Beyinde hucrelerin birbirleriyle haberleşmesini sağlayan hucre yapısının bozulmasından kaynaklanan bir hastalıktır. Peki Parkinsonun nedenleri nelerdir? Olası belirtilerini sizler icin derledik. Hastalık ilk kez 1817 de İngiliz Doktor James Parkinson tarafından tanımlanmış ve Dr. Parkinson hastalığı "sallayıcı felc" olarak kaleme almış.
Yaşlılık doneminde ortaya cıkan, hareketlerde yavaşlama, istirahat halinde ellerde ve daha nadiren ayaklarda titreme, kaslarda sertlik ve denge bozukluğuyla ile gelişen Parkinson hastalığı ile ilgili merak ettikleriniz...
Parkinsonizm Nedir?Parkinsonizm kelimesi belli bir hastalıktan cok, değişik nedenlere bağlı olarak ortaya cıkan bir dizi belirtiyle tanınan bir durumu cağrıştırır. Bu belirtilerin en onemlileri uzuvların titremesi, kasların sertliği ve vucut hareketlerinin yavaşlığıdır. Bu uclemeye eklenebilecek diğer belirtiler arasında, one eğik duruş şekli, kucuk adımlarla ve ayaklarını suruyerek yurume, yumuşak, hızlı ve aynı tonda konuşma sayılabilir. Parkinson hastalığı, ceşitli parkinsonizm tabloları arasında kendine ozgu belirtiler ve beyinde oluşturduğu değişikliklerle ayrı bir yere sahiptir ve ileride ayrıntılarıyla ele alınacaktır.
Parkinsonizmdeki titreme, ozellikle elleri ve ayakları, bazen dudakları, dili, ceneyi, seyrek olarak da govdeyi etkileyebilir. El veya ayakta dinlenme halinde ortaya cıkan titreme bir hareket sırasında kaybolur. Orneğin uzanıp bir cismi tutma hareketi sırasında eldeki titreme kaybolur, dinlenme haline gecince tekrar ortaya cıkar. Titremenin tıbbi karşılığı "tremor"dur. Dinlenme sırasında ortaya cıkma ozelliği diğer hastalıklarda gorulebilen ceşitli titremelerden ayırt edilmesine yardımcıdır.
Parkinsonizmde kaslarda dinlenme halinde bile değişmeyen bir sertlik bulunur. Hastayı muayene eden doktor uzuvları pasif olarak hareket ettirdiğinde sabit ve değişmeyen bir direncle karşılaşır. Ancak etkilenmiş kaslar gevşeyemez gibi gorunurse de, bu istenilen şekle sokulabilen bir sertliktir. Kaslardaki bu sertlik haline "rijidite" denir.
Ucuncu belirti vucut hareketlerinin yavaşlamasıdır ve "bradikinezi" olarak isimlendirilir (Yunanca’da "brady "yavaş, "kinesis" ise hareket manası taşır). Yeni bir harekete başlarken tereddut, o eylemi yaparken yavaşlık ve hızla yorulma ile şekillenen karmaşık bir olaydır. Bradikinezi, gozleri kırpma, yururken kolları sallama, konuşurken acıklayıcı olarak yapılan el ya da beden hareketleri veya yuz ifadesini yaratan hareketler gibi farkında olmadan yaptığımız otomatik hareketleri yapmaktaki yetersizliği de icerir. Hastalarda tum bu hareketler yavaşlamıştır.
Parkinsonizmin NedeniParkinsonizm adı altında toplanan karmaşık belirtiler beyinde "substansiya nigra" denilen ozel sinir hucrelerinin oluşturduğu bir cekirdeğin iyi işlev gorememesinden ileri gelir. Latince ’de kelime anlamı "kara madde" olan bu cekirdeğin otopsi incelemesinde cıplak gozle hemen fark edilebilecek bicimde derinlemesine koyu renkte olduğu bilinir. Mikroskopla bakıldığında bu cekirdek icinde yer alan sinir hucrelerinde yoğun halde boya (pigment) zerrecikleri gorulur.
Substansiya nigranın sinir hucreleri "dopamin" denilen kimyasal bir madde yapar ve depolar. Bu hucreler beynin derinliğinde bulunan ve komşu konumdaki kucuk bir gri cevherden oluşan ve "korpus striatum" (cizgili cisim) denilen bir yapının sinir hucreleriyle bağlantılıdır. Substansiya nigra hucrelerinin yaptığı dopamin, sinir lifleriyle korpus striatuma taşınır ve oradaki hucreler arasında kimyasal iletici olarak gorev alır. Substansiya nigra hucreleri hasara uğrarsa dopamin yapıp depolayamaz ve striatumda dopamin eksilir. Bu eksiklik ciddi boyutta olduğunda parkinsonizm belirtileri ortaya cıkmaya başlar.
Beyinde Dopamin Eksikliğine Yol Acan Nedenler:Substansiya nigranın sinir hucreleri ceşitli sebeplerden yok olabilir: Bu durumun en sık rastlanan orneği Parkinson hastalığıdır. Diğer nedenler arasında beyinde adı gecen bolumun damar hastalıkları ve tumorleri, bazı kimyasal maddelerin harap edici etkisi, ansefalitler (beyin dokusu iltihabı) sayılabilir.Bazı ilaclar dopaminin striatumdaki doğal etkisini engeller, boylece dopamin kimyasal mesajını iletemez ve dopamin eksikliği varmış gibi bir sonuc doğar. Psikiyatri hastalarında kullanılan bazı ilaclar (major trankilizanlar) ile icinde rezerpin bulunan tansiyon duşurucu ilaclar, kusmaya karşı kullanılan bircok ilac parkinsonizm tablosuna yol acabilir, fakat sorumlu ilacın kesilmesiyle bu durum duzelir.Substansiya nigra hucrelerinin yanı sıra, striatumdaki sinir hucrelerinin de hasara uğradığı durumlarda, dopamin eksikliğinde oluşan tablolarla benzerlik ortaya cıkar. "Multisistem dejenerasyonlar" adıyla tanınan bu hastalıklarda parkinsonizm dışında beynin başka bolgelerini de ilgilendiren norolojik belirtiler soz konusudur. Bu hastalıkların kucuk bir bolumunun kalıtımla gectiği bilinir.Daha fazla ayrıntıya girmeksizin gorulmektedir ki parkinsonizmin bircok olası nedeni vardır ve bunların icinde en sık rastlananı Parkinson hastalığıdır.
Parkinson Hastalığının İlk BelirtileriParkinson hastalığı belirtileri genellikle cok sinsi ve yavaş bir bicimde başlar, oyle ki hastalar coğu zaman hastalığın başlangıc tarihini kesin olarak soyleyemezler. Hastalar ilk belirtinin farkına vardıkları zaman hastalığın bazı belirtileri uzun zaman once başlamış olabilir. Bir elinde titreme yakınmasıyla başvuran bir hastanın 5-6 yıl oncesine ait cekilmiş video filmlerinde yururken bir kolunu sallamadığı fark edilebilir ya da bazen hastanın eski fotoğraflarında one eğik duruş ozelliği dikkati cekebilir. Nitekim Parkinson hastalarının buyuk coğunluğunda sıklıkla ilk belirti titremedir, kimi hasta ise ornekte olduğu gibi titreme ortaya cıkınca hekime getirilir. Bunun gibi bazı hastalık belirtilerinin uzun sure devam etmesine karşın, Parkinson hastalığına ait bilgi eksikliği nedeniyle hekime gec başvurulduğuna tanık olmaktayız.
Parkinson Hastalığının Temel BelirtileriTitreme (Tremor)Parkinson hastalığının titreme, kas sertliği ve hareket azlığı ile şekillenen uc temel belirtisinden en belirgini olan titreme genellikle hastanın doktora en sık başvurma nedenidir. Parkinson hastalarının yaklaşık % 80 ’inde titreme ortaya cıkmaktadır.
Titreme sıklıkla bir taraftaki elde, bazen de bir ayakta ortaya cıkar. Titreme tek bir parmağın titremesine sınırlı kalabildiği gibi bazen de dili, dudakları ve ceneyi etkileyebilir ancak baş veya ses titremesine yol acmaz.
Titreme ufak salınımlı, yukarı-aşağı basit kol ve/veya bacak hareketi şeklinde olabildiği gibi daha sıklıkla karmaşık bir hareket halini de alabilir. On kolun hafifce dışa donmesi, başparmak ve işaret parmakların ileri-geri hareketleri ve elin bozuk para sayma ya da bir cakıl taşını başparmak ve işaret parmak arasında yuvarlama hareketi şeklinde olabilir. Titreme ayakta ortaya cıktığı zaman pedala basma hareketini andırır.
Duzenli ve belli bir hızda olan titreme saniyede 5 ya da 6 vurumludur. Parkinson hastalığında etkilenmiş olan el veya ayak, diğer hastalıklarda gorulebilen titremelere benzemeksizin, dinlenme sırasında titrer. Titreme uyku sırasında ve o uzvun harekete başlamasıyla kaybolur. Sinirlilik, yurume, stres altında kalma ya da zihinsel faaliyetle aşırı meşgul olma titremeyi arttırır. Boylece aralıklı olarak ortaya cıkabilen titreme hastanın ruh halini yansıtabilir. Orneğin evde gazete okurken titremesi olmayan bir hastanın ziyaretcisi gelince titremesi tekrar ortaya cıkabilir. Titremenin bu yonu hastaların toplum icinde sıkıntıya girmelerine yol acmaktadır ve bircoğu bu nedenle arkadaşları arasında olmaktan vazgecmektedirler.
Hastalar gozle fark edilemeyecek kadar ince titremeyi bile hissedebilirler ve bunu titreşim hissi gibi algılarlar. Nadir olarak gorulen karın kaslarının titremesi, icerde titreyen bir şey varmış gibi hissedilir. Diyafram veya goğus kasları titremesi "carpıntı" gibi hissedilir ve hasta kalple ilgili bir sorun olduğunu duşunerek ilgili hekime başvurur. Bu şekildeki titreme kalp elektrosunda (EKG ) saptanabilir.
Titremesi olan her kişinin Parkinson hastası olmadığını vurgulamak gerekir. Sağlıklı insanlarda korku, heyecan gibi stresli durumlarda ellerde, bacaklarda gecici olarak titreme ortaya cıkabilir. Bunun dışında her yaşta gorulebilen ve "esansiyel tremor" adı verilen iyi huylu, ailevi bir hastalıkta, kollar one doğru uzatılınca ellerde titreme olur. El titremesinin yanı sıra ozellikle yaşlı hastaların başında da titreme gorulebilir. Bu hastalığın bircok ozelliği gibi tedavisi de Parkinson hastalığından farklıdır. Bunun dışında titremeye yol acan ceşitli nedenler arasında bazı ilacların kullanımı, tiroid bezinin aşırı calışması veya beyincik hastalıkları sayılabilir.
Kas Sertliği (Rijidite)Bazı hastalar uzuvlarında sertlik hissinden yakınırlar. Bununla birlikte kas sertliği coğu kez hastanın bir yakınması olmayıp hekimin fizik muayenede pasif harekete karşı olan bir direncin varlığını saptaması ile tanınır. Hekim hastaya gevşemesini soyleyerek, hastanın uzuvlarını eklem yerlerinden bircok kez nazikce gerer ve buker ve bu pasif harekete karşı eklem cevresinde direnc arar. Boyle pasif harekete karşı surekli bir direnc bulunmasına "rijidite" denilir. Normalde kasların dinlenme halinde yumuşak ve gevşek olması gerekirken rijidite varlığında dinlenme halinde bile sabit bicimde gergin ve elle hissedilebilen belli bir sertlikte olduğu gorulur. Parkinson hastalığında rijidite en sık el, ayak bileği, dirsek veya diz gibi eklemlerde saptanır.
Bazen kas sertliği hekim tarafından eklemde sanki "dişli cark" takılması varmış gibi hissedilir. Hastalar kas sertliğini yorgunluk, batma hissi, ağrı veya kramp şeklinde hissedebilirler. Omurga cevresi kasların sertliği oldukca seyrek gorulur, sırt ağrısı ya da bel ağrısı yaratabilir ve genellikle one eğik durmakla şiddetlenir. Baldır ve ayak kasları sertliği ağrılı kramplar şeklinde ortaya cıkabilir.
Hareketlerde Yavaşlama (Bradikinezi)Parkinson hastalığının belki de ozurluluk yaratan en temel belirtisi olan hareketlerdeki yavaşlama yani "bradikinezi", her hastada erken veya gec olarak gelişir. Hareket yavaşlığı gunluk yaşamdaki faaliyetlerin tumunun belli bir yavaşlıkta olmasına yol acar. Hareketlerin duzenli aralarla tekrarı ve eklemlerin hareket acıklığı azalmıştır. Hastaların basit gunluk işlerini yapma sırasında, orneğin duğme ilikleme, kravat ve ayakkabı bağlama, yazı yazma ve catal-bıcak kullanma gibi incelik isteyen işlerde başlangıcta hafif derecede hissettikleri gucluk giderek artar. Zamanla istemli hareketlerin coğunun yapılmasında, orneğin yemek yerken ve ciğnerken, alcak bir koltuktan doğrulurken, otomobile binerken ve inerken, yatakta bir taraftan diğer tarafa donerken zorlanmalar dikkati ceker. Yukarıda sozu edilen istemli hareketlerin yavaşlamasının yanı sıra, gozleri kırpmak ve yururken kolları sallamak gibi otomatik olarak yapılan, birbirinin aynı olan hareketler de azalır ya da kaybolur.
Hareket yavaşlığı ne cok kadar belirgin olsa da hastaların kas gucu, yani kuvveti normaldir. Hastanın bu yondeki yakınması genel bir yorgunluk hali, orneğin yururken ya da diş fırcalarken yapılması gereken ardı sıra hareketlere kumanda ederken uzuvlarda hissettiği tutukluktur. Hareketlerdeki bu tur yavaşlık zamanla hastaları başkalarına bağımlı hale getirebilir. Yavaşlığı ağır derecede olan bir hastada titreme ya da rijidite bulunmayabilir.
"Akinezi" ise hareketsizlik anlamı taşır ve genellikle hastalığın ilerlemiş olduğu donemlerde ortaya cıkar. Bu durumdaki Parkinson hastaları uzun sure izlendiğinde, gozle gorulur bir hareket yapma yeteneğini yitirdikleri gorulur: goz kırpma, doğal yuz ifadesini oluşturan hareketler (mimikler), oturuşu duzeltmek gibi yardımcı hareketler gozlenmez. Boyle hastalar sadece kıpırdamadan oturur ve sabit bir bakışla bakarlar.
Parkinson Hastalarında Beden Eğitiminin YeriParkinson hastalarında tıbbi tedavinin yanı sıra beden eğitimi hareketleri de cok onemlidir. Fiziksel olarak zinde olan hastaların uzun hastalık seyriyle daha iyi başa cıktıkları bilinen bir gercektir.
Beden eğitiminin, yapılabildiği olcude, ozellikle kas sertliği ve hareket yavaşlığı uzerine olumlu etkisi nedeniyle hastanın kendisini daha iyi hissetmesine katkısı vardır. Bilindiği gibi kullanılmayan kasların zamanla kitlesi azalır ve boyu kısalır (kontraktur), dolayısıyla vucudun kas yapısının korunması icin beden hareketleri yapmak zorunludur. Benzer bicimde, eklemlerin her gun normal hareket menzilinde hareket ettirilmeleri gereklidir, aksi takdirde kullanılmayan bir eklemi kuşatan bağ dokusu sertleşir ve eklem hareket yeteneğini kaybederek kalıcı bicimde işlev kaybına uğrar. Boylece duzenli kas faaliyeti kasları ve eklemleri korur, ayrıca kalbin calışmasına, kan dolaşımına ve akciğerlerin havalanmasına da katkıda bulunur.
Bunların dışında beden hareketleri yapanlarda daha az kabızlık olur, bobrekler, idrar yolları ve mesane daha iyi calışır. Ote yandan fiziksel faaliyet zihin icin de iyidir. Kaslardaki gevşeme ve rahatlama fikirlerin olumlu yonde değişmesine de yol acar. Beden hareketlerinden sonra mutluluk hissi, kendini iyi hissetme duyguları kişiye hakim olur.
Kendi gozlemimize dayanarak hastalarımız arasında duzenli olarak beden hareketleri yapanların, yapmayanlara gore gunluk yaşamlarında daha hareketli olduklarını soyleyebiliriz. Beden eğitimi hareketleri ozellikle alışık olmayan hastalar icin başlangıcta zevksiz ve sıkıcı gorunse de, bunu gunluk yaşamın bir parcası olarak kabul etmeleri kendileri icin yararlı olacaktır. Aile bireyleri de en az hekim kadar bu konuda destekleyici ve teşvik edici bir tutum icinde olmalıdırlar. Mesleği gereği fazla hareket eden hastaların bu bakımdan daha şanslı olduklarını belirtmekte yarar vardır.
Hastalar normal hareket acıklığına kavuşması amacıyla tum eklem ve kaslarını her gun kısa surelerle calıştırmalıdırlar. Bu calışmaların hastayı aşırı derecede yoracak kadar ağır olması ya da uzun surmesi şart değildir. Eğer hasta tercih ediyorsa sabit duran bisiklet ya da kurek cekme aleti gibi bazı aletlerden yararlanabilir, ancak bunların aletsiz yapılan hareketlere bir ustunluğu gorulmemiştir.
Yurume hastalar icin mukemmel ve ılımlı bir egzersizdir. Yurumenin hızı, suresi ve mesafesi hastanın yetenek ve gucune gore değişebilmekle birlikte gunde bir bucuk-iki kilometre yuruyuşun yorucu olmadığı gibi gevşetici ve canlandırıcı bir etkisi de vardır. Yurume şehirde ya da kırsal kesimde kolaylıkla hobi şeklinde yapılabilir veya her sabah koşedeki dukkana gidip alışveriş yapmak, donuşte başka bir yoldan donmek şeklinde gunluk yaşamın bir parcası haline getirilebilir. Bunun dışında yuzme son derece yararlı bir spordur, ancak denge ve yurume bozukluğu olmayan hastalara, eğer imkanları varsa yazın sığ sularda, guvenli koşullarda yuzmesi onerilir. Eskiden beri yapmaktan hoşlandığı tenis, futbol gibi faaliyetleri varsa hasta bunları surdurmelidir, zira bu tur sporlarda oğrenilmiş hareketler, yurume gibi icgudusel olarak yapılan hareketlere kıyasla Parkinson hastalığından daha az etkilenir.
Beden Eğitimi HareketleriBuyuk eklemleri ve onları ilgilendiren kasları duzenli olarak her gun calıştırmanız size son derece zindelik kazandıracaktır. Ozellikle sabah yataktan kalkar kalkmaz yapıldığında, gun boyu daha fazla hareketlilik kazanabilirsiniz. Parkinson hastalığına ait belirtileriniz tıbbi tedaviyle kontrol altına alınmış ise ve ağır kalp yetmezliği sorunu taşımıyorsanız, aşağıda yer verilen bazı basit beden eğitimi hareketlerini calışmanızın size yararlı olacağına inanıyoruz.
Bazı hareketleri bir kez oğrendikten sonra, evde her gun kendi başınıza yapabilirsiniz. Hareketlerinizdeki kısıtlılık nedeniyle tek başınıza beden hareketlerini calışamayacaksanız, bir fizyoterapistin yardımıyla germe egzersizleri ve bazı pasif hareketler yapılabilir ve daha sonra aile bireylerinden biri tarafından her gun ve duzenli olarak uygulanabilir. Her gun yapılan egzersizlerin gunluk yararı hafif olsa bile, birikmiş yararlı etkisini haftalar sonra fark edeceksiniz. Gunde 5-10 kez ya da daha fazla yapmanız onerilen bazı egzersizler aşağıda tarif edilmiştir.
Sırtustu Yatarken Yapılacak EgzersizlerHer bir bacağınızı, diz bukulu haldeyken, sırayla karnınıza doğru cekiniz, diğer bacağınızı yataktan kalkmayacak şekilde bastırınız. Bu arada ellerinizden destek alabilirsiniz.Ellerinizden destek alarak, her iki bacağınızı dizlerinizi bukerek karnınıza doğru cekiniz.Her bir bacağınızı sırayla, dizlerinizi bukmeden havaya kaldırınız.Dizlerinizi bukmeden ayaklarınızı bilekten kendinize doğru bukunuz ve 5 sn. tutunuz.Kol ve bacaklarınızı yanlara doğru acıp kapatınız.Her iki bacak bitişik ve dizler bukulu halde iken kalca hareketi ile sağ ve sol yana donerek dizlerinizi yatağa değdirmeye calışınız.Bir onceki hareketi yaparken bacaklarınızı bir yana, başınızı aksi yone ceviriniz.Dizleriniz bukulu halde, el ve ayaklarınızı yatağa bastırarak kalcanızı yataktan yukarı doğru kaldırıp 5 sn. tutunuz.Bir onceki hareketi, avuc ici yukarı bakacak şekilde ellerinizden kuvvet almadan tekrarlayınız.Dizleriniz hafif bukulu iken, baş ve omuzlarınızı kaldırarak ellerinizi dizlerinize değdirmeye calışınız.Dizleriniz bukulu, elleriniz kenetli iken sırayla sağa ve sola doğru uzanmaya calışınız ve 5 sn. kalınız.Yuzustu Yatarken Yapılacak EgzersizlerEller arkada kenetli iken baş tavana bakacak şekilde goğsunuzu yataktan kaldırınız. Bu durumdayken başınızı sağa ve sola ceviriniz.Ellerinizle yatağa abanarak, dirsekler duz olacak şekilde baş ve goğsunuzu yataktan kaldırınız.Dizlerinizi sırasıyla bukunuz.Otururken Yapılacak EgzersizlerKollarınız yanda, govdeniz one eğik pozisyonda iken nefes alınız ve sırtınız dik olacak şekilde doğrulunuz.Vucudunuzun ağırlığını sırayla sağ ve sol yanlara eğilerek aktarınız.Bir dizinizi kendinize doğru cekerken diğer tarafa eğilerek ağırlık aktarınız.Dizinizi kendinize doğru cekiniz ve başınızı yavaşca dizinize yaklaştırmaya calışınız. Başlangıc konumuna geri donunuz. Sırtınızı dik tutmaya calışınız.Sırayla topuklarınızı ve parmak uclarınızı yerden kaldırınız.Daha sonra bir ayağınızın topuğunu kaldırırken diğer ayağınızın parmak ucu kalkacak şekilde hareketi tekrarlayınız.Elleriniz dizler uzerinde capraz yaptıktan sonra, kollarınızı yanlardan yukarıya doğru bir daire cizecek şekilde kaldırınız ve indiriniz. Kollarınızı kaldırırken burundan derin bir nefes alıp, kollarınızı indirirken ağızdan nefes veriniz.Kollar yana acık konumda iken ellerinizi omuzlarınıza koyunuz ve sağa doğru donerek 5sn. durunuz, daha sonra orta pozisyona gelip işlemi sola doğru donerek tekrarlayınız.Sağ kol duz bir şekilde ileri uzatılırken, sol bacağınızı karnınıza doğru cekiniz. Daha sonra aynı işlemi sol kol-sağ bacağınızla tekrarlayınız.Sırayla sağ ve sol dizinizi duz bir şekilde ileri doğru uzatınız.Her iki omuzunuzu yukarı kaldırarak kulaklarınıza değdirmeye calışınız.Her iki omuzunuza kendi ekseni etrafında daireler cizdiriniz.Başınızı once one sonra arkaya yatırınız.Başınızı sağa ve sola yatırınız.Başınızı bir yandan diğer yana ceviriniz.Başınızı once saat yelkovanı yonunde, sonra ters yonde dondurunuz.Not: 13-16. maddelerde belirtilen hareketleri baş donmesi, boyun eklemlerinde hareket kısıtlılığı, boyun fıtığı olan hastaların calışmaları sakıncalıdır.