İrade nedir, ne anlama gelir? Sunnete gore irade eğitimi nasıl olur?"İrÂde” ile “idÂre” arasındaki fonetik benzerlik hep dikkatimi cekmiştir. Bu iki kelime ses bakımından benzediği gibi mÂn bakımından da benzemektedir. TDK sozluğu irÂdeye “bir şeyi yapıp yapmamaya karar verme gucu” anlamını vermiştir1. İdare kelimesine de “yonetme, cekip cevirme” anlamı vermiştir2. Kur ’an-ı Kerim ’de irÂdeye hÂkim olamamanın ne gibi sonuclar doğuracağına bircok ayette işaret vardır. Bunlar arasında isteklerin ilah kılınmasından3 bahs eden Âyetler onemlidir.
“Âhirete inanmayan ve nefsinin arzusuna uyan kimseler seni ondan (Âhiret icin hazırlık yapmaktan) sakın alıkoymasın, sonra helak olursun!”4
“Kendi nefsinin arzusunu kendisine ilah edineni gordun mu? Ona sen mi vekil olacaksın?”5
“Allah ’tan bir yol gosterme olmaksızın kendi nefsinin arzusuna uyandan daha sapkın kim olabilir?”6. Bu Âyetlerde gecen “hev” kelimesi başka bir Âyette7, ruzgÂrın bir nesneyi savurması, nereye duşeceği belli olmayan bir yere suruklemesi anlamında kullanılmıştır. Kontrol edilmeyen arzular insanla şiddetli ruzgÂrın bir nesne ile oynadığı gibi oynar. Nihayetinde o kişi nereye duştuğunu bilemez.
NEFSİ KONTROL EĞİTİMİ Hz. Peygamber de ashÂbına nefsi kontrol eğitimi uygulamıştır. Kudus ’te medfun olup fakirin de ziyÂret etmiş olduğu ŞeddÂd b. Evs (r.a.) ’ın rivayet ettiği bir hadiste Resul-i Ekrem şoyle buyurmuştur:
“Akıllı kişi, nefsine hÂkim olan ve olum sonrası icin calışandır. Âciz kişi de, nefsini duygularına tÂbi kılan ve Allah ’tan dileklerde bulunup durandır”8. “men dÂne nefsehû” ibÂresinde gecen “dÂne”fiili “dîn” ile aynı kokten gelmektedir. Nefsini “din” ile yÂni “ilahî esaslar” ile kontrol etmek anlamındadır. Şu hadiste de bir arzu ve irÂde eğitimi vardır:
Sizden birinizin arzu ve istekleri, benim getirdiğim esaslara uymadıkca iman etmiş olmaz9. Bu hadisin şerhinde İbn Receb el- Hanbelî şu tespitlerde bulunmuştur: Butun gunahlar, arzu ve şehvetin Allah ve Resulullah sevgisinin onune gecirilmesinden kaynaklanır. Nitekim Allah, KitÂb-ı Kerim ’inin bircok yerinde muşrikleri, “hev ve hevesine tÂbî olanlar” olarak vasıflandırmıştır. Bid ’at olan işler de arzu ve isteklerin şer ’î hukumlerin onune gecirilmesinden kaynaklanır10.
ARZU EDİLEBİLECEK VE EDİLMEYECEK İŞLER Hz. Peygamber sadece amelî olarak irÂdeye hÂkimiyet eğitimi yapmamış, henuz gercekleşmemiş ve teorikten pratiğe dokulmemiş arzu ve isteklerin eğitimini de yapmıştır. Hadis edebiyÂtımızda “kitÂbu ’t- temenni” diye bir bolum vardır. Bu bolumdeki hadisleri incelediğimizde gercekleşmemiş arzularımızın eğitimi ile ilgili carpıcı ipucları, sırlar ve hikmetler buluruz.
Allah Resulu ’ne gore asıl arzulanması gereken, cihat ve şehÂdettir11. Hicret sevabı olmasaydı, ensardan olmayı temenni edeceğini soylemiştir12. İman ve cihattan sonra arzulanması gereken işlerin başında muhacir ya da ensar olmak gelmektedir. “Varacağı yer cennet olana kadar mu ’min hayra doymaz”13 buyurmuştur. Kur ’an ’ı okuyup onunla amel etmek, malını Allah yolunda eritmek de arzu edilmesi gereken işlerdendir14.
Arzu edilmemesi gereken şeyler de vardır. Mesela olumu arzu etmek doğru değildir15. Allah insanı farklı farklı yaratmıştır. Herkes, kendine verilen vasıflarla imtihan olunmaktadır. Kadınların erkek olmayı, erkeklerin kadın olmayı arzu etmesi doğru değildir. Erkek de kadın da yaptığı guzel işlerin sevap bakımından hissesini alacaktır16. Durduk yere duşmanla muharebeye girmek arzu edilmez17. Ancak muharebe kacınılmaz hale gelirse direniş gosterilir hatta Hendek gazvesinde Allah Rasulu ve ashÂbı gibi şu şiirler bile okunabilir:
Levl ente mehtedeyn ve l tasaddakn vel salleynÂ
Feenzilen sekîneten aleynÂ, inne ’l- melee kad beğav aleynÂ
İza erÂdû fitneten ebeyn ebeynÂ
Rabbimiz, sen olmasaydın hidÂ-yete eremezdik, hayır hasenat yapamazdık, namaz kılamazdık.
Uzerimize sekînet indir, zîra bu topluluk ustumuze hucum etti. Bunlar gÂile cıkarırlarsa direniriz, direniriz18.
ADALETLİ HAKİM Gemi azıya almış, haddi tecÂvuz etmiş kÂfirlere karşı guc ve kuvveti yerinde olmak temenni edilebilir. Zira Hz. Lut, kotu niyetli mayası bozuk kimselerin azgınlıklarına karşı “keşke size karşı (koyacak) bir gucum olsaydı, ya da sağlam bir desteğe dayanabilseydim”19 demiştir. Allah katında kuvvetli mumin zayıf muminden daha sevgili ve daha ustundur20. Âcizliğin terk edilmesi anlamında kuvvet, arzulanmalıdır. Ancak burada bir şeye dikkat etmek gerekir. Ele gecirdiğimiz gucun, bizi ve değerlerimizi de ele gecirmesine musaade etmemek gerekir. AdÂletli hÂkim kıyamet gununde bir sÂat hesaba cekilince “keşke iki kişi arasında bir hurma tanesi yuzunden cıkmış dÂvÂda bile hakim olmasaydım” temennisinde bulunacağını ifade eden hadisin21 isnadı hakkında soz soylenmiştir. Bununla birlikte hadiste, hÂkimlikten busbutun sakındırma değil de bu goreve geleni ikaz etme nuktesi dikkat cekmektedir. İki kişi arasında hukmederken dikkatli olmak ve bu işi arzu etmede hırslı olmamak gerekir.
Dipnotlar: 1) TDK Buyuk Sozluk, “irade” md. 2) TDK Buyuk Sozluk, “idare” md. 3) CÂsiye(45), 23. 4) TÂhÂ(20), 16. 5) FurkÂn(25), 43. 6) Kasas(28), 50. 7) Hacc(22), 31. “Kim Allah ’a ortak koşarsa, sanki gokten duşmuş de kendisini kuşlar kapışıyor veya ruzgar onu uzak bir yere surukluyor gibidir” 8) Tirmizî, KıyÂme, ve ’r- rakÂik ve ’l- vera ’, 25; İbni Mace, Zuhd 31(hadis no: 4260) 9) Mustedrek, IV, 164. 10) İbn Receb el- Hanbelî, CÂmiu ’l- ulûmi ve ’l- hikem, s. 678. 11) BuhÂrî, Temennî, 1. 12) BuhÂrî, Temennî, 9. 13) Tirmizî, İlm, 19 (hadis no: 2686) 14)BuhÂrî, Temennî, 5. 15) BuhÂrî, Temennî, 6. 16) NisÂ(4), 32. 17) BuhÂrî, Temennî, 8. 18) BuhÂrî, Temennî, 7. 19) Hûd(11), 80. 20) Muslim, Kader, 34. 21) İbn HıbbÂn, Sahih, KadÂ, 1(hadis no: 5055).
Kaynak: Şemsettin Kırış, Altınoluk Dergisi, Sayı: 383
İslam ve İhsan