Roma İmparatoru Sezar ’ın meşhur lafı “Veni vidi, vici-Geldim, gordum, yendim” ya da ilk kez Romalı şair Plautus tarafından kullanılan ve İngiliz filozofu Thomas Hobbes tarafından olumsuzleştirilen “Homo homini lupus-İnsan insanın kurdudur” deyimlerini mutlaka duymuşuzdur. Hemen hemen tum dunya dillerinde mevcut bazı Latince terimler, yaygın olarak gunluk konuşma dilinde de, yazı dilinde de genelde orijinal anlamını koruyarak, sıkca kullanılıyor. Bazıları ise hukuki, bilimsel ve akademik alanlarda daha yaygın olarak kendine yer buluyor.
Bugun yaşayan bir cok dunya dilinin ortak atası sayılan ve yaklaşık 2000 sene boyunca eğitim ve bilim dunyasının ana dili olan Latince, artık “olu dil” olarak kabul ediliyor cunku gunluk yaşamda onu kullanan herhangi bir toplum kalmadı. Ozellikle teknik kaynaklarda isimlendirmelerin hala Latince ile yapılıyor olması sayesinde, yuksek eğitim alan oğrenciler bu dili oğrenmeye ve onunla haşır neşir olmaya devam ediyor. Bu yuzden Latinceye “yaşayan olu” demek hic de yanlış bir benzetme değil. Tekerlemeye benzeyen deyimleriyle, bugun kullandığımız pek cok kelimenin kokunun bu dile dayanmasıyla son derece akılda kalıcı olan Latince, olu olmasına nazaran, esnekliği ve dayanıklılığı olağanustu bir dil. Aşağıda en sık kullanılan, onemli Latince kelime ve ifadelerden sizin icin derlediklerimizi bulacaksınız. Tadını cıkarın.
1. Acta non verba
“Laf değil, hareket” anlamına gelen deyim. Bir de “Facta non verba” var; O da; “Laf değil, edim” anlamına geliyor. Tek bir harf farkıyla biri “az laf cok iş” gibi bir şey demek isterken, diğeri “Ayinesi (aynası) iştir kişinin lafa bakılmaz” demiş oluyor. İlk soz, hareketin kendisine odaklanırken; ikincisi, hareketin sonucuna odaklanıyor.
2. A priori
Kelime anlamı “once gelen”. Turkce ’ye “onsel” olarak gecmiş. Genel bir yasadan ozel bir duruma kadar, gozlemden ve deneyimden bağımsız olarak akılda var olan bilgi. A posteriori ’nin karşıtı olan metafiziksel bilgi. Felsefede Immanuel Kant ’tan bu yana nedensel argumanları, sonuca dayanan argumanlardan ayırmak icin kullanılan bir terim. Orneğin; matematiksel denklemlerin tamamı a priori bilgidir; gercek dunyada kanıtlanmaya ihtiyac duymazlar.
3. A posteriori
Latince, “sonra gelen” demek. Bilimde gozleme dayanarak, deneysel verilere gore genel bir ilke ya da yasaya getirilen belirli bir delil ya da ornek. Kanıtlara dayanan teorilerin argumanlarına verilen isim. Felsefede akılda onsel olarak var olmayan, deneyimle elde edilen mantığa dayalı bilgi. A priori ’nin karşıtı. Doğum tarihimiz a posteriori bir bilgidir. Doğduğumuz gunu hatırlayabilmek gibi şaşırtıcı bir yeteneğimiz yoksa; doğum sertifikası, fotoğraf, video ya da buna şahitlik edenlerden edindiğimiz deneysel (ampirik) bir bilgidir.
4. A Fortiori
Kelimenin anlamı “gucluden gelen”. Terim olarak ise; doğru bir argumandan cıkarılan başka doğru argumanları ifade ediyor. Şoyle ki: Bir argumanın kanıtını gosteren şey, daha guclu bir argumanın da zaten kanıtıdır. Yani belirli bir gercek eğer doğruysa; ona dayanan daha kuvvetli bir argumanın da doğru olduğu sonucunu cıkarabiliriz. Ornek: Eğer fazladan bir yolcu ile bisiklete binmek yasaksa, o zaman fazladan iki yolcu ile bisiklete binmek de yasaktır.
5. Ad Hoc
Belirli bir problem icin ozel olarak tasarlanmış elzem olan bir cozum. Genellenemez ya da başka amaclara adapte edilemez. Kişiye ozel dikilmiş bir takım elbise, belirli tipteki problemleri cozmeye ilişkin tasarlanmış matematik formulleri, bir defaya mahsus bir tartışma, bir amaca ozgu oluşturulmuş belirli bir grup, buna ornek olarak gosterilebilir.
6. Ad Hominem
Anlamı; “insanın aleyhinde”. Sık kullanılan edebi deyim hali: “Argumentum Ad Hominem”. Bir arguman ya da olgusal iddiayı savunan kişinin inancına ya da belirli bir karakteristik ozelliğine saldırarak, savunulanın aleyhinde delil uretmeye calışmak. Argumanı curutmek ya da karalamak amacıyla, savunucusunun ozluk haklarına saldırmak, taciz etmek suretiyle, yanlış arguman uretmenin genel adı. Basit bir ornek: Butun katiller sucludur. Fakat hırsızlar katil değildir, o halde suclu olamazlar. Ağır bir ornek: Freud tarafından yazılmış bir kitabı okumamız gerekmiyor cunku herkes onun kokain kullandığını biliyor. Daha ağır bir ornek: Sokrates ’in insanın mukemmeliğine dair soyledikleri coptur, o derece cirkin bir adam, insanın mukemmelliği hakkında hicbir şey bilemez. İnsanların kimi zaman istemeden kimi zaman da bilerek sıkca duştukleri bir hata olarak daha da ağırlaştırarak bu ornekleri coğaltmak mumkun.
7. Argumentum Ad Ignorantiam
Anlamı; “cehalete başvuran arguman”. Yanlışlığı kanıtlanamayan bir şeyin, doğru olduğunu savunmak ya da doğruluğu ispat edilemediği icin bir şeyin yanlış olduğunu savunmak. Bu hata genelde soylemlerde cok sık bicimde ortaya cıkar. Farkında olmadan duştuğumuz en sık mantık hatalarından biridir. Ornek: Onca tartışmaya rağmen, tek bir ucan daire rapor edilmedi, bu durumda ucan daire diye bir şey yoktur. Başka bir ornek: Derste tartışılanlara dair tek bir soru sorulmadığına gore, sınıf olarak bir teste hazırsınız.
8. Ad Infinitum
Sonsuza doğru; sınırı olmadan; sonsuz bir şekilde devam etmek…
9. Alter Ego
Cicero bu terimi buyuk olasılıkla “ikinci oz”, “başka ben” anlamlarını ifade etmek icin icat etmişti. Bugun de aynı anlamda kullanılıyor. Bir cok kişi, ozellikle kendilerinin gizli bir yonunu yansıtan bir ve hatta daha fazla “alter ego”ya sahiptir. Populer kulturden ornek vermek gerekirse; Beyonce ’nin “alter ego”su Sasha Fierce.
10. Bona Fide
İyi niyet. Zihinsel olarak ve ahlaken sahip olduğumuz durustluk ve doğruluk. Herhangi bir şeyi, aldatma ve hile olmaksızın duşunmek, soylemek, yapmak.
11. Bonus
Bizim yazıların altında da surekli bolca bulunur bu bonus 😀 Bugun bir şeyin bedelsiz verilen eki, ekstrası, birikmiş hizmet ya da odemesi ve hatta prim gibi anlamlara gelse de Latincedeki anlamı: İyi. 🙂
12. Carpe Diem
“Anı yaşa” diye tercume edilmesine karşın “gunu yakala”. Şimdiki zamanda bulunan fırsatların keyfini surmek. Şansını en iyi şekilde değerlendirmek anlamında kullanılan deyim. Tum umutları geleceğe yuklemek yerine şimdiki zamanı yaşamak. Şair Horatius ’a ait deyimin tam cumlesi şoyle: “Carpe diem, quam asgari credula postero-Gunu yakala, yarına olabildiğince az guven.”
13. Ceteris Paribus
Anlamı; “diğer şeyler eşit”. Bu terim ozellikle ekonomide işsizlik veya enflasyon gibi herhangi bir şeyin piyasaya etkisi halinde diğer tum değişkenleri sabit tutmak gerekliliğini ifade etmek icin kullanılır.
14. Citius Altius Fortius
“Daha hızlı, daha yukarı, daha guclu”. Modern Olimpiyat Oyunları ’nın sloganıdır.
15. Coitus Interruptus
Penisin, boşalmadan once, vajinadan cıkarılması. Cinsel birleşme sırasında penisi geri cekme.
16. Corpus Delicti
Anlamı; “sucun govdesi”. Bir kişinin suc işleyip işlemediğinin anlaşılmasından once, ortada bir suc olduğunun ispat edilmesini sağlayacak olan kanıt gerekliliği prensibini anlatır. Orneğin; işlenen bir cinayette sucun temel unsuru olan beden “corpus delicti”dir. Oldurulen kişinin bedeni delil olarak kabul edilir. Başka bir ornek; bir mulkun (corpus delicti) calındığı kanıtlanmadığı surece, kimse hırsızlıkla suclanamaz.
17. Curriculum Vitae
Kişinin oz gecmişini ifade eden suslu bir kelime. “Cv” olarak kısaltırız ve anlamı; “hayat yolu”dur. Başarılarımızı ve aldığımız eğitimleri kısaca listelediğimiz ve iş başvurularında kullandığımız oz gecmişimize verilen isim.
18. De Facto
Anlamı; “gercekte; aslında”. Ozellikle; yasal olmasa da gercekte var olan durumlar icin kullanılır. Kanuni durum ile gercekte olan ya da pratikte uygulanan durum farkını ortaya koyar. Mesela; unvanı başbakan olmasına karşın, “de facto” ulke başkanı olmak ya da “de facto” evlilik yapıp, evlenilen kişiyle ortak bir hayat yaşamamak gibi. De Facto ’nun karşıtı: “De Jure”; kanuna gore olan; yasal; meşru.
19. Docendo Discimus
Oğreterek oğrenmek ve/veya oğretirken oğrenmek; anlamında kullanılan terim.
20. Ecce Homo
“İşte o insan”; demek… İncil tarihine gore; Roma İmparatorluğu ’nun Yahudi eyaleti valisi Pontius Pilatus ’un, kırbaclandıktan sonra ve carmıha gerilmeden hemen once İsa Mesih ’i, bu sozlerle halkın karşısına cıkardığı kabul edilir. Ayrıca Nietzsche ’nin “ust insan”ı anlattığı kitabının da adı.
21. Ergo
Bundan dolayı, bu nedenle, oyleyse. Descartes ’in unlu argumanını buna ornek verebiliriz: “Cogito ergo sum-Duşunuyorum oyleyse varım.”
22. Et Cetera
Anlamı “ve diğerleri” . Kısaltması “etc”dir. Sınırsız sayıda olabilecek şeyleri sıralarken, bunun devam edeceğini belirtmek icin kullanılır. Turkcedeki vs, vb. ile aynı işlevi gorur.
23. Exempli Gratia
Bu terimi sık sık (e.g.) şeklinde kısaltılmış haliyle goruyoruz. Bir cumlede bunu gorduğumuzde, peşinden anlatılan şeye bazı ornekler verileceğini anlayabiliriz.
24. Ibid.
“Ibidem”in kısaltması, ki anlamı; bahsi gecen, daha once belirtilen, yukarıda gecen. Daha once belirtilen bir kaynağa atıfta bulunmak ya da referans vermek icin kitap, bolum ya da sayfadaki dipnotlarda kullanılır.
25. Id Est
Yaygın olarak kullanılan kısaltmasına (i.e.), pek cok yerde denk geliriz. Esasen anlamı, “yani”dir ve belirli bir ifadeye acıklık getirmek icin kullanılır. Sıklıkla ve yanlış bir bicimde karıştırılarak (e.g) ’nin yerine kullanıldığı da olur.
26. Ipso Facto
Anlamı; “aslında kendisi tarafından”. Bir fiil ya da edimin doğası gereği ivedi şekilde olan… Soz konusu belirli bir eylemin doğrudan bir sonucu. Orneğin: Duşman işgali altındaki topraklarda, “ipso facto” yururlukteki yasalar askıya alınmıştır, işlemez. Ya da başka bir ornek: Bir kitabın yayınlanması, yazarını “ipso facto” sanatcı yapmaz.
27. Magnum Opus
Anlamı; “buyuk bir iş”. Genelde bir sanatcının en iyi, en başarılı, en populer ya da buyuk bir katkı sağlamış calışması icin kullanılır. Orneğin; Beethoven ’in 9. Senfonisi, “magnum opus”tur.
28. Mea Culpa
“Benim hatam”; demek… Bir sorunun varlığından sorumlu olmaktan oturu, sucun kabulu ve itirafı.
29. Mens Rea
Anlamı; suclu zihin. Bir suc işlendiğinde, failinin bu sucu işleme niyetinin ya da kastının olduğunu ifade etmek icin kullanılır. Mens rea, hukuk sisteminde kasten ile kasıtsız insan oldurme arasındaki derin ve buyuk farkı belirler. Orneğin; Fren yapamayarak bir yayaya carpıp olduren surucu, cinayet işlememiş, yanlışlıkla ve onceden planlamadan, kasıtsız insan oldurmuştur. Oldurmek niyeti taşımadığı icin katil değildir. Ote yandan, birisini oldurmek amacıyla kasıtlı olarak aracını, uzerine surerek o kişinin olumune sebep olan “mens rea”dır.
30. Non Sequitur
Onculune uymayan, ilgisiz ya da mantıksız bir sonucu anlatmak icin kullanılan bir mantık terimidir. Ornek: Eğer A doğruysa, B de doğrudur. B ’nin doğru olduğu kabul ediliyor. Bu nedenle A, doğru olmalıdır.
31. Non Serviam
Lucifer ’e atfedilen “hizmet etmeyeceğim” ya da “hizmet etmem” anlamına gelen kelime. Tanrı katında kelama gelen ozgur iradeyi, onun buyruğuna karşı cıkışı ve isyanı temsil etmesi bakımından onemlidir.
32. Persona Non Grata
Anlamı; “kabul edilemez kişi”. İstenmeyen birini tarif etmek icin kullanılır. “Persona Grata” ise hoş karşılanan, kabul edilen kişi anlamındadır.
33. Post Script
Anlamı; “yazıdan sonra”. Yukarıda verilen mesajdan sonra fakat gonderilmeden once yazılmış dipnot anlamındaki terimdir. (PS) olarak kısaltılır.
34. Status Quo
Turkceye “statuko” olarak gecmiş olan bu kelime; bir şeyin mevcut durumunun korunmasını, belirtmek icin kullanılır. Fakat kendisiyle oldukca benzer bir kelime olan “statu quo” ise belirli bir zamanda gorece olarak farklı bir durumu ifade etmek icin kullanılır. Orneğin; yuksek cevre kirliliği endustrisinden para kazanan biri, cevre hukuku değiştiği taktirde “status guo”sunu korumaya calışacaktır. Fakat değişen cevre hukuku ile birlikte, cevre kirliliğinin “statu quo”su da değişecektir.
35. Tabula Rasa
Anlamı; “boş levha.” Deneyimler ve izlenimlerden etkilenmemiş kişi ve şeyler icin kullanılan bir terim. Orneğin; cocukluğumuz bugunumuze nazaran “tabula rasa”dır.
36. Vice Versa
Ortaya konulmuş argumanın; karşılıklı olarak tersi de gecerlidir, anlamına gelir. Ornek: Kadın benden hoşlanmıyor ve “vice versa” (ben de ondan hoşlanmıyorum). Einstein, kutlenin enerjiye donuşturulebileceğini ve tersini (vice versa) gosterdi.
BONUS: Bazı Latince deyimler ve anlamları
● Ad astra per aspera: Yıldızlara, zorlukları aşarak ulaşılır.
● Dum vita est spes est: Hayat varken, umut var.
● Mutatis mutandis: Değiştirilmesi gerekenler değiştirildi.
● Non scholae sed vitae discimus: Okul icin değil, yaşam icin oğreniyoruz.
● Primus inter pares: Eşitler arasında birinci.
● Scientia est potentia: Bilgi, guctur.
● Vi veri veniversum vivus vici: Yaşadığım surece, gerceğin gucuyle evreni fethedebilirim.
Yararlanılan Kaynaklar: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13, 14, 15, 16, 17, 18, 19, 20, 21, 22, 23.