Neredeyse dunyanın tum ulkelerinde işler, geleneksel olarak yaka rengine gore sınıflandırılır. Yaygın sınıflandırmalar arasında mavi, beyaz, pembe, altın ve gri yaka bulunuyor. Ancak Turkiye ’de mavi ve beyaz yaka kavramları daha sık kullanılıyor. Metaforik anlam taşımalarına rağmen bu renkler, iş yaşamında geleneksel oneme sahip. Yaka renginin belirlenmesinde; işin tanımı, eğitim seviyesi, sosyoekonomik durum ve cinsiyet gibi unsurlar etkili oluyor. Başka bir ifadeyle sadece calışanların organizasyonel kriterleri değil ozel hayattaki kimlikleri de esas alınıyor.
Uzun yıllar boyunca toplumlar, calışan vatandaşlarını her şeyden once yaptıkları mesleğe gore değerlendirdi. Biriyle tanıştığımızda ilk soru neredeyse her zaman aynıdır: Ne iş yapıyorsun? Sanki yaptığımız iş tum kişiliğimizi ozetliyormuş gibi devamlı bu soruya maruz kalırız. Belki de biz maruz bırakırız. Bireylerin; eğitimi, zekÂsı, yeteneği, kişiliği ve oz değerini basitce yaptığı işin turune gore değerlendiririz. İşte bu oluşturduğumuz yaka sistemi de tamamen buna hizmet etmek icin ortaya cıktı. İnsanların yaka rengine bakarak onları daha kolay kategorize edebileceğimizi duşunuyoruz. Peki bu duşunce nasıl ortaya cıktı? Mavi, Beyaz, Pembe, Altın ve Gri yaka kavramları tam olarak hangi calışanları ifade ediyor? Detaylara birlikte bakalım.
Mavi Yaka Mavi yaka olarak adlandırılan kişiler, zihinsel faaliyetlerinin yanı sıra beden gucunun de kullanıldığı alanlarda calışırlar. Dunyanın coğu ulkesinde mavi yakalı calışanlar maaş yerine saatlik ucret karşılığı odeme alırlar. Mavi yaka kavramı ilk defa 1920 ’li yıllarda ortaya cıktı. Ağır şartlarda ve beden gucu kullanarak calışan işciler, kıyafetlerindeki kirleri gizlemek icin koyu renk kıyafetler tercih ediyordu. Pek cok işci dayanıklı olduğu icin kot kıyafetler giymekteydi. Bu nedenle Amerika Birleşik Devletleri ’nde beden gucuyle calışan işcilere “mavi yakalı” denmeye başladı. Mavi yakalı calışanlar; bir işletmede, arazide, uretim tezgahında ya da sahada doğrudan kas gucune dayalı işlerde calışanları ifade ediyor. Beyaz yaka ile arasındaki en temel ayrım iş gucu noktasında kendini gosteriyor. Geleneksel olarak mavi yakalıların calıştıkları iş kolları “işci sınıfı” mesleği olarak goruluyor. Ancak bugun coğu mavi yakalı calışan, universite diplomasına sahip işcilerden daha fazla kazanıyor.
Beyaz Yaka Beyaz yaka kavramını ilk defa romancı Upton Sinclair ortaya attı. Sinclair, işe giderken gomlek giyen ve kravat takan idari calışanları tanımlamak icin boyle bir kavram yaratmıştı. Sinclair ’ın tanımladığı bu işler genellikle universite okumuş olmayı ve resmi kıyafetler giymeyi gerektiriyordu. Mavi yakalı calışanların aksine beyaz yakalı işcilere saatlik ucret yerine maaşla odeme yapılmaktaydı. Beyaz yaka genel olarak mimar, doktor, araştırmacı, avukat, bilişim uzmanı ve uretim planlama gibi daha cok idari ve araştırma geliştirme gibi işlerde faaliyet gosteren meslek gruplarını kapsıyor. Turkiye gibi gelişmekte olan ulkelerde beyaz yaka pozisyonlar genellikle daha profesyonel goruluyor. Ancak Avrupa ulkeleri gibi gelişmiş toplumlarda bu kavramlar modası gecmiş kabul ediliyor.
Pembe Yaka Hem beyaz hem de mavi yaka kavramları, anlamlarını işcilerin giydiği kıyafet renginden alırken pembe yaka daha ezoterik bir kokene sahip. Yazar Louise Howe, pembe yaka terimini sekreter, hemşire ve oğretmen gibi kadınların “daha yoğun” calıştığı alanlara atıfta bulunmak icin ortaya attı. Pembe yaka kavramı ortaya cıktıktan sonra kadın işciler, calışma hayatına girdikleri andan itibaren bu kalıbın icine yerleştirilmeye başladı. Ancak kadınlar toplumsal alanda olduğu gibi iş yaşamında da hak ettikleri “eşitliği” aramaya başladıkca pembe yaka kavramı yavaş yavaş kullanımdan kalktı.
Altın Yaka Teknolojinin gelişmesiyle birlikte klasik uretim modeli yerini modern uretim anlayışına bıraktı. Hizmet sektorunun gelişmesi ve bilgi toplumunun oluşması mavi ve beyaz yaka kavramlarına alternatif yaka renklerinin ortaya cıkmasıyla sonuclandı. İlk defa 1959 yılında Peter Drucker tarafından tanımlanan bu kavram, eğitimden muhendisliğe, iktisattan hukuka kadar cok geniş alanda meslek dalıyla ilişkilendiriliyor. Altın yakalı calışanlar; bilgiyi toplayan, analiz eden, depolayan ve sonra da yeni bilgiler ureten kişileri ifade ediyor. Turkiye ’de yaygın olarak kullanılmasa da Cin ve Amerika Birleşik Devletleri ’nde bu kavram oldukca populer.
Gri Yaka Gri yakalı calışanlar mavi yakalılardan yuksek fakat beyaz yakalılardan duşuk pozisyonlarda calışan kişileri tanımlıyor. Teknolojiyi kullanma konusunda beyaz yakalılar kadar iyi olmayan ancak işin icinde yetiştikleri icin mavi yakalılardan daha iyi duzeyde iş yapabilen şefler, ustalar ya da vardiya amirleri gibi kişiler bu grupta yer alıyor. Aynı zamanda Batı ’da gri yakalı calışanlar “yetenekli teknisyenler” olarak da bilinmektedir.
Diğer yaka turleri Pembe yaka orneğinde olduğu gibi bazı yaka renkleri Turkiye ’de hicbir zaman yaygın olarak kullanılmadı. Ancak dunyanın farklı ulkelerinde yaşam koşulları değiştikce daha fazla yaka tanımı uretildi. Orneğin son yıllarda burokrasiyle yakın ilişkisi olan hukumet calışanları kırmızı yaka olarak tanımlanıyor. Kırmızı rengi aynı zamanda komunizmin sembolu olarak bilinmektedir. Bu nedenle ceşitli ulusların komunist partilerinde calışan kişiler de kırmızı yakalı olarak tanımlanıyor. Amerika Birleşik Devletleri ’nde gorev yapan mahkumlar, giydikleri kıyafetlerden dolayı turuncu yakalı olarak bilinirken askeri calışanlar uniformalarından dolayı kahverengi yakalı olarak biliniyor. Aynı zamanda yine Amerika ’da doğada yani acık alanda calışanlar yeşil yakalı olarak isimlendiriliyor.
Son olarak her toplumda alay edilmeye meyilli iki tur calışanımız bulunuyor. İlki celik yaka. Biz henuz celik yakalı calışanlar gormeye alışkın olmasak da gelişmiş pek cok ulkede robotlar iş gucune dahil olmuş durumda. Celik yakalı robotlar, mavi yakalı calışanların işlerini coktan elinden aldı. Bu nedenle robotların da iş hayatında belirli bir sınıf oluşturması gerektiği fikri ortaya cıktı. İkinci kavram ise “yakasız” olarak isimlendiriliyor. Bu kavram; sanatcılar ve zanaatkarlar gibi “bohem” ve sabit bir işi olmayan şanslı insanları ifade ediyor.
Kaynak: 1 2