Turk matbaa ve basınının cok hummalı bir gecmişi vardır. Bunu diyerek, donemin matbaa sahiplerinin verdiği ceşitli uğraşıları kastediyorum. Eski bircok yayın organımız, yani dergi ve gazetelerde; toplumsal adalet, ahlak, hukuk, eğitim, din gibi temel meseleler ele alınır. Turk matbaacılığı ve gazeteciliğinin ivme kazandığı Tanzimat Donemi ve İkinci Meşrutiyet de basınımızın gelişim gosterdiği onemli tarihi noktaları oluşturur. Ozellikle İkinci Meşrutiyet ’in getirdiği bazı anayasal ozgurlukler Musluman olan, olmayan ve yabancı dilde gazete cıkaran herkesin faydalandığı hususlar olur. Oyle ki bu donemin ilk bir senesi icerisinde uc yuzden fazla gazete ve dergi yayın hayatına başlar. Bu devirlerde matbaa ve gazetecilik yapan isimlerden biri de Ermeni asıllı Artin Asaduryan ’dır. Osmanlı doneminde Ermeni matbaacılığının ayrıca bir onemi olduğunu da hesaba katarsak Turk yayın tarihinin onemli isimlerinden Artin Asaduryan ’ı oğrenmemiz icin cok sebebimiz var.
1. Artin Asaduryan ’ın hayatı
Aslen Kayserili olan Asaduryan 1850 ’lerin başında Kayseri ’de doğar. Buradaki eğitim hayatını tamamlayarak genc yaşta İstanbul ’a gelir. Burada dizgicilik yapmaya başlayarak matbaa ve basın hayatına da girmiş olur. 1880 ’lerin başında Şirket-i Murettibiye Matbaası ’nı satın alarak işlerini buyutur. Matbaasında tiyatro afişleri, ceşitli kitaplar, muhasebe defterleri basılır. Turkce, Fransızca, Almanca, İngilizce, İtalyanca, Rumca, Rusca, Ermenice olmak uzere toplam 8 ayrı dilde baskı yapılır. Titiz calıştığı ve kaliteli urunler ortaya cıkardığı icin kısa surede dikkat ceker ve ışıldar. Ayrıca evli olan Asaduryan ’ın sayısı tam olarak bilinmemekle beraber fazlaca erkek cocuğu vardır.
2. Meşhur BabıÂli Caddesi
İstanbul Fatih semtinde yer alan BabıÂli Caddesi bugun olduğu gibi o zamanlarda da yayıncılık sektorunun merkezi yerlerinden biridir. Asaduryan ’ın matbaası da zaten BabıÂli Caddesi ’ndedir. Reşid Efendi Hanı ’nda 52 numarada yer alır. Matbaa hem harf hem de taş baskı yapabilecek kapasiteye sahiptir.
3. Artin Asaduryan ve Mahdumları Matbaası
1894 senesine değin “Şirket-i Murettibiye Matbaası” adıyla faal olan matbaa bu tarihten sonra adını değiştirmek zorunda kalır. Hukumetin “şirket” kelimesini yasaklamasından dolayı matbaanın adını “Artin Asaduryan ve Mahdumları Matbaası” olarak değiştirir. II. Abdulhamid devrinin en aktif matbaalardan biri olur.
4. Hapishane yolu
Artin Asaduryan, Ermenileri de kapsayan 24 Nisan 1915 tarihli genelge ile tutuklanır ve 2 ay Ayaş Hapishanesi ’nde kalır. 27 Haziran 1915 tarihli telgraf emri ise onun hapisten cıkmasını sağlar. Bu telgraf emrini ise donemin Dahiliye Nezareti ceker.
5. Matbaasının başarısı
Artin Asaduryan ’ın matbaası, 19. asırda gelişim gosteren Turk basının cok onemli bir yerindedir. Ortaya cıkardığı kaliteli yayınlar, surekli faal oluşu matbaanın ışıldayan bir demir olmasını sağlar. 1863 ile 1900 yılları arasında 567 adet baskı yaparak İstanbul ’da Turkce eser basan matbaalar listesinde dorduncu sırayı kapar. Ayrıca edebiyat alanında da iki yuze yakın baskısıyla yine ust sıralarda yer almayı başarır. 1889 ’dan 1928 ’e kadar yıllık ortalama 36 adet eser basmayı başarır.
6. Malumat dergisi
Artin Asaduryan ’ın matbaası pek cok sureli yayının da cıktığı yer olur. Bunlar arasında Aşiyan, Ceride, Ceride-i Baytariye ve Ziraiye, Mecmua-i Funûn-i Baytariye, Musavver Karnaval yayınları yalnızca birkac ornektir. Fikir vermesi acısından Malumat dergisini biraz acarsak; Mehmed Fuad ile Artin Asaduryan ’ın birlikte cıkardıkları bir dergidir. Yayın hayatına Şubat 1894 yılında başlayan dergide Tevfik Fikret, Suleyman Nazif, Abdullah Cevdet onemli şairler yer alır. Bu bakımdan Malumat ’ın Turk edebiyat tarihinde de onemli bir yeri vardır.
7. İlk “Deniz Altında Yirmi Bin Fersah” cevirisi
Fransız yazar ve gezgin Jules Verne tarafından yazılan ve gunumuzde “Denizler Altında Yirmi Bin Fersah” olarak bildiğimiz kitabın ilk cevirisi Asaduryan ’ın matbaasında basılır. Sene 1890 ’ı gosterir. Henuz o donemde matbaanın adı Artin Asaduryan Şirketi Murettibiye ’dir.
8. Kapanış
Fotoğraf, “Deniz Altında Yirmi Bin Fersah” cevirisinden. Artin Asaduryan, 19. yuzyıl Turk basın tarihinin onemli ve uretken bir ismi olarak tarihimize gecer. Matbaasından cıkan pek cok yayının ahlak, hukuk, eğitim, din, siyaset gibi onemli kavramları icermesi onun kultur ve duşunce dunyamıza yaptığı katkıları da gosterir. Edebiyat-ı Cedide topluluğunu bir araya getiren Tevfik Fikret, Suleyman Nazif gibi genc şairleri Malumat dergisi etrafında toplayarak edebiyatımızın gelişiminde de bir yere sahip olur. Artin Asaduryan ’ın matbaası, bugun hÂl o devrin siyasi, sosyal, kulturel, askeri pek cok alanını kavramak ve incelemek icin belge niteliğindedir.
Kaynak: 1