İnsanlık, tarih boyunca anlam veremediği olayları acıklamak icin ceşitli soylencelere başvurdu. Aynı kulturu paylaşan insanların nesilden nesle aktardıkları soylenceler ise yaratılış oykulerini yani mitleri oluşturdu. Her toplumun kendine ozgu mitolojik oykuleri olsa da olum olgusu daima benzer unsurlarla ilişkilendirildi. Olumun acıklaması yeraltı dunyasındaydı. Tıpkı Yunan mitolojisindeki Hades gibi Turklerin yeraltı tanrısı Erlik Han da olulerin dunyasına hukmediyordu. Son derece korkulan ve saygı duyulan yeraltı tanrıları kotuluğun sembolu kabul edildi. Hic kuşkusuz Hades ’i pek coğumuz tanıyoruz. Peki ya Turklerin tanrısı Erlik ’i ne kadar tanıyoruz? Gelin, Erlik Han efsanesine biraz yakından bakalım.
Turk kulturu ve tarihine ilgi duyuyorsanız; Eski Turkler ’de Giyim Kuşam Kulturu iceriğimizi ziyaret edebilirsiniz!🤩
Turk mitolojisinde yeraltı aleminin efendisi olan Erlik Han, kotuluğu sembolize eden tanrıdır Cizim Mustafa Uslu ’ya aittir. Yerlik kelimesinden tureyen bu isim; guc, yeraltı ve kotu kuvvet gibi anlamları ifade eder. Bu kelime Buryatcada kan icen, eski Kırgızcada kotu guc, Altaylara gore ise “guclu, kuvvetli” anlamına gelir. Erlik Han, Sibirya ’da “Arsan Dolay” Moğollarda ise “Homun Han” olarak adlandırılır. Erlik, yeraltı dunyasını ve bu dunyanın kotu ruhlarının temsilcisidir. Onun temsil ettiği kotu ruhlar sadece olum ve hastalık getirir.
Altayların yaratılış efsanesine gore, Erlik Han dunya yaratılırken Tengri ’ye buyuk bir kotuluk yapar. Bu nedenle Tengri onu cezalandırarak yeraltı dunyasına gonderir Cizim Batuhan Soral ’a aittir. Bazı yaratılış efsanelerine gore Tanrı Kayra Han, bir varlık yaratarak onun aracılığıyla yeryuzundeki dağları, golleri, nehirleri ve vadileri meydana getirmek istemiş. Bu varlığın ilk gorevi ise yeryuzunde toprak cıkarmakmış. Ancak tanrının yarattığı varlık, gorevi sırasında kendisi icin ağzına bir parca toprak saklamış. Bu nedenle lanetlenerek yeraltına gonderilmiş.
Bu hikÂyenin cok farklı versiyonları bulunuyor. Bazı efsanelere gore Erlik ’i Kayra Han değil iyilik tanrısı Ulgen yaratmıştır. Tanrının yarattığı varlık yani Erlik, Ulgen ’e başkaldırmıştır. Tanrı Ulgen, Erlik ’ten daha guclu olduğu icin onu cezalandırarak yer altına gondermiştir.
Kotuluğun Tanrısı yeraltı dunyasında camur, demir ve kayalardan inşa edilmiş bir sarayda yaşar Erlik, yeraltı cok karanlık olduğu icin kendi dunyasını aydınlatacak loş ışıkla parlayan bir guneş yaratır. Bu dunyadaki goller ve nehirler insanların goz yaşlarından oluşmuştur. Gol ve ırmaklarda “abra” olarak isimlendirilen timsah benzeri ejderhalar bulunur. Abra ’da tıpkı yeraltında bulunan her ruh gibi Erlik Han ’ın hizmetciliğini yapar.
Erlik, yaratılışı gereği iyi şeylere karşıdır ve daima kotuluk yapmayı tercih eder. Hem yeraltında hem de yer ustunde duzen ve barış istemez. Daima yıkıcıdır. Kara nemelerin (kotu ruh/cin) lideridir Erlik Han ’ın siyah ve kıvırcık sacları beline kadar uzundur. Efsanelere gore Erlik Han ’ın iki gozu arasındaki mesafe altı metredir. Goz kapakları da oldukca buyuktur. Kopek dişleri dudağından dışarı sarkar ve korkutucu bir goruntusu vardır. Sesi ise kaba ve boğuktur. Yeşil bir demirden yapılmış keskin bir kılıcı vardır. Kotuluğun efendisi olumsuz olduğu icin sonsuzluktur. Turk mitolojisinde Erlik Han ’ın o kadar korkunc tasvir edilir ki 1980 yılında Moğalistan topraklarında bulunan bir dinozor fosiline “Erlikosaurus” ismi verilir. Yaratılış Destanı ’nda Erlik Han şu şekilde anlatılıyor:
…
Mayma sactu Bay Erlik (Parlak saclı Bay Erlik)
Kişi koksu konoktu (Kuvası kişi goğsunden)
Ku baştan ayaktu (Kadehi kurumuş kafatasından)
Yeşil temir kılıctu (Kılıcı yeşil demirden)
Yalpak temir yarundu (Kurek kemikleri yassı demirden)
Yilim kara yustu (Kapkara yuzlu)
…
Eski Uygur sanatında Erlik Han, atletik bir yapıda ve boğa benzeri bir hayvanın uzerinde tasvir edilmiştir. Bu tasvirlerde Erlik ’in elinde kılıcı ve kara demirden bir kalkanı vardır Cizim Yağmur Candar ’a aittir. Erlik Han, dunyada kaos yaratmaktan sorumludur. İnsan ve hayvanlara salgın, olumcul hastalıkları bulaştırır. Hastalıklardan olen maddi bedenlerin ruhlarını yakalayarak yer altına goturur. Bu yakaladığı ruhlar artık Erlik Han ’ın hizmetcisidir. Kızıl renge burunmuş havalarda Erlik Han ’ın gucu doruğa ulaşır. Bu nedenle onun yeme icme vakti goğun kızıl olduğu zamandır. Yemek yerken nefes alıp vermesi yeryuzune ulaşır. Bu nedenle tan vaktinde ruzgÂr varken insanlar ağzını acmaz. Cunku bu ruzgÂr Erlik ’in nefesidir ve ona maruz kalan insanlar olur.
Kotuluğun Tanrısının 9 oğlu ve 9 kızı vardır. Erkek cocuklar “Kara Oğlanlar”, kız cocuklar ise “Kara Kızlar” olarak isimlendiriliyor Cizim Yağmur Candar ’a aittir. Erlik ’in kara kızlarından ikisinin bilinen ismi Kiştey Ana ve Erke Solton ’dur. Ne yazık ki diğer kardeşlerin isimleri bilinmiyor. Bu dokuz kız kardeş, kut torenleri sırasında kamları (şaman – din adamı) baştan cıkarırlar. Baştan cıkan kamlar, Erlik ile iletişime gecemediğinden başarısız kabul edilirler. Altay Turklerinin en onemli kahramanlık destanlarından Maaday Kara ’da Erlik ’in kızları şoyle tasvir ediliyor:
…
Erlik Bey ’in sevgili kara kızı
Abram- Moos Kara- Taacı idi bu
Başları baykuş tuylerinden
Kurku baykuş tuylu bir cuval
Ay parıltılı yuzu
Kara komur gibi
Guneş ışıklı yuzu
Karanlık gece gibi.
…
Kara kızlarla ilgili gunumuze ulaşan bilgiler kısıtlı. Ancak Erlik ’in oğullarıyla ilgili daha detaylı bilgiler bulunmakta. Kara oğlanlar bazı efsanelerde cesareti ve korkusuzluğu bazı efsanelerde ise kargaşayı temsil eder. Babaları Erlik Han gibi mutlak kotulukle anılmazlar. Yeryuzunde ceşitli gorevleri vardır. Orneğin yeryuzunde babaları icin yapılan kurban torenlerinde hazır bulunarak yeraltına inen şamanlara yol gosterirler. Yeraltında ise Erlik ’in sarayını korudukları icin “Kapı Bekcileri” olarak da bilinirler.
Erlik ’in erkek evlatlarının ismi şoyle:
Karaş Han (Karanlık Tanrısı)Badış Han (Felaket Tanrısı)Kumur Han (Komur Tanrısı)Temir Han (Demir Tanrısı)Yabaş Han (Bozgun Tanrısı)Kerey Han (Arabozuculuk Tanrısı)Şıngay Han (Kargaşa Tanrısı)Ucar Han (Haber Tanrısı)Matır Han (Cesaret Tanrısı) Kara oğlan, Turk mitolojisinde acımasız kişileri tanımlayan bir tabirdir. Gunumuzde de sıkca kullanılan bu kavram zamanla cesaretli ve korkusuz kişileri tanımlamak icin kullanılmaya başlamıştır.
Kuzey Sibirya ’da Taymır yarımadasında yaşayan Dolgan Turkleri arasında anlatılan bir efsaneye gore mamutları yeryuzunden kotuluğun Tanrısı goturmuştur Erlik, yeryuzunde yaşayan mamutları yeraltının karanlık dunyasına goturur. Efsaneye gore mamutlar yeraltının sıcak ve karanlık ortamında Erlik Han ’a hizmet etmek zorundadır. Kotuluğun efendisi onları lanetlemiştir. Eğer bir mamut yeryuzune cıkmaya calışırsa anında buz kesilerek olur.
Turk mitolojisinde Erlik Han “cennetten kovulma” anlatısının da başroludur. Tevrat ’ta yazan Adam ve Eve yerine Altay mitolojisinde Torungey ve Ece isimleri gecer. Ece, kotuluğun tanrısı Erlik ’in sozlerine kanarak Tanrı ’nın yemeyi yasakladığı meyvelerden birini yer. Boylece Erlik, insanların cennetten yeryuzune duşmelerine neden olur. Tevrat ’taki yılan motifi Altay mitolojisinde Erlik ’tir.
Kaynak: 1 2 3