Aslında Omer Hayyam deyince pek coğumuzun aklına “aşktan, şaraptan, eğlenceden” dem vuran dortlukler (rubailer) gelir. Oysa O, neredeyse 9 asırdır unutulmayan şairliğinin yanı sıra bir bilim adamıydı.
Bugun biz de bir kac kelamla anmak istedik O ’nu. Huzurlarınızda Omer Hayyam ve rubai denince aklımıza gelenler.
Olum
Yaşamanın sırlarını bileydin
Olumun sırlarını da cozerdin;
Bugun aklın var, bir şey bildiğin yok:
Yarın, akılsız, neyi bileceksin?
Gıyaseddin Eb ’ul Feth Omer İbni İbrahim ’el Hayyam veya Omer Hayyam (18 Mayıs 1048 – 4 Aralık 1131) İranlı şÃ‚ir, filozof, matematikci ve astronom.
Lale
Bulbul otmeğe başlayınca bahcemizde;
Bir lale gibi acsın şarap elimizde;
Elde kadehle oldu diyecekler bir gun,
Ko desin cahil herifler, ne umrumuzda.
Hayyam ’ın edebiyat tarihinin en buyuk şairlerinden biri olarak anılmasına yol acan “RubÂiyat”tır. Hayyam yumuşak ve akıcı bir dille ve son derece gercekci bir uslupla yaşadıklarını, gorduklerini, cevresinden ve zamanın gidişinden edindiği izlenimleri hicbir yapmacığa kapılmaksızın, olduğu gibi dile getirmektedir.
Cehennem
Dunya dediğin bir bakışımızdır bizim;
Ceyhun nehri kanlı goz yaşımızdır bizim;
Cehennem, boşuna dert cektiğimiz gunler,
Cennetse gun ettiğimiz gunlerdir bizim.
Gunah Var mı dunyada gunah işlemeyen soyle:
Yaşanır mı hic gunah işlemeden soyle;
Bana kotu deyip kotuluk edeceksen,
Yuce Tanrı, ne farkın kalır benden, soyle.
Omer Hayyam, evreni anlamak icin, icinde yetiştiği İslam kulturundeki hÂkim anlayıştan ayrılmış, kendi icinde yaptığı akıl yurutmelerini eşine az rastlanır bir edebi başarı ile dortlukler halinde dışa aktarmıştır.
Felek
Felek ne comert ne aşağılık insanlara!
Han hamam, dolap değirmen, hep onlara.
Kendini satmayan adama ekmek yok:
Sen gel de yuh cekme boylesi dunyaya!
Cadırcı anlamına gelen “Hayyam” takma adını babasının cadırcılık yapmasından almıştır. Hayyam aynı zamanda cok iyi bir matematikciydi. Binom Acılımı ’nı ilk kullanan bilim insanıdır. Hayyam, genelde şiirlerindeki eğlence duşkunluğunun belirgin olmasından dolayı rubaileri ile unlenmiştir.
Zaman
Ey zaman, bilmez misin ettiğin kotulukleri?
Sana duşer azapların, tovbelerin beteri.
Alcakları besler, yoksulları ezer durursun:
Ya bunak bir ihtiyarsın, ya da eşeğin biri.
Gecmişte yaşamış bircok unlunun aksine Omer Hayyam ’ın doğum tarihi gunu gunune bilinmektedir. Bunun sebebi, Omer Hayyam ’ın bircok konuda olduğu gibi takvim konusunda da uzman olması ve kendi doğum tarihini araştırıp tam olarak bulmasıdır.
Tanrı İcin temiz olmadıktan sonra
Hacı hoca olmuşsun, kac para!
Hırka, tespih, post, seccade guzel;
Ama Tanrı kanar mı bunlara?
Rubailerinde dunya, var oluş, Allah, devlet ve toplumsal orgutlenme bicimleri gibi hayata ve insana ilişkin konularda ozgurce ve sınır tanımaz bir şekilde akıl yuruttuğu gorulmektedir. Akıl yuruturken ne icinde yaşadığı toplumun ne de daha oncesi zamanlarda yaşamış toplumların kabul ettiği hicbir kurala bağlı kalmamış, kendinden once yaşayanların insan aklına koymuş olduğu sınırları kabullenmemiş, bir anlamda dunyayı, insanı, var oluşu kendi aklıyla baştan tanımlamış; bu nedenle de cağını aşarak “evrenselliğe” ulaşmıştır.
Umut
Ey ozunun sırlarına akıl ermeyen;
Sucumuza, duamıza onem vermeyen;
Gunahtan sarhoştum, ama dilekten ayık;
Umudumu rahmetine bağlamışım ben.
Hayyam ’ın yaşadığı donem, kendisi gibi cağları aşan ve tarihin gorduğu en buyuk duşunurlerden birini yaratacak sosyo-kulturel altyapıya sahipti. Kendi tarihinin belki de en aydınlık donemlerini yaşayan İslam dunyasında, felsefe hak ettiği ilgiyi gordu, Selcuklu saraylarında sentez bir Orta Doğu kulturunun (Turk, Hint, Arap, Cin, Bizans) oluşmaya başladığı bir donemde yaşayan duşunur, boylece nispeten yansız ve bilimsel bir oğrenim gormuş, Musluman fakat felsefeyi gunah saymayan bir toplum icinde ozgurce felsefe ile ilgilenebilmiştir.
Keyif
Ha Belh ’te olmuşsun, ha Bağdat ’ta hepsi bir;
Kadeh doldu mu, acı da olsa icilir.
Keyfine bak; cok aylar doğmuş batmış sensiz;
Sensiz daha cok ayların on dordu gelir.
Hayyam, aynı zamanda dunya bilim tarihi icin de onemli bir yerdedir. Gunumuzde kullanılan Miladi ve Hicri Takvim ’den cok daha hassas olan Celali Takvimi ’ni hazırlamıştır.
Pergel
Sevgili, seninle ben pergel gibiyiz:
İki başımız var, bir tek bedenimiz.
Ne kadar donersem doneyim cevrende:
Er gec baş başa verecek değil miyiz?
Okullarda Fransız matematikci Blaise Pascal ’ın soyadıyla oğretilen matematik kavramı Pascal Ucgeni, aslında Omer Hayyam tarafından oluşturulmuştur. Matematik, astronomi konularında dunyanın onde gelen bilim insanlarındandır. Bircok bilimsel calışması olduğu bilinmektedir.
Kotu Oldurmek de, yaşatmak da senin işin;
Bu dunyayı gonlunce duzenleyen sensin.
Ben kotuyum diyelim, kimde kabahat?
Beni boyle yaratan sen değil misin?
İyilik
En doğrusu, dosta duşmana iyilik etmen;
İyilik seven kotuluk edemez zaten.
Dostuna kotuluk ettin mi duşmanın olur:
Duşmanınsa dostun olur, iyilik edersen.
Omer Hayyam icin tarihte bilinen ilk savaş karşıtı eylemci yakıştırması da yapılmaktadır. Belki de Hasan Sabbah ’ı yakından tanıması onu savaş karşıtı yapmıştı.
Şarap
Baharlar yazlar gecer sonbahar gelir;
Omrumun yaprakları dokulur bir bir;
Şarap ic, gam yeme, bak ne demiş bilge:
Dunya dertleri zehir, şarap panzehir.
Son olarak, rubainin aruz olcusuyle yazılan dort dizelik (mısralık) bir Divan Edebiyatı nazım bicimi olduğunu, Turk Edebiyatında MevlÂna ’nın Farsca yazdığı felsefi rubailerin bu turun hızla yayılmasını sağladığını soyleyebiliriz. Cumhuriyet doneminin en buyuk rubai ustası ise Yahya Kemal Beyatlı ’dır
Omer Hayyam ’ı 1000 yıl sonra yargılatan bonus:
Irmaklarından şaraplar akacak diyorsun,
Cennet-i Âl meyhane midir?
Her mu ’minine iki huri vereceğim diyorsun
Cennet-i Âl kerhane midir?
Fazıl Say ’ın 10 ay hapis cezası almasına sebep olan Omer Hayyam rubaisi budur. 1000 sene once yazılmış dizeler uzerinden Fazıl Say ’a ceza verebilen hukuk sistemi de yalnızca ama yalnızca Turkiye Cumhuriyeti ’nde olabilir.
Olmazsa olmaz muzikli bonus:
Şarkıyı burayı tıklayarak dinleyebilirsiniz.
Bu yıldızlı gokler ne zaman başladı donmeye
Ne zaman yıkılıp gidecek bu guzelim kubbe
Aklın yollarıyla olcup bicemezsin bunu sen
Mantıkların, kıyasların sokmez senin bu işte
Uc ayrı rubainin bazı satırları alınarak oluşturulmuş sozleri, Mehmet Gureli ’nin bestelemesiyle oluşan efsane eser Kimse Bilmez.