İslam ’a gore Musluman yonetici nasıl olmalıdır? Musluman bir yoneticinin ozellikleri.Toplumda nizamsızlık, kargaşa, fitne ve anarşinin olmaması icin duzen ve intizÂmın, cemiyetin en kucuk birimine kadar nufûz etmesi zarûrîdir. Bu da ancak bir lider etrafında toplanmakla mumkundur. Bu sebeple Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-, yolculuk yapmakta olan uc kişilik kucuk ve gecici bir toplulukta bile, mutlaka mes ’ûl birinin, yÂni bir idÂrecinin tÂyin edilmesini tavsiye buyurmuştur. Bir hadîs-i şerîflerinde de:
“Dunyanın ucr koşesinde bile olsa, uc kişinin, iclerinden birini kendilerine emir tÂyin etmeden yaşamaları doğru olmaz.” buyurmuşlardır. (Ahmed, II, 177)
Boylesine muhim ve luzumlu bir vazife olan idÂrecilik, aynı zamanda altından kalkılması zor bir ilÂhî emÂnet ve cok ağır bir mes ’ûliyettir. Onu ancak idÂreciliğe kÂbiliyeti olan dirÂyetli ve liyÂkatli kimseler başarabilir. Hakkını veremeyecek ve kul hakkı yiyecek olanlar icin ise idÂrecilik, kıyÂmet gununde dehşetli bir pişmanlık, rezillik ve perişanlıktır.
Fahr-i KÂinÂt -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Efendimiz şoyle buyurmuştur:
“Allah TeÂl ’nın, insanlar uzerine idÂreci yaptığı bir kimse, onları samîmiyet ve ihlÂsla sÂhiplenip korumazsa, cennetin kokusunu (bile) alamaz.” (BuhÂrî, AhkÂm, 8)
“CenÂb-ı Hakk ’ın, idÂreci yaptığı bir kimse, yonettiği insanları aldatarak olurse, Allah TeÂl ona cennet yuzu gostermez.” (BuhÂrî, AhkÂm 8; Muslim, ÎmÂn 227-228, İmÂre 21)
“Muslumanların işlerini ustlenip de onlar icin calışıp cabalamayan hicbir idÂreci, onlarla birlikte cennete giremez.” (Muslim, ÎmÂn 229, İmÂre 22)
MÂnevî terbiyeden lÂyıkıyla nasip alamamış insanlar, şan, şohret, baş olma ve one gecme husûsunda son derece ihtiraslı olurlar. İslÂm ise insanları bu mevzuda mecbur kalınmadığı surece mustağnî davranmaya, -lÂyık olunmadığı takdirde- emirlik ve idÂrecilikten kacınmaya teşvik eder. Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- şoyle buyurur:
“Siz insanları mÂdenler (gibi farklı yapılarda) bulursunuz. Onların cÂhiliye doneminde hayırlı ve değerli olanları, şayet dînî hukumleri iyice hazmederlerse İslÂmiyet devrinde de hayırlıdırlar. Siz yine en hayırlı kişileri, idÂrecilikten hic hoşlanmayanlar olarak bulursunuz. Siz, en kotu kişileri de iki yuzluler olarak bulursunuz ki onlar; birilerine bir yuzle, diğerlerine bir başka yuzle gider gelirler.” (BuhÂrî, MenÂkıb, 1; Muslim, FedÂilu ’s-SahÂbe, 199)
Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-, UbÂde bin SÂmit -radıyallÂhu anh- ’ı bÂzı vergileri ve zekÂtı toplamak uzere vazifelendirirken şoyle buyurmuştu:
“Allah ’tan kork ve cok dikkatli ol! Allah ’tan kork da kıyÂmet gununde AllÂh ’ın huzuruna, boğuren bir deve veya ineği, yahut da meleyen bir koyun veya keciyi (sırtına) yuklenmiş olarak gelme!”
UbÂde -radıyallÂhu anh-:
“–YÂ Rasûlallah! Durum gercekten boyle mi olur?” diye sorunca Fahr-i KÂinÂt Efendimiz -aleyhissalÂtu vesselÂm-:
“–Evet, nefsim kudret elinde olan AllÂh ’a yemin ederim ki, durum aynen boyledir. Bundan, ancak AllÂh ’ın merhamet ettiği kimseler kurtulabilir.” cevÂbını verdi. Bunun uzerine UbÂde bin SÂmit -radıyallÂhu anh-:
“–Sen ’i hak ile gonderen AllÂh ’a yemin ederim ki, iki kişiye bile idÂreci olmayacağım.” dedi. (Ali el-Muttakî, VI, 569/16965)
MUSLUMAN BİR İDARECİ NASIL OLMALI? Hazret-i Omer -radıyallÂhu anh-:
“İdÂreci olmadan evvel dînî ilimleri oğreniniz.” buyurmuştur. SufyÂn bin Uyeyne -rahmetullÂhi aleyh- bu sozu şoyle acıklar:
“Cunku bir kimse dînî ilimlerde ince anlayış sÂhibi olduğunda, riyÂset sevdÂsını bırakır.”[1]
YÂni idÂrecilik husûsunda tÂlip değil, matlub olmak îcÂb eder. Ancak, kendisinden başka ehil kimse bulunmayıp da zarûret îcÂbı idÂreci olan kişi de Allah ’tan korkmalıdır. Zîr idÂrecilik hizmetinin mes ’ûliyeti son derece ağır olduğundan, kazanılacak ecir cok yuksek olduğu gibi, gaflet edip bir haksızlık işlendiğinde huzûr-i ilÂhîde verilecek hesap da cok cetindir.
İdÂresi altında muhtelif insanlar bulunan bir kişi, aynen Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- gibi, onemli-onemsiz demeden, butun tebaasının meseleleriyle ilgilenmeli, dertlerine dermÂn olmalıdır. İdÂresindeki insanlar icin guzel ve temiz hislerle dolu olmalı, onların hayrını istemelidir.
İdÂrecilik, son derece anlayışlı ve musÂmahakÂr olmayı îcÂb ettirir. İdÂreciler, yonettikleri kişilere iyi davranmadığı takdirde, Allah TeÂl bunun hesÂbını onlara cok ağır bir şekilde soracaktır. Efendimiz -aleyhissalÂtu vesselÂm- şoyle buyurur:
“AllÂh ’ım! Ummetimin idÂresini ustlenip de onlara zorluk cıkaran kimseye Sen de zorluk cıkar. Ummetimin idÂresini ustlenip de onlara yumuşak davrananlara Sen de yumuşak davran!” (Muslim, İmÂre, 19; Ahmed, VI, 93, 258)
İdÂreci, ibÂdetlerini de îtin ile îf etmelidir. Kapısını dÂim acık tutarak kendisiyle goruşmeyi kolaylaştırmalıdır. Muslumanların işlerinden birini yuklenen kişi, kapısını kapatır da mazlumlar ve muhtaclar ona ulaşamazsa, kendisinin de cok muhtac olacağı kıyÂmet gununde butun rahmet kapıları onun yuzune kapatılır. O idÂreci, AllÂh ’ın butun kullarını ihÂta eden nihÂyetsiz rahmet ve kereminden mahrum kalır.
Hadîs-i şerîflerde şoyle buyrulmuştur:
“Bir devlet reisi kapısını ihtiyac ve sıkıntı icinde olanların, yoksulların yuzune kapatırsa, Allah TeÂl da goklerin kapısını onun sıkıntılarına, ihtiyaclarına ve arzularına kapatır.” (Tirmizî, AhkÂm, 6/1332)
“Allah TeÂl bir kimseyi muslumanların başına idÂreci yapar, o da halkın işlerinin bitirilmesine, ihtiyac ve sıkıntılarının giderilmesine mÂnî olmaya kalkarsa, Allah TeÂl da onun işlerinin bitirilmesine, ihtiyac ve sıkıntılarının giderilmesine mÂnî olur.” (Ebû DÂvûd, HarÂc, 12-13/2948)
Dunya hayÂtı, sırf fÂnî lezzetleri tatmak ve nefsÂnî arzuları tatmin etmek icin lutfedilmemiştir. BilÂkis Âhiret azığı toplamak, sÂlih ameller ve hayırlı işlerle sadaka-i cÂriyeler elde etmek uzere bahşedilmiş bir muhlettir. Nitekim Hak dostları:
“SaÂdet-i ebediyye icin ne kadar zahmet cekersen cek, sonunda zahmet gider saÂdet kalır. Şayet fÂnî lezzetler icin gunah işlersen, nihÂyetinde lezzet gider sana ıztırÂbı ve cezÂsı kalır.” demişlerdir.
Başta idÂreciler olmak uzere herkes bunun şuurunda olmalıdır. İdÂreciliği, şahsî ve nefsÂnî menfaatlerine Âlet etmekten sakınmalı, bulunduğu makÂmın hakkını vererek insanlara faydalı olmanın ecrine, fazîletine ve gonul huzûruna tÂlip olmalıdır.
Bir idÂreci, makÂmıyla ovunmekten de şiddetle sakınmalıdır. Zîr Hak dostları, “ِاَلْمُفَاخَرَةُ يُبْعِدُ عَنِ الْاٰخِرَة: Ovunmek, insanı Âhireti duşunmekten uzaklaştırır.” buyurmuşlardır.
İnsan, doğmadan evvel ne idi, oldukten sonra ne olacaktır? Bunu lÂyıkıyla tefekkur etmeli, dÂim olumu hatırlayıp gecmiş nesillerin Âkıbetinden ibret almalıdır. Dunyadaki nîmetlerin bÂkî olmadığını ve kendisine belli bir sureliğine imtihan maksadıyla verildiğini unutmamalıdır. Nitekim Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- şoyle buyurur:
“Dunya tatlıdır ve manzarası hoştur. Şuphesiz ki Allah, dunyanın idÂresini size verecek ve nasıl davranacağınıza, ne gibi işler yapacağınıza bakacaktır. O hÂlde dunyadan sakının...” (Muslim, Zikir, 99)
İdÂreci, vaktini en muhim ve en faydalı işlere sarf etmelidir. Ona lÂzım olan şey, yerinde bir sukûnet, takvÂ, adÂlet ve kanaattir. Mumkun mertebe nefsini ıslÂh etmeye ve emri altındakileri hayra teşvik etmeye calışmalıdır. Cunku halk, idÂrecilerine gore şekillenir. Hazret-i Omer -radıyallÂhu anh- şoyle demiştir:
“İdÂrecileri istikÂmet uzere bulunduğu muddetce insanlar da mustakîm olurlar.”[2]
İdÂrî mes ’ûliyet altında bulunanlar, ten rahatına ve kifÂyet miktÂrından fazla uykuya meyletmeyip gecelerini ibÂdet ve tefekkurle ihy etmelidirler. Zîr gece cok uyumak, tembellik verir ve kıyÂmet gunu insanı yoksul bırakır. Nitekim Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- şoyle buyurmuştur:
“Hazret-i DÂvud ’un hanımı, oğlu Suleyman -aleyhisselÂm- ’a:
«–Yavrucuğum! Geceleyin fazla uyuma! Zîr geceleyin fazla uyku, kişiyi kıyÂmet gunu fakir bırakır!» demiştir.” (İbn-i MÂce, İkÂmetu ’s-SalÂh, 174)
İdÂreciler, mes ’ûl oldukları zayıf ve fakir kimselerin hÂllerinden gÂfil olmamalı, onları arayıp sormayı vazife bilmelidirler. Zîr halkın gonlunu kazanmak, Allah TeÂl ’nın rızÂsını tahsîle vesîledir. Nitekim Fahr-i KÂinÂt Efendimiz, yolculuk esnÂsında ashÂbının ardından yurur, gucluk ceken ve geride kalan zayıflara yardımcı olur, onları terkisine bindirir ve onlara du ederdi. (Ebû DÂvûd, CihÂd, 94/2639)
Hazret-i Omer -radıyallÂhu anh- da Medîne-i Munevvere ’nin sokaklarını dolaşır, şehir dışına cıkarak civÂrı gezer, hatt şehirler arası seyahatlerde bulunarak halkın durumunu teftiş eder, ihtiyaclarını sorup gidermeye gayret ederdi.
YUSUF HAS HACİP ’İN İDARECİLERE TAVSİYELERİ Yusuf Has HÂcip ’in, on birinci asırda Karahanlı hukumdÂrına takdîm ettiği Kutadgu Bilig adlı eserinde, bu hususla alÂkalı olarak idÂrecilere hitÂben şu tavsiyeler yer alır:
“Memlekette bir kimse bir gece ac kalırsa, Allah TeÂl onu sana soracaktır; gozunu ac!”
“Ey hukumdar, sen bugun bir hekimsin; halk ise sana muhtac olan bir hastadır. BÂzısı darlığa duşmuştur ve bedbahttır; bir kısmı da fakirlik ıztırÂbı icindedir. BÂzısı ac, bÂzısı da cıplaktır; bÂzısı ise endişe icinde kıvranır. Butun bunların devÂsı sendedir; sen onların hekimi ol, ilac ver ve tedÂvi et. Eğer sen bunlara, ilac vererek tedÂvi etmezsen, halk icin bir hayat felÂketi olursun.”
“Beyliğin koku ihtiyatlı olmak ve uyanık durmaktır. Bir dunya daha istersen, onu da bunlarla kazanırsın.”
“Ac gozlu kimseye memlekette mevkî verme! Onun memleket nizamını bozacağından hic şuphe etme!”
“Kendi menfaatini arama, halkın menfaatini duşun; senin menfaatin halkın menfaati icindedir.”
“Bey, halk icin bir saÂdettir, halk mes ’ûd olmalıdır; halkın mes ’ûd olması icin karnının doyması lÂzımdır.”
“Halka huzur ve rahat sağlayacak bir nizam kur ki, sana hayır-du etsinler.”
“Zenginlerin yukunu orta hÂllilere yukleme! Yoksa orta hÂllilerin durumu bozulur ve busbutun sarsılır. Orta hÂlli kimselerin yukunu de fakirlere yukleme! Yoksa fakirler aclıktan kırılır ve mahvolur. Fakirler orta hÂlli olursa, orta hÂlliler zenginleşir; orta hÂlliler zenginleşirse, memleket zengin olur.”
“Vezirlik ve ordu kumandanlığı cok muhimdir; Cunku bunlardan biri kılıc tutar, biri kalem. Memleketi alan, onu kılıc ile almıştır, memleketi tutan da, onu kalem ile tutmuştur. Bir memleketi kılıc ile derhal ele gecirmek mumkundur; fakat kalem olmayınca, insan onu elinde tutamaz.”
“Ordu kumandanı mağrur olursa, şuphesiz duşmandan dayak yer. Mağrur adam ihmalkÂrlık eder. İhmalkÂr adam, ya bozulur yahut vakitsiz olur.”
“Ey devletli hukumdar! Sen saray ve koşkler yaptırma; kara toprak altında senin evin hazırdır. Yuksek, geniş ve suslu sarayların burada kalacak, sen de inleyerek, karanlık toprak eve gireceksin.”
“Ey hukumdar! Kendini aldatarak icinde bulunduğun rahatlığa guvenme! Zîr bu hÂl, seni gaflet uykusuna duşurur. Şunu unutma ki ipek sırmalarla ortulen vucûdun kara toprağa serilecektir. Seni hic sarsmayan kuheylÂn attan inip, acz icinde, eyersiz bir ağaca bineceksin!”
VelhÂsıl idÂreci, butun fazîletleri şahsında cem etmeye calışmalıdır. Cimrilikten şiddetle kacınıp eli acık ve comert olmalıdır. Zîr hasis kimse dunyada fukar hayÂtı yaşar, Âhirette de zenginler gibi hesÂba cekilir. İdÂreci, hiddetli, şiddetli ve kotu huylu olmayıp halkın dilinden anlayan, yaralı gonulleri tesellî eden ahlÂk-ı hamîde sÂhibi hÂzık bir gonul hekimi olmalıdır.
Kaynak: Osman Nuri Topbaş, Faziletler Medeniyeti 2, Erkam Yayınları
İslam ve İhsan