Aya gitmek her zaman sansasyonel bir oneme sahip olmasıyla bir cok farklı acıdan konuşuldu. Aya gidip geri donmek, şuphesiz insanlık adına 20.yy ’daki en buyuk olaydı.
Yalnızca Soğuk Savaşın politik mucadele enstrumanı ya da bir Hollywood efsanesi olması değil, aynı zamanda bilim dunyasının ilerlemesiyle ilgili onemli bir kilometre taşı olması da bu olayın hak ettiği anlamı tam olarak yansıtmaz. Gercek şu ki insanlık 20.yy bitmeden dunya dışına cıkıp, bir başka yere iniş yapıp, sonra da geri donebilmeyi başardı.
Ve sonrasında bir kez başarıldığında ardı ardına yapılan seferlerle defalarca aya gidildi. Ta ki aya gitmenin verdiği heyecanla gaza basan herkesin, bir kalkış sırasında uyarılmalarına dek…
Kasım 1969 ’da Kenney Uzay Merkezi ’den (Kennedy Space Center) kalkan Apollo 12 uzay aracının uzerine, kalkıştan kısa bir sure sonra bir yıldırım duştu. O gun bilim insanları ilk defa devasa bir şeyi uzaya gonderdiklerini fark ettiler ve uzay yolculuklarının zannettiklerinden daha zorlu gececeğini anladılar.
Ardından Apollo 13 olayı meydana geldi. Daha sonraları 1995 ’te patenti alınarak Hollywood ’da kullanılan “Houston, We have a problem” repliği 13 Nisan 1970 gunu aslında “Houston, We ’ve had a problem” şeklinde yaşandı. Yangın cıktı. Astronotlar dunyaya ayakları uzerinde geri dondu ancak yine de herkesin iyi bir kutlamaya ihtiyacı vardı.
Sonrasında programlar azaldı ve aya seyahat bir sure ertelendi. Şartları zorlayarak aya gitmeye calışmak yerine, muhendislik ve malzeme bilimlerini geliştirerek bugunlere hazırlandık.
Ve nihayet aya gidişler 10 yıl icinde tekrar başlıyor. Bu nedenle hazırlıklarımızı yapmak adına gozumuzu tekrar aya cevirmiş durumdayız.
Rutin gozlemlere takılan kucuk pırıltı
Ocak ayı icin aydaki tutulmaları gozlemleyen bilim insanları, son derece nadir gercekleşen bir olaya tanık oldular. Bir gok taşı ay yuzeyine carptı ve kısa sureli bir parlama goruldu. İspanyol astronomlar carpan goktaşının yaklaşık 61.000 km hızla ay yuzeyine carptığını ve 10 — 15 m capında bir krater oluşturduğunu duyurdular.
Huelva Universitesi ’nden Profesor Jose Maria Madiedo ve Endulus Astrofiziği Enstitusu ’nden Dr. Jose L. Ortiz, elde ettikleri sonucları Monthly Notices of the Royal Astronomical Society ’de (Kraliyet Astronomik Derneği Aylık Bildirimleri) yeni bir bildiri ile yayınladı.
Ayın tamamen dunyanın golgesine doğru girmesi ile ay tutulması gercekleşir. Dunya atmosferinde kırılan dağınık guneş ışığının etkisiyle ay normalden cok daha koyu kırmızı bir renk alır. Bu muhteşem olay, astronomlar ve daha geniş halk kitleleri tarafından duzenli olarak izlenir.
21 Ocak Saat 04:41 21 Ocak 04:41 GMT En yeni ay tutulması, 21 Ocak 2019 ’da gercekleşti. Kuzey ve Guney Amerika ve Batı Avrupa ’daki gozlemciler bu gorkemli olay icin en iyi manzaradaydılar. Saat 04:41 GMT ’de, tam tutulma aşaması başladıktan hemen sonra, ay yuzeyinde bir parıltı gozlendi. Amator gokbilimcilerden gelen yaygın raporlar, goktaşı etkisine bağlı parıltının cıplak gozle bile gorulebilecek kadar parlak olduğu yonundeydi.
Madiedo ve Ortiz, ay yuzeyini izlemek icin İspanya ’nın guneyinde 8 adet teleskop kullanarak, Ay Etkileri Algılama ve Analiz Sistemini (Moon Impacts Detection and Analysis System “MIDAS”) işletiyorlar. 21 Ocak gunu carpmadan cıkan parıltı 0,28 saniye surdu ve Madiedo ve Ortiz o sırada oraya bakıyorlardı. Daha once yapılan bir kac denemeye rağmen başarılamamış olan bu girişim, bu defa ikili tarafından goruntulendi ve ay tutulması sırasında kaydedilmiş ilk carpışma oldu.
“İcimden bir ses bana, o gunun bu gun olduğunu soyledi” diyor Madiedo. Ayrıca bu olayın, calışmaları sırasında duzenli olarak tespit ettikleri olayların coğundan daha parlak olduğu icin, olayı gozlemlerken etkilendiğini de ekliyor.
Kotulerin Dunyasında Savunmasız Kucuk Bir Uydu
Dunyanın aksine ayın onu koruyacak bir atmosferi yoktur ve bu nedenle kucuk kayalar bile yuzeyine carpabilirler. Ustelik bir atmosferi olmadığından, ona carpan nesneleri yavaşlatabilecek bir frenleme sistemi de yoktur. Bu nedenle ay yuzeyindeki carpışmalar devasa hızlarda gercekleşirler ve kayalar carpışma bolgesinde anında buharlaşarak; gezegenimizden “kısa sureli pırıltılar” olarak parlaması algılanabilecek, genişleyen bir dokuntu tuyu oluştururlar.
MIDAS teleskopları, carpma sonucu meydana gelen parıltıyı birden fazla dalga boyunda -yani farklı renkler icin- gozlemleyerek analizlerini iyileştirdiler. Madiedo ve Ortiz, gelen kayanın 45 kg ’lık bir kutleye sahip olduğunu ve carpışmadan hemen once yuzeyden 60 cm ve 30 cm yukseklikteyken olculen hızının saatte yaklaşık 61.000 km olarak belirlendiğini duyurdular.
Carpışma bolgesi Lagrange H kraterine yakın, -ayın gorunen yuzundeki sınır olan- ay kanadının (lunar limb) guney batı kısmında kalmaktadır.
10 yıl icinde tekrar Ay ’dayız
İki bilim insanı, carpma enerjisini 1,5 ton TNT ’ye eşdeğer olarak değerlendiriyor, Carpışma bolgesinde yan yana 2 tane cift katlı otobusu icine alabilecek kadar, yani yaklaşık 15 m capında bir krater oluştuğu duşunuluyor. Ayrıca carpışma sonucu cıkan enkazın, kabaca guneşin yuzeyi ile yakın değerlerde, yani 5400 santigrat derece tepe sıcaklığına ulaştığı tahmin edilmekte.
Madiedo, “Bu yuksek hızlı carpışmaları dunyadaki bir laboratuvar ortamında denemek imkansız olurdu. Parıltıları gozlemlemek, bir goktaşı ayla carpıştığında gercekleşen olaylarla ilgili fikirlerimizi test etmek icin harika bir yoldur” diyor.
Ekip, ayın yuzeyindeki goktaşı etkilerini izlemeye devam etmeyi planlıyor. Cunku onumuzdeki 10 yıl icinde tekrar aya donmeye karar verildi ve en azından astronotların karşılaşabilecekleri riskleri anlamayı umuyorlar.
MIDAS ’ın carpışma anına ait kaydettiği goruntuye ve calışmanın orijinaline aşağıdan ulaşabilirsiniz.
José M Madiedo, José L Ortiz, Nicolás Morales, Pablo Santos-Sanz. Multiwavelength observations of a bright impact flash during the 2019 January total lunar eclipse. Monthly Notices of the Royal Astronomical Society, Volume 486, Issue 3, July 2019, Pages 3380–3387, https://doi.org/10.1093/mnras/stz932