İslam ’da adalet nedir, adaletin yeri ve onemi nedir? İslam ’da ve Osmanlı ’da adalet ornekleri.AdÂlet, İslÂm ’da o kadar ehemmiyetlidir ki, her hususta ona riÂyet edilmesi emredilmiştir. İnsanlar, adÂleti hÂkim kıldıklarında, AllÂh ’ın rÂzı olduğu huzurlu ve rûhÂnî bir kulluk hayÂtı yaşarlar. Boylece dunya ve Âhiretin butun hayırlarını kazanarak ebedî saÂdete nÂil olurlar.
AdÂlet ortadan kalktığında ise, dunya uzerinde hak, hukuk, insaf ve dengeden bahsetmek mumkun olmaz. Dunya hayÂtında adÂletten saparak haksızlık yapanlar, kıyÂmet gununde, gafletle gecirdikleri imtihan Âlemi icin buyuk bir pişmanlık duyarlar.
ADALETİN SAHİBİ ALLAH ’TIR AdÂlet sÂhibi ve adÂletin t kendisi mÂnÂlarına gelen “el-Adl” ism-i şerîfi, Allah TeÂl ’nın esmÂ-yı husnÂsından biridir.[1]
CenÂb-ı Hak, peygamberlerini de, insanları Allah ’tan uzaklaştıran, menfaat ve haksızlık uzerine kurulu zulum duzenlerine son vermek ve yeryuzunde hakkı ve adÂleti hÂkim kılmak icin gondermiştir.
Âyet-i kerîmelerde buyrulur:
“Allah TeÂlÂ, adÂleti, ihsÂnı, akrabÂya yardım etmeyi kesinlikle emreder; cirkin işleri, fenÂlık ve azgınlığı da yasaklar. O, duşunup tutasınız diye size oğut veriyor.” (en-Nahl, 90)
“Allah size, mutlaka emÂnetleri ehline vermenizi ve insanlar arasında hukmettiğiniz zaman adÂletle hukmetmenizi emreder. Allah size ne kadar guzel oğutler veriyor! Şuphesiz Allah her şeyi hakkıyla işitir ve gorur.” (en-NisÂ, 58)
“Adl” sıfatının hakîkî sÂhibi olan CenÂb-ı Hak, kullarından adÂletle muÂmele edenleri sever.[2]
Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- şoyle buyurmuştur:
“AdÂletle hukmedenler, kıyÂmet gununde RahmÂn ’ın sağında nûrdan minberler uzerinde olacaklardır… Bunlar hukumlerinde, Âileleri ve sorumlu oldukları kimseler hakkında adÂletle davranmışlardır.” (Ahmed, II, 160)
“KıyÂmet gununde insanların Allah TeÂl ’ya en sevgili olanı ve O ’na en yakın yerde bulunanı adÂletli idÂrecidir. KıyÂmet gununde insanların Allah TeÂl ’ya en sevimsiz olanı ve O ’na en uzak mesÂfede bulunanı da zÂlim idÂrecidir.” (Tirmizî, AhkÂm, 4/1329; NesÂî, ZekÂt, 77)
Bir Musluman sadece hukum verirken değil, olcup tartarken, şÃ‚hitlik yaparken, hÂsılı her zaman ve her hususta Âdil olmalıdır. Ofkeliyken de sÂkinken de adÂletten ayrılmamalıdır.[3]
Âyet-i kerîmelerde şoyle buyrulur:
“Ey îmÂn edenler! AdÂleti titizlikle ayakta tutan, kendiniz, ana-babanız ve akrabÂnız aleyhinde bile olsa AllÂh icin şÃ‚hitlik eden kimseler olun. (Haklarında şÃ‚hitlik ettikleriniz) zengin olsunlar, fakir olsunlar Allah onlara (sizden) daha yakındır. Hislerinize uyup adÂletten sapmayın...” (en-NisÂ, 135)
“Ey îmÂn edenler! AllÂh icin adÂletle şÃ‚hitlik eden kimseler olunuz. Bir topluluğa karşı duyduğunuz kin, sizi adÂletten saptırmasın. Âdil davranın, zîr takvÂya en yakışanı budur...” (el-MÂide, 8)
ADALET MULKUN TEMELİDİR AdÂlet, devletleri ayakta tutan temel direktir. Oyle ki; “Kufr ile pÂyidÂr olunur, fakat zulm ile olunmaz!” sozu bir darb-ı mesel hÂline gelmiştir. Butun idÂrenin adÂlet ile kÂim olduğunu ifÂde sadedinde de; “AdÂlet mulkun temelidir.” denilmiştir.
AdÂlet, kesinlikle geciktirilmeden yerini bulmalıdır. Zîr en kotu adÂlet, gec tecellî edendir. Sonunda, hukum isÂbetli dahî olsa, geciken adÂlet de, bir nevî zulumdur. Zulum ise en buyuk husran sebebidir. CenÂb-ı Hak şoyle buyurur:
“Hak yoldan sapanlara gelince, onlar cehenneme odun olmuşlardır.” (el-Cin, 15)
“…ZÂlimler icin hicbir yardımcı yoktur.” (el-Bakara, 270)
“...(Âhirette) zÂlimlerin ne bir dostu ne de sozu dinlenir bir şefaatcisi vardır.” (el-Mu ’min, 18)
Peygamber Efendimiz -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- de, zulmun ne buyuk bir gunah olduğunu şoyle ifÂde buyurur:
“Âhirette cezÂsını ayrıca vermekle beraber, dunyada Allah TeÂl ’nın cabucak cezÂlandırmasını en fazla hak eden gunahlar, zulum ve akrabÂyı ihmÂl etmektir.” (Ebû DÂvûd, Edeb, 43/4902; Tirmizî, KıyÂme, 57; İbn-i MÂce, Zuhd, 23)
BÂzı insanlar, guzel konuşmaları ve yuksek zekÂları sÂyesinde, yaptıkları zulmu ortbas edebilirler. Ancak onlar hicbir zaman kurtulduklarını zannetmemelidirler.[4] Bu dunyada beşerî adÂletten binbir hîle ile yakayı kurtaranlar, birgun “HÂkimlerin HÂkimi” olan Allah TeÂl ’nın huzûrunda cÂresizce boyun bukup hesap vermek zorunda kalacak ve neticede husrÂna uğrayacaklardır.
Efendimiz -aleyhissalÂtu vesselÂm- ummetini bu hususta şoyle îkÂz eder:
“Kimin uzerinde din kardeşinin ırzı, nÂmusu veya malıyla ilgili bir hak varsa, altın ve gumuşun bulunmayacağı kıyÂmet gunu gelmeden evvel o kimseyle helÂlleşsin. Yoksa kendisinin sÂlih amelleri varsa, yaptığı zulum miktÂrınca sevaplarından alınır, (hak sÂhibine verilir.) Şayet iyilikleri yoksa, zulmettiği kardeşinin gunahlarından alınarak onun uzerine yukletilir.” (BuhÂrî, MezÂlim 10, RikÂk 48)
“Mazlumun bedduÂsını almaktan son derece sakının, cunku onun bedduÂsı ile Allah arasında bir perde yoktur.” (BuhÂrî, ZekÂt 41, 63, MeğÂzî 60, Tevhîd 1; Muslim, ÎmÂn 29, 31)
MevlÂn -kuddise sirruh-, adÂlet ve zulmu, şu carpıcı teşbihlerle îzÂh eder:
“AdÂlet nedir? Meyve ağaclarını sulamaktır. Zulum nedir? Dikenleri sulamaktır.”
“AdÂleti bilmeyen kişi, kurt yavrusunu emziren keciye benzer.”
YÂni besleyip buyuttuğu zulum, gun gelir onu paramparca ederek ortadan kaldırır.
FÂnî menfaatler uğruna adÂletten ayrılanlar, kendi kuyularını kazmış olurlar. Birgun gelir icine duşerler. O hÂlde, ne kadar zor da olsa, dÂim adÂlet uzere bulunmak ve doğruluktan hicbir zaman ayrılmamak îcÂb eder.
İSLAM ’DA ADALET ORNEKLERİ Alacaklının Borclu Uzerinde Soz Hakkı Vardır Bir adam, borc verdiği Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ’e gelerek, gununden evvel alacağını talep etti. Bunu yaparken de, bÂzı kaba ve yakışıksız sozler sarf etti. RasûlullÂh ’a karşı sergilediği bu saygısız tavrı sebebiyle AshÂb-ı KirÂm, adama haddini bildirmek istediler. LÂkin Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- musÂade etmeyip:
“–Bırakın! Zîr alacaklı kimsenin, hakkını alıncaya kadar borclu uzerinde soz hakkı vardır.” buyurdular. (BuhÂrî, İstikrÂz, 7; Muslim, MusÂkÂt, 118-122/1600-1601)
Peygamberimiz Borclanır mıydı? Ebû Saîd el-Hudrî -radıyallÂhu anh- şoyle anlatıyor:
“Bir bedevî Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ’e gelerek, Efendimiz ’den alacağını istedi ve bunu yaparken sert davrandı. HattÂ:
«–Borcunu odeyinceye kadar Sen ’i rahatsız etmeye devÂm edeceğim.» dedi. AshÂb-ı KirÂm, bedevîyi azarlayıp:
«–Yazıklar olsun sana! Sen kiminle konuştuğunu bilmiyorsun gÂliba!» dediler. Adam:
«–Ben hakkımı talep ediyorum.» dedi.
Rasûl-i Ekrem -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-, ashÂbına:
«–Sizler nicin hak sÂhibinden yana değilsiniz?» buyurdu ve Havle bint-i Kays -radıyallÂhu anhÂ- ’ya adam gondererek:
«–Yanında kuru hurma varsa benim borcumu odeyiver. Hurmamız gelince borcumuzu sana oderiz.» dedi. Havle -radıyallÂhu anhÂ-:
«–Hay hay! Babam Sana kurban olsun ey AllÂh ’ın Rasûlu!» dedi.
Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-, bedevîye olan borcunu odedi ve ayrıca ona yemek ikrÂm etti. (Bu tavırdan memnun kalan) bedevî:
«–Borcunu guzelce odedin. Allah da Sana mukÂfÂtını tam versin!» diye memnûniyetini ifÂde etti. Bunun uzerine Efendimiz:
«–İşte bunlar (borcunu hakkıyla odeyenler) insanların hayırlılarıdır. İcindeki zayıfların, incitilmeden haklarını alamadıkları bir cemiyet iflÂh olmaz...» buyurdular.” (İbn-i MÂce, SadakÂt, 17)
Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-, zaman zaman borclanırdı. Bu da ekseriyetle şu sebeplerle olurdu:
1. Kendisine gelen zayıf ve muhtacların ihtiyacını karşılamak.
2. Beşeriyete numûne olarak borcun ne şekilde odenmesi gerektiğini gostermek.
Cocuklarınız Arasında AdÂletli Davranın NûmÂn bin Beşîr -radıyallÂhu anhumÂ- şoyle anlatır:
Babam beni Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ’e goturdu ve:
“–Ben, sÂhip olduğum bir koleyi bu oğluma verdim.” dedi. Bunun uzerine Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem:
“–Buna verdiğini diğer cocuklarına da verdin mi?” diye sordu. Babam:
“–Hayır, vermedim.” dedi. Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-:
“–O hÂlde yaptığın hibeden don!” buyurdu. (BuhÂrî, Hibe 12, ŞehÂdÂt 9; Muslim, HibÂt 9-18)
Diğer bir rivÂyete gore, Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-:
“–Bu hibeyi cocuklarının hepsine yaptın mı?” buyurdu. Beşîr:
“–Hayır, yapmadım.” dedi. Bunun uzerine Peygamber Efendimiz:
“–Allah ’tan korkunuz; cocuklarınız arasında adÂletli davranınız!” buyurdu. Bunun uzerine Beşîr, hibesinden dondu ve derhÂl o bağışını geri aldı. (Muslim, HibÂt, 13)
Başka bir rivÂyete gore de Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-:
“–Bu bağışına benden başkasını şÃ‚hit goster.” buyurdu ve:
“–Cocuklarının sana iyilik yapmada eşit olmaları seni sevindirir mi?” diye sordu. Beşîr:
“–Elbette sevindirir.” cevÂbını verdi.
“–O hÂlde sen de boyle yapma (onlar arasında eşit davran)!” buyurdu. (Muslim, HibÂt, 17)
“Evlatlar Arasında Âdil Olun” Hadisi SahÂbînin biri Peygamber Efendimiz ’in yanında otururken, yanına kucuk oğlu geldi. O da cocuğu kucaklayıp optu ve dizine oturttu. Az sonra kucuk kızı da geldi. Adam onu dizine değil, yanına oturttu. Bunu goren Peygamber Efendimiz dayanamadı. Ona:
“–Cocuklar arasında adÂleti gozetmeli değil miydin?” buyurdu.
Kız ile oğlana farklı davranmamak, birini diğerine tercih etmemek gerektiğini soyledi.[5]
Kıyamet Gunu Kimseye Hicbir Şekilde Haksızlık Edilmez Bir adam Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ’in onune oturdu ve şoyle dedi:
“–Ey AllÂh ’ın Rasûlu! Benim kolelerim var. Durmadan bana yalan soyluyor, ihÂnet ediyor ve baş kaldırıyorlar. Ben de onları azarlıyor ve dovuyorum. Onlar yuzunden benim durumum ne olacak?”
Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- şoyle buyurdu:
“–Onların sana karşı yaptıkları hıyÂnet, isyan ve yalanlar ile senin onlara verdiğin cez hesaplanacak, eğer senin verdiğin cez onların sucuna eşit olursa senin lehine ya da aleyhine bir şey yoktur. Eğer senin verdiğin cezÂ, onların sucundan az ise, bu lehine fazîlet olacaktır. Eğer verdiğin cezÂ, onların sucunu aşarsa o fazlalığı odemek zorunda kalacaksın ki, bu senden kısas yoluyla alınacaktır.”
Adam bir kenara cekilerek hungur hungur ağlamaya başladı. Bunun uzerine Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- şoyle buyurdu:
“–Allah TeÂl ’nın; «Biz, kıyÂmet gunu icin adÂlet terÂzileri kurarız. Artık kimseye, hicbir şekilde haksızlık edilmez. (Yapılan iş,) bir hardal tanesi kadar dahî olsa, onu (adÂlet terÂzisine) getiririz. Hesap goren olarak Biz (herkese) yeteriz.»[6] kavl-i celîlini okumuyor musun?”
Adam bunun uzerine şoyle dedi:
“–VallÂhi y Rasûlallah, hem kendim hem de onlar icin birbirimizden ayrılmaktan daha hayırlı bir yol kalmadı. ŞÃ‚hid olunuz, onların hepsi de hurdur.” (Tirmizî, Tefsîr, 21/3165)
Kole de bir insan olduğundan, İslÂmî kÂidelere gore sÂhibi ona yediğinden yedirmeli, giydiğinden giydirmeli, ağır yuk yuklememeli ve zulumde bulunmamalıdır. İslÂm ’ın getirdiği bu yuksek adÂlet sÂyesinde kole edinmek, neredeyse kole olmak mÂnÂsına geldi ve eskiden beri devÂm edegelen kolelik muessesesi tedrîcen ortadan kalktı.
Musluman Adalet Sahibidir İrbÂz bin SÂriye -radıyallÂhu anh- anlatıyor:
Rasûlullah -aleyhissalÂtu vesselÂm- ile Hayber Kalesi ’ne inmiştik. Beraberinde ashÂbından başka kimseler de vardı. Hayber ’in lideri, cebbar ve mutekebbir birisi idi. Allah Rasûlu ’ne gelerek:
“–Ey Muhammed! Sizin merkeplerimizi kesmeye, meyvelerimizi yemeye, kadınlarımızı dovmeye hakkınız var mı?” dedi.
Rasûlullah Efendimiz gazaplanarak:
“–Ey İbn-i Avf, atına bin ve şoyle nid et; «Haberiniz olsun, cennet sÂdece mu ’minlere helÂldir, namaz kılmak uzere toplanın!»”
Cemaat toplandı. Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- onlara namaz kıldırdı. Sonra da ayağa kalkıp şunları soyledi:
“–Sizden biri, (rahat) koltuğuna kurulup AllÂh ’ın, Kur ’Ân ’dakilerin hÂricinde haramlarının bulunmadığını mı zannediyor? Haberiniz olsun, vallÂhi ben nasihatte bulundum, (Kur ’Ân ’da olmayan bÂzı şeyler) emrettim, bircok şeyleri de yasakladım. Bunlar, Kur ’Ân ’ın bir misli kadar, belki de daha fazladır. Allah TeÂl Hazretleri, Ehl-i KitÂb ’ın evlerine izinsiz girmenizi helÂl kılmamıştır. Kadınlarını dovmenizi, borcları (olan cizyeyi) verdikten sonra meyvelerini yemenizi de helÂl kılmamıştır.” (Ebû DÂvûd, HarÂc, 31-33/3050)
İslÂm duşmanlarına karşı bile kılı kırk yararcasına bir adÂleti emreden dînimiz ne yucedir! Musluman, kÂfire bile yapılsa zulumden mutlaka hesÂba cekileceğini duşunerek dÂim adÂlet uzere hareket eder.
"Gucsuzlerin Hakkının Guclulerden Alınmadığı Bir Toplumu Allah Nasıl Temize Cıkarır?” Hadisi Hazret-i Ali ’nin ağabeyi CÂfer-i Tayyar -radıyallÂhu anh-, ilk Muslumanlardandı. Mekkeli muşriklerin zulmunden kacıp hanımıyla birlikte Habeşistan ’a hicret etti. Orada yıllarca kaldı. Ancak hicretin 7. yılında Medîne ’ye dondu. Bir gun Peygamber Efendimiz, Habeşistan ’da gorduğu bÂzı garip şeyleri anlatmasını isteyince, CÂfer-i Tayyar -radıyallÂhu anh- şu hÂdiseyi anlattı:
“Bir gun oturuyorduk. Yaşlı bir rÂhibe yanımızdan gecti. Başında da buyukce bir su testisi vardı. Genc bir adam bu zavallı kadını arkasından itti. Kadın iki dizinin ustune duştu ve başındaki testi de kırıldı. RÂhibe ayağa kalktı; o gence şoyle bir baktı ve:
«–Ey zÂlim! Yarın Allah Kursu ’yu ortaya koyduğunda, gelmiş gecmiş butun insanları bir yere topladığında, eller ve ayaklar yaptıklarını îtirÂf etmeye başladığında ve mazlumun hakkını zÂlimden aldığında, aramızdaki dÂvÂnın nasıl hÂlledildiğini goreceksin!» dedi.
Bu sozleri duyunca, Peygamber Efendimiz, azı dişleri gorunecek şekilde tebessum etti ve:
«–Kadın doğru soylemiş. Evet, doğru soylemiş. Gucsuzlerin hakkının guclulerden alınmadığı bir toplumu, Allah nasıl temize cıkarır!» buyurdu.” (İbn-i MÂce, Fiten, 20; Ebû Ya ’lÂ, Musned (Esed), IV, 7-8; İbn-i HibbÂn, es-Sahîh (Arnaût), XI, 443-444)
Gokler ve Yerler Adaletle Ayakta Durur Hayber zaferinden sonra Peygamber -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Efendimiz, Abdullah bin RevÂha ’yı oraya gonderirdi. Abdullah bin RevÂha da, alınması gereken hurma miktÂrını tahmin edip bunu tahsil ederdi. Hayber arÂzîsini işleyen yahûdîler, AbdullÂh ’ın tahminde gosterdiği titizlik sebebiyle rahatsız oldular. Hatt bir ara kendi lehlerine musÂmahalı davranması icin ruşvet teklif ettiler. Kadınlarının sus eşyalarından onun icin biraz mucevherÂt topladılar ve:
“–Bunlar senin, taksim esnÂsında bizim lehimize davran ve bize goz yum!” dediler. Abdullah ise onlara:
“–VallÂhi bircok menfîlikleriniz sebebiyle size duyduğum buğz, size karşı Âdil davranmama mÂnî olamaz. Sizin bana teklif ettiğiniz ruşvettir. Ruşvet ise haramdır, biz onu yemeyiz!” dedi. Yahûdîler, Abdullah -radıyallÂhu anh- ’ı takdîr edip:
“–İşte bu adÂlet ve doğrulukla gokler ve yer nizÂm icinde ayakta durur.” dediler. (Muvatta, MusÂkÂt, 2)
Adaletle Hukmeden Yoneticiler Muslumanlar, Bizans Kralı Hirakl ’in buyuk bir orduyla uzerlerine gelmekte olduğu haberini alınca, Humus ahÂlîsine, odedikleri vergileri iÂde ettiler ve:
“–Biz şu anda bir saldırıya mÂruz kaldığımız icin sizi muhÂfaza ve mudÂfaa etme imkÂnından mahrumuz. (Bu vergileri ise sizi muhÂfaza karşılığında almıştık). Siz artık işinizde serbestsiniz, dilediğiniz gibi hareket edebilirsiniz.” dediler.
Humus ahÂlîsi:
“–VallÂhi sizin idÂreniz ve adÂletiniz, bizim icin daha once icinde bulunduğumuz zulum ve zorbalıktan daha iyidir. Sizin vÂlinizle birlikte şehri Hirakl ’e karşı mudÂfaa edeceğiz.” dediler.
Yahûdîler de kalkıp:
“–TevrÂt ’a yemin olsun ki biz mağlûb olup perişan olmadıkca Hirakl ’in vÂlisi, Humus şehrine giremez.” dediler.
Şehrin kapılarını kilitlediler ve duşmana karşı şehri mudÂfaa ettiler.
Kendileriyle sulh yapılmış olan diğer şehirlerin Hristiyan ve Yahûdî ahÂlisi de aynı şekilde hareket ettiler ve:
“–Şayet Rumlar ve onlara tÂbî olanlar Muslumanlara gÂlip gelirse, biz yine eski zulum ve zorbalık gunlerine geri doneriz. Eğer Muslumanlar gÂlip gelirse onceki anlaşmamız uzere onlarla birlikte oluruz.” dediler.
Allah TeÂlÂ, kÂfirleri hezîmete uğratıp Muslumanlara zafer bahşedince de, şehirlerini Muslumanlara actılar, oyuncularını cıkararak sevinc gosterilerinde bulundular ve vergilerini odediler.[7]
İslÂm ordusu bu adÂleti yalnız Humus ’ta değil, once fethedip sonra cekilmek zorunda kaldığı butun beldelerde tatbik etmiştir. MeselÂ, Plevne kaybedildiği zaman GÂzi Osman Paşa, Hristiyan halktan, onları muhÂfaza mukÂbilinde aldığı cizyeleri iÂde etmiştir.
Sultan ve İnek Kıssası Abdullah bin AbbÂs -radıyallÂhu anhumÂ- anlatıyor:
Sultanlardan biri kıyÂfet değiştirip ulkesini dolaşmaya cıktı. Bir koyluye misÂfir oldu. Adam tek ineğinin sutuyle geciniyordu. Ama bu inek bircok inek kadar sut veriyordu. Sultan, ben bu ineği alıp sarayıma gotureyim, diye duşundu.
Sabahleyin ineği yine cobana teslim edip otlatmaya gonderdiler. Akşam olup da ineği sağınca, her zaman verdiği sutun yarısı kadar sut verdiğini hayretle gorduler. Buna en cok koylu kıyÂfetindeki sultan şaşırdı ve ineğin sÂhibiyle konuşmaya başladı:
“–Coban ineği bugun başka bir yerde mi otlattı?”
“–Hayır, her zamanki otlağa goturdu.”
“–Hayvancağız her zaman ictiği sudan başka bir su mu icti?”
“–Hayır, icmedi.”
“–Oyleyse sutu niye yarıya duştu?”
İnce bir idrÂke sÂhip olan koylu şunları soyledi:
“–Oyle sanıyorum ki, sultanımız bu ineği kendine almayı duşundu. Bir devlet başkanı halkına zulmeder veya zulmetmeyi aklından gecirirse o memlekette bereket kalmaz.”
Sultan şaşırdı ve:
“–Sen sultÂnı nereden tanıyorsun?” diye sordu. Koylu bildiğinin doğruluğundan emindi:
“–Bu iş boyle olmalıdır.” dedi.
Sultan boyle bir haksızlığı duşunduğune pişman oldu. Kendi kendine; “AllÂh ’ım! Kimseye zulmetmeyeceğim. Bu ineği de kesinlikle almayacağım.” diye soz verdi.
Ertesi akşam inek sağılınca, yine her zamanki gibi bol miktarda sut verdiği goruldu.[8]
Adaletle Hukmeden Halife MÂlik bin Dinar -rahmetullÂhi aleyh- anlatır:
“Omer bin Abdulaziz hilÂfet makÂmına gectiği zaman, dağlardaki cobanlar:
«–İnsanların idÂresini sÂlih bir kimse ustlendi.» dediler. Onlara:
«–Bunu nereden bildiniz?» diye soruldu. Onlar da:
«–Hayvanlar bile huzur ve sukûn icinde...» dediler.”
Muhammed bin Uyeyne -rahmetullÂhi aleyh- de şoyle der:
“Omer bin Abdulaziz halîfe iken Kirman ’da koyun guderdim. Halîfenin rûhÂniyet ve adÂletinden dolayı bana koyunlar ile kurtlar Âdeta birlikte dolaşır gibi gorunurdu. Bir gece ansızın kurtların koyunlara saldırdığını gordum. Şaşırdım. Sanki dunya, butun huzur ve sukûnunu kaybediyor gibiydi. İcimden:
«Şu Âdil ve Hak dostu halîfe olmuş olmalı!» dedim. Araştırdım, Omer bin Abdulaziz ’in o gece vefÂt ettiğini oğrendim.”
Hak Dostunun Verdiği Adalet Dersi Bir kimse Hak dostlarından birinin yanında zÂlim HaccÂc ’a, zulmu sebebiyle hakÂret etmişti. Hak dostu ona şu dersi verdi:
“–Ona hakÂrette o kadar ileri gitme! Zîr CenÂb-ı Hak, malına ve canına kıydığı kimselerden dolayı HaccÂc ’a cez verecektir. Fakat iş bu kadarla kalmaz. Sonra CenÂb-ı Hak, HaccÂc ’ın hakkını alarak onun haysiyetine tecÂvuz edenlere de cezÂlarını verir.”
YÂni bir kul zulme uğrar, sonra kendisine zulmedene o kadar hakÂret eder ve kotu şeyler soyler ki, zÂlimin gunÂhı seviyesine cıkar. Hatt daha da ileri gittiği icin zÂlimin ondan alacağı olur ve bu sebeple mazluma kısas yapılır.[9]
CenÂb-ı Hak şoyle buyurur:
“...Kim size saldırırsa siz de ona misilleme olacak kadar saldırın. Allah ’tan korkun ve bilin ki Allah muttakîlerle beraberdir.” (el-Bakara, 194)
“Eğer cez verecekseniz, size yapılan işkencenin misliyle cez verin. Ama sabrederseniz, elbette o, sabredenler icin daha hayırlıdır.” (en-Nahl, 126)
Sultanlığı Bırakan Hak Dostu Bir gun Telemsan pÂdişÃ‚hı Sultan YahyÂ, saray erkÂnı ile birlikte şehri dolaşmaya cıkmıştı. Onun ve etrafındakilerin debdebe ve ihtişÃ‚mı karşısında gozleri kamaşan halk da, SultÂn ’a hurmet icin korkuyla ayağa kalkıp; “PÂdişÃ‚hım cok yaşa!” diyerek alkışlamaya başladılar. Ancak sultÂnın gozune bu kalabalıktan ziyÂde az ileride yalnızlığı tercîh etmiş, kayıtsız, dunyadan ÂzÂde, nûru etrafını parıldatan bir kimse ilişti. Yanındakilere o nûr yuzlu garibin kim olduğunu sorunca:
“–SultÂnım, o, meşhur Tunuslu Şeyh ’tir. Bir mağarada ve inziv hÂlinde yaşar.” dediler. Sultan, binbir merak icinde atını Tunuslu Şeyh ’in yanına surdu ve icini kemiren bir suÂli ona sormak istedi:
“–Uzerimdeki şu ipekli elbise ile namaz kılmak cÂiz midir?” dedi. Tunuslu Şeyh, bu suÂle cevap vermek istemeyip, onu sarayındaki ulemÂdan sormasını istediyse de SultÂn ’ın ric ve ısrarları uzerine şoyle dedi:
“–Bir kopek duşununuz ki, bir hayvan olusu bulmuş ve onu tıka basa yeyip icini dışını pisliğe bulaştırmış olduğu hÂlde, bevlederken kirlenmemek icin ayağını havaya kaldırmak sevdÂsındadır!..”
Sultan kızdı:
“–Ne demek istiyorsunuz?!” dedi. Şeyh:
“–Şunu demek istiyorum ki, sizin mideniz ve cisminiz en ağır haram yukleri, zulum ve kul hakları ile doludur. Boyleyken siz tutup ipekli elbise ile namaz kılmanın cÂiz olup olmadığını soruyorsunuz?” dedi. Bu hikmetli sozler, SultÂn ’ın gonlune derinden tesir etti. Bu tesir bereketiyle derhal uzerindeki sırmalı elbiseleri cıkarıp attı. Sonra belindeki kılıcı fırlattı ve kendisine şaşkınlıkla bakan halka:
“–Muslumanlar! Haklarınızı helÂl ediniz ve kendinize bir pÂdişah bulunuz!” diyerek Tunuslu Şeyh ’in peşinden gitti ve onun sÂdık bir talebesi oldu.
Sultan YahyÂ, Şeyh Hazretleri ’nin mÂnevî terbiyesinde o derece buyuk bir makam elde etti ki, Tunuslu Şeyh, halkın kendisinden du talebi olduğu zaman şoyle demeye başladı:
“–DuÂyı Yahy ’dan isteyiniz; zîr onun yerinde ben olsaydım, onun yaptığını yapamazdım... Eğer sultanlar, onun eriştiği saÂdet hazinesini bilselerdi, onlar da Yahy gibi her şeylerini fed ederlerdi.”
BahÂeddin Veled ’in SultÂn Alaaddin Keykubad ’a Nasihati Selcuklu SultÂnı Alaaddin Keykubad, şehrin kalesini tamamladığında, Hazret-i MevlÂn ’nın babası BahÂeddin Veled ’den teberruken kaleyi gormesini ve kale hakkındaki fikrini beyÂn etmesini ric eder. BahÂeddin Veled Hazretleri, gidip yapılanları gorur ve şoyle der:
“–Kaleniz, sel felÂketlerini, duşman akınlarını onlemek icin fevkalÂde guzel ve kuvvetli gorunuyor. LÂkin sen, idÂren altındaki mazlumların, ezilen insanların beddu oklarına karşı hangi tedbiri aldın? Cunku onların beddu okları, yalnız senin kalen gibi bir kaleyi değil, yuzbinlerce kale burcunu deler gecer ve dunyayı harÂbeye cevirir.
En iyisi sen, adÂlet ve iyilikten kale burcları yap ve sÂlihlerden, hayırlı du askerleri teşkîl etmeye gayret et. Boylesi senin icin surlardan daha emindir. Zîr halkın ve dunyanın guven ve huzuru o du askerleriyle sağlanır.”
Yıldırım Beyazıt ’ın Adaleti Dış siyÂsette bircok başarılar sergileyen Yıldırım Beyazıt Han, Anadolu birliği yolunda da buyuk adımlar attı. Beyliklerin en buyuğu olan Karamanoğulları ’nın buyuk bir kısmını Osmanlı ’ya ilhÂk etti. Ancak bu ilhÂk, ahÂlînin kendi isteğiyle gercekleştirilmişti. Nitekim 15. asırda yaşayan Osmanlı tarih yazarı Âşık PaşazÂde bu hakîkati şoyle anlatır:
“...Beyazıt Han, Konya onlerine geldiğinde, şehrin kapıları kapatıldı. Ancak harman vakti olduğundan Konya ovasında her tarafta arpa ve buğday yığınları vardı. Halk, telÂşla kaleye sığındığı icin bunları iceri alabilmeleri mumkun olmamıştı. Bunu goren Yıldırım HÂn ’ın askerleri, hisar dibine yaklaşarak Konya halkına seslendiler:
“–Gelin, bize arpa ve buğday satın; atlarımıza yedirelim!” dediler. Halk bu teklife cok şaşırdı, bir anlam veremedi. Birkac kişi:
“–Bakalım dedikleri doğru mu?” diyerek kaleden cıkıp Osmanlı ordusunun yanına geldi. Durumdan haberdar olan Beyazıt Han, her ihtimÂle karşı askerlerine şu tÂlimÂtı verdi:
“–Bunlar bizim Musluman kardeşlerimizdir. Sakın ola kimseye zulmetmeyin! Kul hakkına riÂyetkÂr olun; arpa sÂhipleri, kendi gonul rızÂlarıyla satsınlar!..” dedi.
Boylece gelenler, kendi arzuları istikÂmetinde ve talep ettikleri fiyata satış yaptılar. Akcelerini de alarak hic ummadıkları buyuk bir memnûniyetle kaleye donduler. Konya halkı, bu goz yaşartan adÂlet ve insanlığı gorunce, şehrin kapılarını kendi istekleriyle ardına kadar actı ve Osmanlı ’yı iceriye buyur etti. Bu hÂdiseyi duyan etraftaki diğer bÂzı şehirler de, elciler gonderip Osmanlı ’yı beldelerine dÂvet ettiler:
“–Buyrun, gelin! Şehirlerimizi sizler idÂre edin!” dediler.
Adaletten Sapan Paşanın Tovbesi FÂtih, adÂlete ve adÂleti tevzî eden kadılara cok ehemmiyet verir, onların hakkı ve hukûku tenfîz edebilmeleri icin kendilerine dÂim yardımcı olurdu. Bu husustaki şu misÂl cok ibretlidir:
Devrin ricÂlinden DÂvûd Paşa, yaptığı bir haksızlıktan dolayı Edirne kadısına şikÂyet edilmişti. Kadı efendi, DÂvûd Paşa ’yı bu işten vazgecmesi icin once îkÂz etti. Ona alacağı cezÂyı bildirdi. Aralarında bir munÂkaşa cıktı. Bu munÂkaşada ileri giden DÂvûd Paşa, kadı efendiye birkac tokat attı. Bunu haber alan FÂtih:
“AdÂletin hizmetkÂrı olan kadıyı doven kimse, dîni tahkîr etmiş ve harÂb etmiş olur...” diyerek, DÂvûd Paşa ’yı ağır şekilde cezÂlandırdı.
DÂvûd Paşa, maddî ve mÂnevî ıztırÂbından yataklara duştu. NihÂyet tevbe edip pişman oldu. AllÂh ’ın emirlerine bir daha karşı cıkmayacağına ve boyle bir kusur işlemeyeceğine dÂir soz verdi. Bundan sonra FÂtih ’le aralarında yeniden yakınlık peyd olup vezirlik pÂyesine kadar yukseldi. Daha sonra 2. Beyazıt zamanında, vezîr-i Âzam oldu.
Yavuz Sultan Selim ’in Adaleti Yavuz Sultan Selim ’in Mısır seferi esnÂsında vukû bulan ehemmiyetli hÂdiselerden biri şoyledir:
Sefer uzere olunduğundan birtakım masraflara hazineden henuz para ulaştırılamamış ve zengin bir bezirgÂndan borc alınmıştı. Daha sonra hazineden para geldi ve defterdar da alınan bu borcu sÂhibine takdim etti. Ancak adam, defterdÂra şoyle bir teklifte bulundu:
“–Servetim hayli coktur. Bir oğlumdan başka kimsem de yoktur. Kabûl ederseniz, verdiğim paramı hazineye bağışlayayım. Buna mukÂbil siz de benim oğluma devlet kapısında bir iş verin!..”
Defterdar, bu talebi SultÂn ’a arz edince Yavuz, son derece ofkelendi ve muhÂtabına hiddetle haykırdı:
“–Bana getirdiğin şu usûlsuzluk teklifi sebebiyle, yemin ederim ki seni de teklif sÂhibini de katlettirirdim. Fakat «Sultan Selim, parasına tama ’ ettiği icin bezirgÂnı ve defterdÂrı oldurttu.» demelerinden cekinirim. Tez bezirgÂnın parasını iÂde edin ve bir daha huzûruma boyle kanuna muhÂlif şeyler getirmeyin!”
SultÂn ’ın bu tavrının ardından yapılan tahkîkatta bezirgÂnın bir Yahûdî olduğu tespit edilmiş ve devlet merkezinden uzaklaştırılmıştır.
Dillere Destan Turk Adaleti Lehistan ’da; “Osmanlı atları Vistul Nehri ’nden su icmedikce, bu ulke hurriyet ve istiklÂle kavuşamaz!” sozu, ecdÂdımızın adÂletini gosteren bir darb-ı mesel hÂline gelmişti. Gercekten Lehistan, yÂni Polonya, tÂrihte uc def istiklÂline kavuşmuştur ki, bunlar da hep Turk atlarının Vistul Nehri ’nden su ictiği zamanlarda olmuştur.
Bu yonuyle Osmanlı, başka milletlerin tercih ettiği bir devlet huviyetinde olmuştur. Nitekim FÂtih ’in askerleri surları zorlarken, Bizans asillerinden olan Hristiyan Granduk Notaras ’ın, Ayasofya ’daki bir muzÂkerede Papa ’dan yardım talep edilmesi teklîfine karşı sarf ettiği şu ifÂde meşhurdur:
“İstanbul ’da kardinal serpuşu (şapkası) gormektense, Turkler ’in sarığını gormeyi tercih ederim!..”
Hristiyanların Osmanlı ’ya Bağlılığı NÂil oldukları Âdil muÂmele sebebiyle Hristiyan tebaanın devlete bağlılığını gosteren şu misÂl ne kadar ibretlidir:
KÂnûnî ’nin bir Macaristan seferinde bÂzı Macarlar, Alman imparatorunun menfaati istikÂmetinde SultÂn ’ı zehirlemek istediler. SultÂn ’ın husûsî aşcısı Ermeni Manuk ’u Hristiyanlık adına kandırmaya calıştılar. Ancak Ermeni aşcı, adÂletine ve insÂnî duygularına hayran olduğu KÂnûnî icin yapılan bu cirkin teklifi, buyuk bir sadÂkat orneği gostererek şiddetle reddetti.
Kanuni Sultan Suleyman ’ın Adaleti KÂnûnî ’nin Avusturya ’ya yaptığı seferlerin birinde idi. Ordu duşmana doğru ilerlerken, gayr-i muslimlerin koylerinden de geciliyordu. KÂnûnî, mola verdiği bir sırada Hristiyan bir koylu, huzûruna geldi ve:
“–SultÂnımız! Askerlerinizden birisi bağımdan uzum koparmış ve yerine de parasını asmış! Size teşekkur ve tebrîke geldim.” dedi.
Bunun uzerine KÂnûnî Sultan Suleyman Han, derhal o askeri buldurtup seferden menetti. Buna hayret eden Hristiyan koyluye de şoyle dedi:
“–Askerin hÂli, zafer ve nusretin ilk adımıdır. Eğer o asker, parayı uzumunu aldığı asmaya bağlamamış olsaydı, bu ordunun adı zÂlimler ordusu olurdu ve o askerin kellesi giderdi. O parayı asmaya bıraktığı icin kellesini kurtardı, ancak sÂhibinden izinsiz mal aldığı icin seferden men cezÂsına carptırıldı.”
Bu seferin donuşunde KÂnûnî ’nin karşısına bir ihtiyar kadın cıktı. PÂdişÃ‚hın atının dizginlerini tutarak:
“–Senden dÂvÂcıyım!..” dedi. Sultan:
“–Beni kime dÂv edeceksin?” diye sordu. Kadın:
“–SultÂnım, seni ilÂhî mahkemede dÂv edeceğim. Cunku askerlerin bilerek veya bilmeyerek tarlamı ciğnedi. Ekinlerim mahvoldu.” dedi.
Sultan buna cok uzuldu. Başını onune eğdi. Gozlerinden yaş damlaları dokulmeye başladı. Kadının gonlunu hoş edip helÂlleşti.
***
KÂnûnî ’nin, tebaasına karşı gosterdiği adÂletin şu tezÂhuru ne kadar takdîre şÃ‚yandır:
Mısır vÂlisi Mehmed Paşa, İstanbul ’a gonderilen yıllık tahsisÂtı, bir defÂsında belirlenen miktardan fazla olarak gondermişti. Bu durum uzerine KÂnûnî, beklendiği gibi vÂliyi takdîr ve tebrîk etmedi. Aksine şuphe ve hiddetle:
“–Acep bu paşa, bizim gozumuze girmek icin Mısır ahÂlîsine ağır kulfetler mi yukleyip bu kadar para topladı? Boyle ise halka zulmetmiş demektir!” diyerek paşayı İstanbul ’a cağırttı.
KÂnûnî, paşayı ciddî bir sorgulamadan gecirdi. Neticede paşanın yaptığı îzahları zÂhiren kabûl ettiyse de, kalben mutmain olmadığı icin Mısır ’dan gelen vÂridÂtın fazlasını su kemerleri tÂmirÂtı gibi umûmî hayır hizmetlerine aktardı.
MUSLUMAN ADİL OLMALIDIR VelhÂsıl zulum, her ne kadar parlak gorunse de sonu zifiri karanlıktır. AdÂlet de her ne kadar zor gorunse de nihÂyeti nûrlu ve huzurludur. Her zaman, her yerde ve herkese karşı Âdil olan bir Musluman, AllÂh ’ın ve kullarının sevgisini kazanır, iki cihanda da azîz ve bahtiyÂr olur.
Nefislerine uyarak adÂletten ayrılanların ise hicbir şey elde etmeleri mumkun değildir. Aldatıcı ve gecici bÂzı menfaatler sağlasalar bile bu, nihÂyetinde zarar, pişmanlık ve husrandan başka bir şey getirmez.
Dipnotlar:
[1] Bkz. Tirmizî, DeavÂt, 82/3507. [2] Bkz. el-HucurÂt, 9. [3] Bkz. Heysemî, I, 90. [4] Bkz. BuhÂrî, ŞehÂdÂt 27, Hıyel 10, AhkÂm 20; Muslim, Akdiye 4. [5] TahÂvî, Şerhu MeÂni ’l-ÂsÂr, Beyrut 1987, IV, 89; Beyhakî, Şuab, VII, 468; Heysemî, VIII, 156. [6] El-EnbiyÂ, 47. [7] BelÂzurî, Futûhu ’l-BuldÂn, Beyrut 1987, s. 187. [8] Beyhakî, Şuab, VII, 53; Suyûtî, ed-Durru ’l-Mensûr, Beyrut 1993, II, 76-77. [9] BabanzÂde Ahmed Naîm, İslÂm AhlÂkının Esasları, İstanbul 1963, s. 86.
Kaynak: Osman Nuri Topbaş, Faziletler Medeniyeti 2, Erkam Yayınları
İslam ve İhsan