Donem donem sosyal medyada insanların saclarının diken diken olduğu videoları goruyoruz. Sacların bir anda havalanması şaşkınlık ve komik bir durum yaratırken ne olduğunu anlamıyor olabilirsiniz. Başınıza geldiyse yapacakları biliyor olabilirsiniz ama hÂl boyle bir durum ile karşılaşmadıysanız kendinizi şanslı sayabilirsiniz.
Sac ve vucut tuylerinin havalanmasının yıldırım ile bağlantısı nedir, nasıl bir anda saclarımız ucacak gibi oluyor ve uyuşukluk hissediyoruz diye merak ediyorsanız sizi boyle alalım. Statik elektrikten başlayıp yıldırımla bu durumun bağlantısından sonra yıldırımdan nasıl korunacağınızı da acıkladık.
İlk olarak ornek bir olayın yaşandığı şu videoyu izleyelim. Oncelikle “Statik elektrik nedir?” ile başlayalım ki yıldırımla bağlantıyı daha kolay kuralım.
Aslında hepimiz statik elektrik durumunu gunluk hayatımızda sıklıkla yaşıyoruz. Kazak giyerken sacımızın elektriklenmesi ya da plastik bir tarağın sacımızı cekmesi hatta ozellikle cocuklarda daha sık gorduğumuz kaydıraktan kayarken saclarının elektriklenmesi statik elektriğin bariz orneklerinden.
Maddeler icerisindeki atomların pozitif ve negatif yukleri bulunur ve bu yukler birbirine eşittir. Pozitif ve negatif yuklerin birbirinden ayrılması durumunda ise statik elektrik ortaya cıkar. İki maddenin temasında bir tarafta aşırı pozitif, diğer tarafta ise negatif yuk bırakılır. Maddelerin birbirinden ayrılması durumunda bir tarafta elektron fazlalığı, diğer tarafta elektron azlığı oluşur. Bu durumda da iki ayrı yuk birbirini cekip yalıtkan hava boyunca kıvılcım yaparak yuk boşaltmak isterler.
Potansiyel farkı az olan durumlarda -kazak ve sac orneği gibi- herhangi bir tehlike ile karşılaşılmaz. Ancak yıldırım carpması veya iş kazaları potansiyel farkın fazla olduğu durumlarda meydana gelebilir ve bu da buyuk tehlikeler oluşturur.
Yıldırım, Zeus ’un ofkesi değil statik elektriğin sonucudur.
Doğal statiği yıldırımda gorebiliriz. Fırtınalı havalarda, su damlacıklarının ve buz kristallerinin birbiri ile carpışması statik elektriği oluşturur. Alt kısmı negatif, ust kısmı pozitif yuklu olan bulut, aşağıya cekilir ve statik elektrik yuklerinin boşalması neticesinde yıldırım acığa cıkar. Buluttaki yuksek voltajın toprağa boşalması sırasında da yaklaşık 30 bin amper akım aktarılır.
Yaklaşık 30 milisaniyede seyahat eden yıldırımdan, Road Runner olsanız bile kacamazsınız. Yıldırımdan kacmak imkÂnsız gibi gorunse de iyi bir haberimiz var ki o da yıldırımın duşmeden once uyarılarda bulunup korunmamız icin zaman tanımasıdır. İceriğimize de konu olan sacların diken diken olma durumu yıldırımın “geliyorum” deme yollarından biridir.
Catırtı veya vızıltı gibi sesler duyuyorsanız ya da deriniz sızlıyorsa yıldırımın geldiğini anlayabilirsiniz. Ayrıca garip gelse de ağzınızda metalik bir tat hissedebilirsiniz. Klor kokusuna benzeyen ozon kokusu almak, başınızın donmeye başlaması da yıldırımın yakın olduğuna işarettir.
Işıktan daha hızlı değilsek yıldırımdan nasıl korunacağız? Acık arazide ve denizde olmak, tarlada ağır iş makineleri kullanmak, telefonla konuşmak ve elektrikli aletleri tamir etmeye calışmak yıldırım carpma riskinin en yuksek olduğu şeylerdir. Diyelim ki sacınız kabardı veya diğer belirtilerden birini yaşadınız anda “Yıldırımdan korunmak icin ne yapmamız gerekiyor?” diyorsanız işte cevapları:
Hemen bir binaya veya araca girin. Sığınacak yeriniz yoksa da yere cokup kapanın ama asla yere uzanmayın. Ayaklarınızı birleştirin, parmak ucunda durun ve kafanızı dizlerinizin arasına kapatın. Amacınız en az şekilde yer kaplamak olmalı. Ağaclardan uzak durun. Eğer ormanda iseniz de tek başına bir ağacın altına girmek yerine alcak ağac kumeleri arasındaki boşluklara veya yere en yakın ağacın altına sığının. Metal veya elektrik uretebilen herhangi bir cisme temas etmeyin. Kalabalıksanız herkesle aranıza en az 1,5 metre mesafe koyun. Evde iseniz pencere ve kapıları kapatın. Soba, radyator, şomine, metal boru, lavabo, prize takılı aletler ve kablolu telefonlardan uzaklaşın. Bulaşık yıkamayın ve duş almayın. “İpte camaşırım vardı, yağmur bastırmadan alayım.” demeyin ve camaşır ipinden uzak durun. Arac icerisindeyseniz de bir yere kıpırdamayın ve aractan cıkmayın. Ancak metal cercevenin vucudunuza temas etmemesine ozen gosterin. Bircok konuda olduğu gibi yıldırım carpmasında da yanlış bilinenler var.
Lastik tabanlı ayakkabının yıldırım carpmasından koruyacağını okumuş veya duymuş olabilirsiniz. Ancak bunun hicbir faydası olmadığını bilmelisiniz. Ayrıca aynı noktaya iki kere yıldırım duşmeyeceği konusunda da yaygın bir inanış var. Uzgunuz ama buna guvenmememiz gerektiğini soylemek zorundayız. Aynı noktaya iki kere yıldırım duştuğunu gosteren pek cok olay mevcut.
Yıldırımla buluşma şansımız kırmızı kar kadar uzak mı?
Yıldırımın gelip size carpma olasılığı yaklaşık 600 binde 1 ’dir. Yaşadığınız sure boyunca en az 1 yıldırım duşme olasılığı ise 3 binde 1 ’dir. Tabii ki bu ihtimaller bulunduğunuz ortama gore değişebilir. Yıldırım carpan kişilere bakıldığında %10 ’nu olumle sonuclanır, %70 ’inde ise uzun sureli hasarlar gorulur. Turkiye ’de ise yıldırım carpması sonucu 1 yılda olum sayısı yaklaşık 90 ’dır.

Hasarlar bununla da sınırlı olmayabilir. 1975 yılında Kaliforniya ’nın Sierra Nevada bolgesindeki Moro Kayası'na bir grup arkadaş tırmanış gercekleştirirken iki kız kardeşin sacları diken diken oluyor. Yıldırım carpması sonucu bayılanlar olsa da kız kardeşler evlerine donuyor ancak olaydan sonra depresyona giriyorlar ve intihar ediyorlar. Tabii ki bunun yıldırımla bir bağlantısı olup olmadığını bilmiyoruz. Bilim insanları uzerine araştırma yapmaya devam ediyor.
Yıldırım carpması her zaman olumle sonuclanmasa da ciddi hasarlar bırakabilir.
Araştırmalar sonucunda bazı klinik bulgular yıldırım carpmasının organları etkilediğini gosteriyor. Şuur kaybı veya değişiklikleri, olay anını hatırlamama, beyin odemi, felc, solunum durması, uyuşukluklar olabilir. Ciddi derecede yanıklar, kompartman sendromu, kemik kırıkları, bobrek yetmezliği, katarakt gibi bazı goz kusurları, işitme kaybı, kişilik değişiklikleri ve konuşma kaybı gibi bircok rahatsızlıklar da gozlenebilir.
Yıldırım carpmasını her detayına kadar inceledik ve başımıza gelebilecek ciddi durumları gordukten sonra ozellikle acık alanlarda daha dikkatli olmanızı ve koşarak en uygun yere kacabilmenizi dileriz.
Kaynaklar: National Weather Service, Meteoroloji Genel Mudurluğu, TMMOB Elektrik Muhendisleri Odası, TMMOB Jeoloji Muhendisleri Odası, Turk Kardiyoloji Derneği, Turk Noroloji Dergisi Webtekno'yu Threads'de takip et, haberleri kacırma