Doğaya hayran kalmamak elde değil. Oyle ki bazen bilim insanlarının laboratuvarlarda omrunu harcayıp da bulduğu bileşiklerin aynısını doğa gorebiliyoruz. İşte amonyak da bunlardan bir tanesi. Gunumuzde pek cok farklı endustri alanında kullanılan en yaygın kimyasal maddelerden bir tanesi olan amonyak, aslında insan dahil doğanın bircok farklı noktasında karşımıza cıkıyor.
Bugun bildiğimiz anlamdaki endustriyel uretimi ile amonyağın yuz yıldan biraz daha uzun bir gecmişi var. Ancak bu aynı zamanda doğal bir bileşen olduğu icin aslında tarihi cok ama cok daha eski. Endustriyel kullanım alanlarının yanı sıra sporcular tarafından uygulanan ilginc bir kullanım yontemi daha var. Yani tarihi epey ilginc. Gelin amonyak nedir, ne işe yarar gibi merak edilen sorulara yakından bakalım.
Kısaca maddemizi tanıyarak başlayalım: Amonyak nedir, asit mi baz mı? NH3 formulu ile bilinen amonyak, bir azot ve uc hidrojen atomunun birleşmesi ile oluşan bir bileşiktir. Suda baz ozelliği gosteren amonyak, oda sıcaklığında gaz halinde bulunmasına rağmen ticari alan sulu cozelti olarak kullanılmaktadır. Gunumuzde pek cok farklı endustri alanında yaygın olarak kullanılan bir kimyasaldır.

Amonyak kendine has ozelliklere sahip: Renksizdir. Tahriş edicidir. Keskin ve hatta boğucu bir kokuya sahiptir. Saf halinde susuzdur ama nemi kolayca emer. Alkali ozelliklere sahiptir. Aşındırıcıdır. Suda kolay cozunur. Gaz hali sıkıştırılarak sıvı hali elde edilir. Celik kaplarda sıkıştırılmış sıvı halde taşınır. Yuksek derecede yanıcı olmasa bile taşıma kaplarında patlayabilir. Pek cok farklı endustri alanının temel maddesi amonyaktır:
Boya urunlerinde Sanayi tesislerinde soğutma amacıyla Parfumlerde Nitrik asit uretiminde Temizlik malzemelerinde Ure uretiminde Patlayıcı maddelerde Plastik maddelerde Gubre yapımında Gunumuzde endustriyel olarak uretilen amonyağın yaklaşık yuzde 80 ’lik bir bolumu gubre uretiminde kullanılıyor. Ev tipi temizlik malzemelerinde yuzde 5 ile yuzde 10 arasında değişen bir oranda amonyak bulunabilir. Endustriyel kullanımda ise bu oran yuzde 25 ’e cıkar.
İyi ama tam olarak amonyak ne işe yarar? Gazlaşma gizli ısısı olarak adlandırılan bir değer amonyakta son derece yuksek olduğu icin soğutma sistemlerinin vazgecilmezidir. Bakteriyel tepkime yarattığı icin topraktaki nitrojen dongusunun onemli bir parcasını oluşturuyor. Bunun yanı sıra pek cok farklı kimyasal ve biyolojik surecte gerekli tepkimelerde oncu gorevi gorur.
Endustriyel olarak uretilmeden once amonyak bulunması zor bir bileşendi:
Az cok koy hayatını goren herkes bilir, oradaki hayvanların dışkıları gubre olarak toprağa karıştırılır ve boylece verim artar. 19. yuzyıla geldiğimizde ise tarım bilimciler bunun altındaki sırrı cozdu ve nitrojenin gerekli olduğunu anladılar. Nitrojen dongusunun en onemli bileşeni ise amonyaktı.
Henuz endustriyel olarak uretilmediği donemde bu nedenle amonyak son derece kıymetliydi. Oyle ki kaşifler Peru kıyılarındaki bir adada doğal amonyak kaynağı bulunca altın bulmuş gibi oldular. Burada yuzlerce yıldır birikmiş kuş dışkısı, farklı ve zengin bir amonyak kaynağı sunuyordu. Adaya akın akın insanlar geldi ve 1840 - 1870 yılları arasında tahminen 12 milyon ton amonyak cıkarıldı.
Cıkarılan oran cok buyuk gibi gorunuyor olabilir ancak dunya nufusunun da bir yandan giderek arttığını ve yiyecek ihtiyacının da bununla beraber arttığını unutmayın. Adadaki amonyak rezervinin en gec 50 yılda tukeneceğini ongoren bilim insanları calışmalara başladılar ve bu bileşeni doğal olmayan şekilde elde etmenin yollarını aradılar.
Amonyak, kaşiflerine nobel kazandırdı:
Amonyak doğal olarak insan vucudunda, doğada, toprakta, suda, havada ve hatta kucuk bakterilerde bile bulunan bir bileşen olduğu icin zaten insanlar amonyağın ne olduğunu her zaman biliyorlardı. İzole edilip element bileşiminin bulunması ise 18. yuzyılda gercekleşti. Pek cok farklı bilim insanı uzerinde calışmalar yapsa bile tam element bileşenini 1785 yılında Fransız kimyager Claude Louis Berthollet belirlemiştir.
Belirledik bitti olmuyor, bunun nasıl uretileceğini bulmak gerekiyor. İki Alman kimyager olan Fritz Haber ve Carl Bosch, 1909 yılında amonyağın nitrojen ve hidrojenin yuksek sıcaklık ve basınc altındaki katalitik reaksiyon ile uretildiği yontemi keşfettiler. Yaptıkları bu calışma sayesinde 1918 yılında Fritz Haber, 1931 yılında ise Carl Bosch Nobel Kimya Odulu ’ne layık goruldu. Buldukları yontem bugun hala kullanılmaktadır.
Amonyak adı rastgele verilmedi, ismi Mısır tanrısı Amon ’dan geliyor:
Kimya dedik, endustri dedik, sanayi dedik; Mısır tanrısı nereden cıktı diye şaşırabilirsiniz ama doğru. Ne demiştik, amonyak doğal olarak bulunduğu icin insanlar zaten tarihin ilk cağlarından beri bu maddeyi biliyorlardı. Bizim, onların bunu bildiğini oğrenmemiz ise bir Amon tapınağının keşfedilmesi ile mumkun oldu.
Bugun Libya sınırları icerisinde bulunan antik Mısır tanrılarından Amon ’a adanmış bir tapınak, doneminde sayısız ziyaretci cekiyordu. Gelen ziyaretciler develerini bir yere bırakıyordu ve develer de burada haliyle dışkılıyordu. Daha sonra tapınak gorevlileri yakıp ısınmak icin kuruyup tezeğe donuşen bu dışkıları kullanıyordu. Tezek yandıkca tapınak duvarlarında tuz gibi amonyum klorur birikiyordu. İşte bu madde Amon ’un tuzu olarak adlandırılıyordu yani amonyak.
Ağırlık kaldıranların kokladığı şey var ya, işte o amonyak: Deminden beri anlatıyoruz; endustri alanında kullanılır, tahriş edicidir, ciğerlere iyi gelmez ama işte bu sert ozellikleri aynı zamanda bir uyarıcı vazifesi de goruyor. Ozellikle yuzlerce kiloluk ağırlık kaldıran haltercileri ve vucut geliştiricileri izlediyseniz yuksek ağırlıklara girmeden once bir şey kokladıklarını gormuşsunuzdur. İşte o, amonyaktır.
Sporcu amonyağı kokladığı zaman vucudunda anormal bir adrenalin salgılaması yaşanır ve boylece ağırlığı kaldırmak kolaylaşır. Aynı şekilde amonyak koklandıktan sonra sporcu cok daha fazla nefes alma ihtiyacı hissettiği icin kaslara cok daha fazla oksijen gider. Genel kanı bu yondedir ancak bilimsel olarak amonyak koklamanın ağırlık kaldırmayı kolaylaştırdığına dair bir kanıt yok. Ustelik zararlı olabileceğini de hatırlatalım.
Bugun sayısız endustri alanında kullanılan amonyak nedir, ne işe yarar gibi merak edilen soruları yanıtlayarak tarihi hakkında bilmeniz gereken onemli detaylardan bahsettik. Nereden nereye değil mi, insan şaşırmadan edemiyor.
Kaynaklar: ACS, Healty.NY.GOV Webtekno'yu Threads'de takip et, haberleri kacırma