Fiilde catı, ozne-yuklem ve nesne-yuklem olarak iki ana başlık altında incelenir. Bunların alt başlıkları olması da aslında kafa karıştırıcı unsurlar olur. Ozellikle sınavlarda sıklıkla karşımıza cıkan bu konuyu daha anlaşılır hale getirmek, aklınızda kalıcı ornekler bırakmak adına fiilde catıyı detaylandırdık.
Karışık gibi gorunse de aslında basit olan fiilde catı konusunu incelerken her cumleye ve detaya dikkat etmenizde fayda var.
Fiilde catı nedir? Fillin ozne ve nesneye gore kazandığı anlama "catı" denir. Fiilin girdiği bicimi de gosteren catı, fiillerin ozne ve nesne alıp almadıklarına, kim tarafından yapıldığına ve ozne ile nesnenin fiilden nasıl etkilendiğine gore farklı gruplara ayrılır.

Fiilde catı konusuna gorselde gorduğunuz ayrım ile başlayarak konuyu daha net anlatabiliriz. Buradaki onemli nokta hangisine neyin geleceğidir.
Etken fiile “kendisi” gelebiliyorken edilgen fiile “başkası tarafından” geliyor. Gecişli fiile ise “onu” gelirken gecişsiz fiile “onu” gelemiyor.
Catı; fiillerde aranır, nesnelerde aranmaz. Fiilde catı konusunda bilinmesi gereken en onemli nokta catı ozelliğinin fiillerde aranmasıdır.
Arsen eve geldi. (“Geldi” fiildir, catı aranır.) Emir iyi bir oğrencidir. (“Oğrenci” fiil değildir, catı aranmaz.) Elinde 3 tane kalem vardı. (“Vardı” isimdir ve catı aranmaz.) Restorana vaktinden once vardı. (Buradaki “vardı” fiildir ve catı aranır.) Ozne-yuklem ilişkisine gore fiiller: Etken Fiiller Edilgen Fiiller Oldurgan fiiller Ettirgen fiiller
Etken fiillere ornek: Ozne, işi kendisi yapar ve cumlelerde ozne gercektir.
Kitabın arkasını cizdi. Tabakları dolaba koydu. Edilgen fiillere ornek: İş başkası tarafından yapılır ve ozne sozdedir.
Kitabın arkası cizildi. Tabaklar dolaba koyuldu. Karşınıza cıkacak bir diğer detay. Dikkat edin! Bazı etken fiillerde, işi “karşılıklı” ya da “birlikte” yapma anlamı vardır. Fiile bu anlamları “-ş” eki katar.
Toplantı icin mudurle yazıştık. Cocuklar cizgi filme guluştuler. Oldurgan fiiller Gecişsiz fiiller, “-t, -r, -tır” ekleriyle gecişli hale getirilebilir. Bu fiil turu ise oldurgandır.
Ağladı (gecişsiz) Ağlattı (gecişli) Yemek pişti (gecişsiz) Yemek pişirdi (gecişli) Ettirgen fiiller Ettirgen fiil, gecişli fiil kokune, “-t, -r, -tır” eklerinden bir ya da iki tanesinin gelerek gecişlilik derecesinin arttırılmasıdır.
Annem evi temizletti. Annem evi temizlettirdi. Nesne-yuklem ilişkisine gore fiiller: Nesne alabilen gecişli fiiller Nesne alamayan gecişsiz fiiller Donuşlu fiiller İşteş fiiller
Gecişli fiillere ornek: Cumleler "onu" kelimesini alabilir.
Merve tabağı kırdı. Annem yemek hazırlıyor. Gecişsiz fiillere ornek: Cumleler "onu" kelimesini alamaz.
Yemeği suyu taştı. Arkadaşı ona kızdı. Buraya dikkat edin! Bazı cumlelerde nesne olmasa bile yuklemdeki fiil gecişli olabilir. Boyle fiillerde de yine “onu” kelimesi kullanılabilir.
Ayşe teyze cok guzel anlattı. Sabahtan akşama kadar oturup duşundum. Bu iki orneğe de “onu” kelimesi gelebildiği icin gecişlidir.
Donuşlu fiiller Edilgen fiillerde olduğu gibi donuşlu fiiller de “-l, -n” ekleriyle oluşturulur. Ancak edilgenden farkı, ozne hem eylemi yapar hem de eylemden etkilenir.
Başarılı olamayınca yarışmadan cekildi. Arkadaşım, calıştığı iş yerinden ayrıldı. Edilgen ve donuşlu, aynı eklerle oluşturulduğundan karıştırılmaması gerekir. Edilgen fiillerde ozne, sozde oznedir. Donuşlu fiillerde ise gercek oznedir.
İşteş fiiller Fiile gelen “-ş” eki ile eylem, en az iki kişi tarafından karşılıklı ya da birlikte yapılıyorsa “işteş catılı fiil”dir.
Babası ile kapıda karşılaştılar. Ay sonunda muhasebe ile odeştiler. Barda uzun sure bakıştılar. Dikkat: Bazı cumlelerin fiilinde “-ş” eki olsa bile işteş fiil sayılmayabilir. Eylemin coğul eki olması veya topluluk belirten bir kelime sayesinde gercekleşiyor olması gerekir.
Kelebekler ucuştu. (işteş fiil değildir) Tum sınıf, sınavı gecmek icin haftalarca calıştı. (işteş fiildir) Not: Barış, gureş, savaş ve yarış kelimeleri kokleri bakımından işteştir. Bu kelimelerin ek almalarına gerek yoktur.
“Erkan kedisini buldu.” cumlesini ele alalım ve ornek uzerinden anlatalım.
“Erkan” ozne, “kedi” nesne ve “buldu” yuklemdir.
Eğer ozne-yuklem ilişkisi olursa Erkan kendisi mi buldu yoksa kedi başkası tarafından mı bulundu olarak bakılır. Erkan kedisini kendisi bulduğundan bu fiil etkendir.
Nesne yuklem ilişkisinde ise “Erkan neyi buldu? kedileri buldu. Nesne alabildiği icin fiil gecişlidir.
Fiilde catı konusuyla ilgili cıkmış sorulara ve orneklere goz atalım:
Cevap: C
Sorunun cevabını kısaca bulmak icin her cumleye "onu" kelimesini getirebiliriz.
A) Onu iletti. (gecişlidir) B) Onu beğeniliyor. (gecişsiz) C) Onu korkuyor. (B seceneğindeki gibi gecişsiz olması gerekirken gecişli yazılmış. Bu yuzden cevabımız C'dir.) D) Onu ilerliyor. (Gecişsiz)
Cevap: D
Diğer tum seceneklerdeki eyleme "onu" kelimesi getirilmez. Bu yuzden de doğru cevap D'dir.
''Ben her sabah sut icerim. Onu icerim.''

Cevap: D
Son sorumuzda da yukleme sadece "onu" getirmek yeterlidir. Diğer fiiller gecişsiz iken 4. cumlemizde gecişli fiil vardır.
Ornekleri inceledikten sonra konuyu daha net anlamanız icin pratik yapmanızda, bol bol soru cozmenizde fayda vardır.
Turkcede kafanızı karıştıran ve bir turlu aklınızda tutamadığınız konuyu yorumlara belirtirseniz yer vereceğimiz iceriklere katkıda bulunabilirsiniz.
Webtekno'yu Threads'de takip et, haberleri kacırma