların şekli farklı olmasına karşın aynı turde aynı kromozomların şekilleri birbirine benzerdir.
Orneğin; 3. kromozom bir turde aynı şekle sahip olmasına karşılık, yine aynı turde 3. ile 8. kromozomların şekilleri birbirinden farklıdır. Sayıları turden ture faklı olur. Sayısı ile organizasyonu arasında herhangi bir bağlantı yoktur. Kucuk bir kromozom daha fazla gen taşıyabilir. Orneğin, Ascaris megalocephala univelans'de 2n = 2 (bilinen en az sayıda kromozom taşıyan canlı), Drosophila melanogaster'de2n = 8, insanda 2n = 46, kecide 2n = 60, bir tur istakozda 2n = 200, Ophyoglossum vulgatum (bir ceşit eğrelti otu)' 2n = 500 (canlılar arasında bilinen en fazla kromozom sayılı bitki) kromozom vardır. Normal vucut hucreleri anadan ve babadan gelen birer kromozom takımına sahiptir. Ana ve babadan gelen eş kromozomların şekilleri ve buyuklukleri (eşey kromozomları haric) birbirne eşittir. Bu cift kromozom takımı butun vucut hucrelerinde bulunur. Boyle hucrelere somatik hucreler adı verilir. Kromozom sayısı bakımındanda diploittir denir ve 2n ile gosterilir. Fakat eşey hucrelerinde, ergin gametlerde ve bazı ilkel canlıların butun hayat devrelerinde (yalnız zigot halinde diploid) kromozomlar eşlerinden yoksundur. Partenogenetik coğalan bazı hayvanlarda, orneğin, erkek arılarda, vucut hucrelerinin kromozom sayısı dişilerinin somatik hucrelerindekinin yarısı kadardır. Ya erkek ya da dişi eşey kromozomunu bulunduranlara germinatif hucreler denir. Eşi olmayan kromozomlara da haploid denir ve "n" simgesiyle gosterilir. Kromozom sayısı sabit olmakla birlikte bazı ozelleşmiş hucrelerde, orneğin, boceklerin, ozellikle bazı sineklerin tukruk bezlerinde bu sayı 2n'nin katları şeklinde bir artış gosterir. Burada kromozomlar cekirdek zarı parcalanmaksızın coğalırlar. Buna endomitozis ve kromozom durumuna da poliploidi denir. Cekirdek buyukluğu kromozomların miktarına bağlı olduğundan, poliploidide cekirdek hacminde buyume gorulur.

Normal bir hucrede kromozomlar gozukmez. Profazın başlangıcından başlayarak gittikce yay şeklinde kıvrılan ve kalınlaşan ince kromatin ağı şeklindedir. Sonunda turlere ozgu şeklini alıncaya kadar kıvrılma devam eder. Dinoflagellata'da kromozomlar her zaman gozukur. Cunku bunlarda cekirdek zarı yoktur ve DNA bazik proteinlere bağlı değildir. Bu tip hucrelere mezokaryotik hucreler denir. Bir kromozomu kaba taslak dıştan incelersek şu kısımlar gorulur. Aralarında genel olarak acı bulunan iki koldan oluşur. Kollar primer boğumla birbirinden ayrılmıştır, buna sentromer (=kinetokor) denir. İki kolu birbirine eşit olan kromozomlara aaaasentrik, eşit olmayanlara ise supaaaasentrik denir. Bir kollu gibi gorunenlere akrosentrik (bunların sentromerleri kromozomun ucundadır) kromozom denir. Bazı hayvan grupları bu uc tipten yalnız birine sahiptir. Orneğin amfibiler yalnız aaaasentrik kromozomlara sahiptir.



Kromozomlar uzerinde primer (birincil) boğumlardan başka, sekonder (ikincil) boğumlarda bulunabilir. Bazen (genellikle) kromozomun uc kısmında uydu (stallit) denilen yuvarlak ya da uzunca bir yapı bulunur. Uydu, kromozoma ince bir kromatin ipliğiyle bağlıdır. Bu tip kromozomlara SAT kromozomlar denir. Sentromerler kromozomun iğ ipliğine takılmasını sağlar. Sentromeri olmayan bir kromozom bolunmeye katılamaz. ve tasfiye olur. Bu boğulma yerlerinde bulunan genler, rRNA'ları ve dolayısıyla cekirdekcikleri organize ederler. Bu genler cok defa yuzlerce kopya halinde bulunur ve buna gen amplifikasyonu ya da redunanz denir. Kromozomların uclarına da telomer denir.