Eğitimci, oğretmen, yazar, duşunur, işgal İstanbul ’unun ateşli nutukcusu, kadın dernekleri kurucusu ve kadın hakları savunucusu, hastanelerde hemşire, Milli Mucadelede onbaşı, sekreter, cevirmen, profesor, milletvekili ve butun bunların yanı sıra iyi bir eş, iyi bir anne… Kısaca on parmağında on marifet olan Halide Edip Adıvar listemizin konuğu…
1. Saygın bir Osmanlı Ailesinin kızı
Yaşlı imparatorluğun son donemlerinde (1882 veya) 1884 ’te saygın bir Osmanlı ailesinin kızı olarak İstanbul Beşiktaş ’ta Ihlamur yakınlarında, daha sonra kendisinin ‘Mor Salkımlı Ev ’ olarak isimlendireceği bir evde dunyaya gelir. Boğazici ’nin yeşillikleri arasında buyuyen Halide Edip ’in babası 2. Abdulhamid ’in katiplerinden, vatansever bir Osmanlı olan Edip Bey, annesi ise cok genc yaşta veremden kaybettiği Fatma Berifem Hanım ’dır.
2. Amerikan Kız Kolejinde eğitim
Britanya ’nın aydınlığa ve modernliğe giden yolu keşfettiğine inanan Halide ’nin babası bu değerleri cocuklarına oğretmenin yollarını aramaya başlar. O donemde ust sınıf Musluman kadınlara eğitim icin ozel hocalar secilirken Edip Bey pek alışılmadık olan bir yol secerek kızı Halide ’yi İngilizce eğitim veren Amerikan Kız Kolejine yazdırır.
3. II. Abdulhamit tarafından verilen Şefkat Nişanı
Yedi yaşında iken yaşı buyutulerek girdiği Kolejden kısa bir sure sonra padişahın “Hristiyan okullarında Musluman oğrencilerin okuyamayacağı” emri ile alınır ve evde ozel ders gormeye başlar. İngilizce oğrenirken cevirdiği Amerikalı cocuk kitapları yazarı Jacob Abbott ’un “Ana” adlı eseri 1897 ’de basılır. Bu ceviri nedeniyle II. Abdulhamit tarafından 1899 ’da Şefkat Nişanı ile odullendirilir Halide.
4. Okulun ilk Musluman kız mezunu
Edebiyattan bilime kadar butun konuları kapsayan bir eğitimin verildiği Koleje geri donen Halide, şehrin İngilizce konuşan tuccar ve diplomat kızları dahil seckin gayrimuslim kızlarının eğitim gorduğu bu okulda İngilizce ve Fransızcasını iyice geliştirerek 1901 yılında okulun ilk Musluman mezunu olur.
5. Tanin Gazetesinde kadın hakları yazıları
Halide koleji bitirir bitirmez kendinden hayli buyuk olan kolejdeki matematik hocası Salih Zeki ’yle evlendirilir. 2. Meşrutiyetin ilanına kadar bir ev hanımı olarak dunyaya getirdiği iki oğlunu buyutmekle meşgul olan Halide, Fransız yazar Emile Zola ’nın yapıtlarına buyuk ilgi duymaya başlar, İngilizceden ceviriler yapar. Daha sonra Shakespeare ’in Hamlet adlı eserinin tercume eder. 1908 ’deki Meşrutiyetin ilanından buyuk coşku duyarak Tevfik Fikret ’in kurduğu Tanin gazetesine yazmak uzere başvuruda bulunur. Bu gazetede kadın hakları uzerine yazılar yazar.
6. Yazıları yuzunden tehditler alır
O donemde bir kadın olarak yazı ve yayın dunyasına adım atması toplumda buyuk fark yaratan Halide Edip, Jon Turk devrimi sayesinde artık “yazar oldum” diyebilir. Unu etrafta yayılmaya başlar, hatta yazıları yuzunden devamlı tehdit mektupları alır. 1909 yılında İttihat ve Terakki hukumetine karşı yapılan 31 Mart ayaklanmasından kacarak kısa bir sureliğine Mısır ’a ve oradan da Britanya ’ya gider.
7. Geleneksel ilerici bir aydın
Daha yirmili yaşlarında olmasına karşın cağının epeyce geleneksel ilericilerinden biri olur. Siyasete değil insanın kendini geliştirmesine ve bireysellikten daha cok vatanseverliğe değer verir. İmparatorlukta ilk kadın derneklerinin kuruluşunda yer alır. Daha sonra Turk Ocaklarının temel direklerinden biri olur. Ama daha cok İngilizce ve Fransızca verdiği oğretici konferanslarla kadınların zihnini aydınlatmaya calışır. Siyasi icerikli yazıların yanı sıra edebi yazılar da yayımlamaya başlar. Bu arada Kız Oğretmen okullarında oğretmenlik ile vakıf okullarında mufettişlik gorevlerinde bulunur.
8. Musluman-Osmanlı kadınının gercek dunyası
1910 yılında eşinin tekrar evlenmek istemesi uzerine ondan ayrılarak kendini yazılarına verir ve kariyerinin doruğuna cıkar. Bir yandan makaleler yazarken bir yandan da yazdığı romanlarla Musluman-Osmanlı kadınlarının gercek dunyasına bir pencere acar. Aynı yıl Seviyye Talip romanını yayımlar. Bu roman, bir kadının kocasını terk ederek sevdiği erkekle yaşayışını anlatan feminist bir eser olarak değerlendirilir. Kitap basıldığı donemde bircok eleştiriye maruz kalır.
9. Ulkenin kurtulması icin yazılan yazılar
1914 ’te başlayan 1. Dunya Savaşı, 1918 ’deki Muttefiklerin İzmir ’i ve ardından İstanbul ’u işgali Osmanlı İmparatorluğunun buyuk bir gumburtuyle yıkıldığının birer kanıtıdır ve Halide Edip bu gunlerde ulkenin kurtulması icin yazılarıyla halkı bilinclendirmeye calışır. Bu arada İttihatcı bir doktor ve yazar olan Abdulhak Adnan beyle ikinci evliliğini yapar ve karı-koca birlikte Muttefik işgaline muhalefet edenlerin başında yer alır.
10. İzmir ’in işgali ve Sultanahmet Mitingi
1919 ’da “Artık birey olarak mevcut değildim, o muhteşem milli cılgınlığın bir parcası olarak calışıyor, yazıyor ve yaşıyorum” diyen Halide Edip o yaz İzmir ’in Yunanlılarca işgalini protesto etmek uzere yapılan bircok mitingde halka seslenir. Ozellikle Sultanahmet Meydanında toplanan binlerce kişiye “Yureğimizdeki kutsal heyecan milletlerin haklarını ilan edinceye kadar surecektir” diye haykırır. Sultanahmet Mitingi, sadece Turk milliyetciliği icin değil Turk kadınları icin de bir donum noktası olur.
11. İdam kararı ve Milli Mucadeleye katılış
İngilizlerin 16 Mart 1920 ’de İstanbul ’u işgalinde haklarında idam emri cıkartılan ve padişah tarafından da idamları onaylanan ilk kişiler arasında Mustafa Kemal ’le birlikte Halide Edip ve eşi Dr. Adnan da vardır. Ancak bu idam kararı cıkmadan once Halide Edip eşi ile birlikte İstanbul ’dan ayrılıp Ankara ’daki milli mucadeleye katılır.
12. Milliyetci basının en guclu kalemi
Bir yazar ve gazeteci olarak Halide yeni yeni filizlenen milliyetci basının en onemli siması olur. İstanbul ’dan Ankara ’ya birlikte geldiği gazeteci Yunus Nadi ’yle Anadolu Haber Ajansını kurar. Bu ajans kısa zamanda milli kuvvetlerin sozcusu ve Turk hukumetinin resmi basın organı olur.
13. Mustafa Kemal ’le birlikte
Ajansın muhabiri, yazarı, yoneticisi, ayak işlerine bakanı olarak calışır Haber derleyip milli mucadeleye ilişkin bilgileri telgrafı olan yerlere telgrafla iletip, olmayan yerlerde cami avlusuna afiş olarak yapıştırılmalarını sağlamak; Avrupa basınını takip edip batılı gazetecilerle iletişim kurmak; Mustafa Kemal ’in yabancı gazetecilerle goruşmesini sağlamak, bu goruşmelerde tercumanlık yapmak; Yunus Nadi Bey ’in cıkardığı Hakimiyet-i Milliye gazetesine yardımcı olmak ve Mustafa Kemal ’in diğer yazı işleri ile ilgilenmek Halide Edip ’in yuruttuğu işler arasındadır.
14. Sakarya Meydan Muharebesi ve Vurun Kahpeye
Yunanlılarla savaş başladığında Halide orduya katılır, Mustafa Kemal ’in yanında yer alır, Sakarya Meydan Savaşına tanıklık eder. Vurun Kahpeye adlı romanının konusu bu donemde oluşur. Halide Edip Turk ’un Ateşle İmtihanı adlı anı kitabı, Ateşten Gomlek, Kalp Ağrısı, Zeyno ’nun Oğlu adlı romanlarında Kurtuluş Savaşının değişik yonlerini gercekci bicimde dile getirebilmesini savaştaki deneyimlerine borclu olduğunu soyler.
15. İstiklal Madalyalı bir kadın başcavuş
Savaş boyunca cephe karargahında gorev yapan Halide Edip, Dumlupınar Meydan Muharebesinden sonra 9 Eylul ’de Mustafa Kemal ’in onderliğindeki ordu ile İzmir ’e gider. İzmir ’e yuruyuş sırasında rutbesi başcavuşluğa yukseltilir. Savaştaki yararlılıklarından oturu İstiklal Madalyası ile odullendirilir.
16. Siyasi fikir ayrılığı ve vatandan uzakta yaşamak
Halide Edip, Cumhuriyetin ilanından sonra Akşam, Vakit ve İkdam gazetelerinde yazmaya devam eder. Bu arada Cumhuriyet Halk Fırkası ve Mustafa Kemal Ataturk ile siyasi fikir ayrılıkları yaşar. Eşi Adnan Adıvar ’ın Terakkiperver Cumhuriyet Fırkasının kuruluşunda yer alması sonucu iktidar cevresinden uzaklaşırlar. Bu partinin kapatılıp Takrir-i Sukun Kanununun kabul edilmesiyle tek parti donemi başlayınca kocası Adnan Adıvar ile birlikte Turkiye ’den ayrılmak zorunda kalarak İngiltere ’ye giderler. 1939 yılına kadar on dort yıl boyunca yurtdışında yaşarlar.
17. Universitede kursu başkanlığı
Yurda dondukten sonra 1940 yılında İstanbul Universitesi ’nde İngiliz Filolojisi kursusunu kurmakla gorevlendirilen Halide Edip on yıl bu bolumde kursu başkanlığını yurutur. Shakespeare hakkında verdiği acılış dersi buyuk yankı uyandırır.
18. Turk Edebiyatının temel taşlarından
1950 yılında Demokrat Parti listesinden İzmir milletvekili olarak TBMM ’ye girer ve bağımsız milletvekili olarak gorev alır. 5 Ocak 1954 gunu Cumhuriyet Gazetesi ’nde Siyasi VedanÂme başlıklı bir yazı yayımlayıp bu gorevinden ayrılarak tekrar universiteye doner. 1955 ’te eşi Adnan Bey ’in kaybı ile sarsılan Halide Edip Adıvar, 9 Ocak 1964 yılında İstanbul ’da 80 yaşındayken bobrek yetmezliği nedeniyle yaşamını yitirir. Yazdığı eserlerle ve yaptığı hizmetlerle Turk Edebiyatının temel taşlarından olan yazarımızı saygı ile anıyoruz.
Not: Halide Edip Adıvar ’ın doğum yılı kimi kaynaklarda 1882, kimilerinde 1884 olarak geciyor. Ayrıca okuduğu kolej de bazı kaynaklarda Robert Kolej, bazılarında ise Uskudar Amerikan Koleji olarak yer alıyor.