ABD'nin guneybatısındaki dort eyalete yayılmış olan Navajo halkının dili giderek yok oluyor. Bu dili konuşanların buyuk bir bolumunun yaşlılar ve orta yaşlılar oldukları belirtiliyor. Oğrencilere Navajo dili oğretilmekle birlikte, okullarda İngilizce eğtiim uygulanıyor. Dahası, Navajo halkının yaşadığı yerlerde sokak ve urunlerin adları İngilizce veriliyor; "Navajo Times" gazetesi İngilizce yayımlanıyor. Durum boyle olunca, dilbilimcilerin yuz yıl icinde Navajo dilini konuşan tek bir kişi kalmayacağı yonundeki kuşkuları insana hic de şaşırtıcı gelmiyor.

Navajo dili dunya uzerinde tukenmeye yuz tutan tek dil değil. Dunyadaki 6800 farklı dilden yarısının, bir olasılıkla, elli altmış yıl icinde yok olacağı sanılıyor. Bu da, her on gunde bir dilin yeryuzunden silinmesi anlamına geliyor. Gezegenimizin dil ceşitliliği bugune dek boylesine hızlı bir yok olmaya tanık olmadı. İngilizce, 320 milyon kişinin ana dili olarak, dunyanın en cok konuşulan dilleri arasında ucuncu yer alıyor. Ne var ki, bu dile en yakın olan ve Hollanda ile Almanya kıyılarında konuşulan uc Frizye dili icin de tehlike canları calıyor.

Dilin ceşitliliği uzerinde araştırmalar yapan, Reading Universitesi evrimsel dirimbilim uzmanlarından Mark Pagel şu anda uc dort dilin dunyaya egemen olduğuna, dilde kitlesel bir yok oluş yaşandığına dikkat cekiyor.

Oteki toplumlardan soyutlanmış bir yaşam bicemi dilin ceşitliliğini besliyor ve sonucta yalnızca bir avuc insanın konuştuğu diller dunyaya bir ceşni katıyor. Dunyada yalnızca 250 dil bir milyonu aşkın kişi tarafından konuşuluyor. En az 3000 dilin konuşanları ise 2500 kişi bulunuyor.

Yok olmaya yuz tutan dillerin, yukarıda belirtilenler gibi, mutlaka az kişi tarafından konuşulan diller olması gerekmiyor. Kongo Demokratik Cumhuriyeti'nde konuşulan 250 farklı dilin buyuk bir bolumunu konuşanların sayısı Navajo dilini konuşanların sayısından az olmakla birlikte, bu dillerin tehlikede olmadıkları belirtiliyor. Oysa, Navajo dili yok olmanın eşiğindeki diller arasında yer alıyor.

Bir dilin yok olmaya yuz tutup tutmadığını o dili konuşanların sayısı değil, yaşı belirliyor. Dil cocuklar tarafından konuşuluyorsa, geleceği oldukca guvencede demektir. İnsanlar ana babalarının konuştukları dili konuşmayı neden reddediyorlar? Yok Olmaya Yuz Tutmuş Diller Vakfı'ndan Nicholas Ostler 'e gore, bu durum kucuk bir toplumun kendisini cok daha buyuk ve varlıklı bir başka toplumun yanında bulmasından oturu yaşadığı guven bunalımının bir sonucu. Bu tur kucuk toplumlarda yaşayanlar kendi kulturlerine olan inanclarını yitiriyorlar.
Değişim her zaman isteğe bağlı olmuyor. Coğu zaman hukumetler azınlıkta kalan dilleri yok etmeye calışıyorlar ve bu amacla o dillerin halk arasında konuşulmasını, ya da okullarda oğretilmesini yasaklıyorlar. Orneğin, ABD'de daha once izlenen politika nedeniyle Navajo ve benzeri diller zorunlu olarak yok olmaya yuz tutan diller listesine girdi. Habeşistan Yahudilerinin konuştuğu Falaşa dili, Hıristiyan yoneticilerin yuzyıllar boyu uyguladıkları zulme karşın, Afrika'da bugun bile konuşulmakla birlikte, 1984-1991 yılları arasında İsrail'e goc eden 70 bin Falaşalı arasında artık bu dil yerini giderek İbranice'ye bırakıyor.

Chicago Universitesi dilbilim bolumu başkanı Salikoko Mufwene ise, dili yok eden en oldurucu silahın hukumet politikası değil, ekonomik kureselleşme olduğuna inanıyor. Mufwene, iş ilişkilerinde gecerli olmayan azınlıktaki bir dilin etkinliğini korumasının hic de gercekci bir beklenti olmadığına dikkat cekiyor ve "Amerika'nın yerlileri kendi dillerine duydukları saygıyı yitirmediler, ancak sosyo-ekonomik baskılara uymak zorunda kaldılar. Ekonominin buyuk bir bolumu İngilizce yurutulurken, onların bu dili konuşmayı reddetmelerini beklemek abes olurdu," diyor.

Bir de Avrupa ve Afrika'ya goz atalım. Dunya nufusunun % 'u Avrupa'da yaşamakla birlikte, bu anakarada dunya dillerinin yalnızca % 'u konuşuluyor. Ote yandan, buyuk olcude yerel olan ekonomisiyle, Afrika'da tum dunya dillerinin yaklaşık ucte biri konuşuluyor.

İyi de, diller korunmaya değer mi? Dilbilimcilere gore, dillerin yok olması durumunda en azından dil araştırmaları acısından bir veri yitimi soz konusu. Yazılı ya da kayıtlı olmayan bir dilin yok olması, bilim acısından bir yitim anlamına geliyor.

Dil, ayrıca, konuşulduğu toplumun kultur ve gelenekleriyle de yakından ilintili olduğundan, biri olmadan otekinin korunması cok guc oluyor.

Dildeki ceşitliliğin yok olması dunyaya bakışımızı da değiştirebilir. Bir dili oğrenmenin beyinde fizyolojik değişimlere neden olduğu yonunde somut kanıtlar var. Ceşitli kavramlarla ilgili ornek ve bağlantılar toplumumuzun dilsel gelenekleri uzerine kurulmuş olabilir.

Dilbilimcilerin yoğun cabalarına karşın, bircok dil onumuzdeki yuzyıl icinde bir olasılıkla yok olacak. Ne var ki, kulturel kimliğin giderek onem kazanması dillerin yok olmasını onleyebilir.

Dilde ceşitliliğin korunabilmesi icin, insanların egemen olan dilin yanı sıra, atalarının da dilini oğrenmeleri gerekiyor. Uzmanlar yok olmaya yuz tutan dillerin buyuk bir bolumunun ancak o dillerin egemen olan dillerle birlikte eşit duzeyde konuşulmasıyla ayakta kalabileceklerine dikkat cekiyorlar.

Gelgelelim, yok olmaya yuz tutan bir dilin korunmasıyla, bir dile yeniden yaşam verilmesi farklı şeyler. Mufwene, dilin korunmasının daha cok bir meyvenin tazeliğinin kavanozda korunması gibi bir şey olduğuna inanıyor ve yok olma tehlikesiyle karşı karşıya olan dilleri konuşan sıradan insanlar icin yaşamın dil emperyalizmine karşı verilen amansız bir savaş olduğuna parmak basıyor.

Cumhuriyet Bilim&Teknik