Afyon Ulu Camii nerededir? Tarihcesi, yapımı, ic yapısı... Afyon Ulu Camii hakkında bilinen ve bilinmeyenler...Yolunuz Afyonkarahisar'a duşerse, sizi pek cok cami kendisine doğru cekecektir. Gerek şehir merkezindeki cami ve mescitler gerekse her biri tek başına millî medeniyeti temsil etme kabiliyetine haiz ilce ve kasabalardaki islam ibadetgÂhları, sizi birer mıknatıs gibi tutup alıkoymaya calışacaktır.

AFYONKARAHİSAR'DA CAMİ VE MESCİTLER

Hemen belirtelim, Selcuklulardan gunumuze kadar, Afyonkarahisar'da o kadar cami ve mescit yapılmıştır ki, biz hangi birisinin ismini buraya kaydedeceğimizi şaşırmış, işi biraz da kolaycılığa vererek, bir makaleye atıf yapmayı huner kabul etmişizdir. Bunlardan birisi Yusuf Ilgar ile Mustafa Karazeybek tarafından kaleme alınmış olan "Afyonkarahisar'da Cami ve Mescitler" adlı calışma olup, bu kaynakta cami ve mescitler yuzyıllara ve bulundukları yerlere gore tasnif edilmiş, ozellikleri tek tek sıralanmıştır. Bunlar arasında bugun ayakta olmayanlara da yer verilmiş, bunların hangi sebeplerle yok olduğu belirlenmeye calışılmıştır.

Bugun Selcuklu, Anadolu Beylikleri ve Osmanlı donemlerinden camileri bunyesinde taşımakta olan Afyon'dan, bu yazımızda Beylikler Donemi'nin en onemli eserleri kabul edilen ve mimarî zenginliği ile dikkatleri uzerine ceken Ulu Cami uzerinde duracağız.

HOCA BEY CAMİİ YAHUT CAMİ-İ KEBÎR - AFYON ULU CAMİ

Afyonkarahisar'da Selcuklulardan gunumuze intikal eden nadir eserlerden birisi olan Ulu Cami, 19. yuzyıla kadar Hoca Bey Camii olarak bilinmiş, bu yuzyıldan sonra ise Cami-i Kebir (Ulu Cami) olarak anılmaya başlanmıştır. Yapı, 40 ahşap direk uzerine oturtulmuş olması sebebiyle "Kırk Direkli Camii" olarak da anılmaktadır.

Ulu Camii, Afyon'un en eski yerleşim birimlerinden olan Hıdırlık Tepesi ile 226 m. yuksekliğindeki Afyon Kalesi'nin arasındaki derin vadiye (Kale'nin guneybatı eteğine) inşa edilmiş olup, bugun kendi adıyla anılan (Cami-i Kebir) caddededir.

İnşa kitabesine sahip olmamasına rağmen, Afyon Ulu Camii'nin yapılışı ve gelişimi ilgili bilgileri bunyesinde bulunan kitabelerden oğrenebiliyoruz. Bunlar arasında, mihrap ve minberdeki kitabelerle, batı kapısındaki mermer yazıtlar yer almaktadır.

Caminin doğu kapısındaki iki mermer yazıta gore, Selcuklu Veziri Sahip Ata Fahrettin Ali'nin oğlu Afyon Sancakbeyi Nusreddin Hasan tarafından 1272-1277 yıllarında Mimar Emir Hacı Bey'e yaptırılmıştır.

Afyon'un en buyuk camilerinden birisi olan yapı 1033 m2 uzerine kurulmuştur. Buyukluğu sebebiyle bir donem cuma camiii olarak kullanılmış olan yapının duvarları dıştan moloz taştan olup uc sıra kesme taş hatıllarla cephe uc bolume ayrılmıştır. Taşların araları Horasan harcı ile derzlenmiştir. Ustte, sacak altlarına ise toplam 24 (biri kırılmış) corten (taştan yağmur oluğu) yerleştirilmiştir.

AĞAC DİREKLİ CAMİ

Afyon Ulu Camii, Anadolu Selcukluları donemini temsil eden Ankara Arslanhane Camii (1289-1290) ve Beyşehir Eşrefoğlu Camii (1297) ile birlikte, ağac direkli camiler grubunu oluşturarak, Anadolu'daki Ulu Cami tipleri arasında ayrı bir yer edinirler. Beyşehir Eşrefoğlu Camii'ni dergimizde ele almıştık. Bu ahşap camilere Sivrihisar Ulu Camii (1275), Ayaş Ulucamii'ni (13. yy) ve Kastamonu Kasaba Koyu Camii'ni de ilave edebiliriz. Fakat, Afyon Ulu Camii, bu tarz camilerin Anadolu'daki ilk orneği kabul edilmektedir.

13. yuzyıl Selcuklu donemi ağac işciliğinin guzel orneklerinden birisi olarak gorulen Ulu Cami, carpık dikdortgen planlı ve beş sıralı kırk ahşap sutunla taşınan ahşap kirişli duz ortu uzerine toprak damlı olarak yapılmıştır. Caminin toprak damı, Cumhuriyet devrindeki onarımlar sırasında değiştirilmiştir. Bugun cami ust ortusu cinko catı ile kaplıdır.



Caminin icine doğu, batı ve kuzey cephelerdeki uc kapıdan girilebilmektedir. Bunlardan doğudaki kapı cami zemininden aşağıda olup, bu kot farkı uc basamaklı bir merdivenle telafi edilmektedir. Bunun tersine batıdaki kapı zeminden hayli yuksekte olup, harim zeminine ulaşmak icin 10 basamaklı bir merdivenden inmeniz gerekir. Batı kapısındaki bu yukseklik kot farkından değil, dış cephedeki merdiven sisteminden kaynaklanmaktadır.

Ana mekÂn, iri mukarnas başlıklı ahşap ayaklarla kıble duvarına dikey 9 sahna (nef'e) bolunmuştur. Boylece insana sukûnet veren rahat bir mekÂn etkisi uyandırılmıştır. Camiye buyuk bir manevi hava kazandıran kırk ahşap sutunun tamamı birbirinden farklı başlıklarla tamamlanmaktadır. Bu mukarnas başlıkların biri diğerine benzemeden guzel motiflerle işlenmiştir. Ana mekÂndaki mukarnas başlıklı bu ağac sutunlar 5.10 m. boyundadır. Sutunlar vasıtasıyla oluşan netlerden ortadaki net 5.10 m. genişliği ile diğerlerine gore daha geniş olup, bu yonuyle sutunlar arası normal acıklık kabul edilen 3.70 m.'yi aşmıştır.

Camiin ic mekÂnı farklı yonlerde (hatta birisi mihrabın ustunde) toplam yirmi uc pencere ile aydınlatılmaktadır. Bu pencereler farklı ozellikler gosterir. Kimisi yuvarlak veya sivri kemerli, kimisi koşeli olan pencereler, yapının birkac tamir gorduğune işaret eder.

MİHRAP VE MİNBERİ NELER KULLANILARAK YAPILMIŞTIR?

Ulu Camii'nin sıcak atmosferinde mukarnas nişli sade taş mihrap ile geometrik gecmelerle suslu ağac minber onemli pay sahibidir.

Camiin altı sıra mukarnas nişli mihrabı kesme beyaz kirectaşından yapılmıştır. Mihrabın tarihi camiyle aynı olup Selcuklu taş işciliğinin sadeliğini yansıtmakta iken, bugun modern yağlı boya nakışlarıyla cirkinleştirilmiştir. Mihrap nişinin alnında ve uc tarafında iki kitabe bulunmaktadır.

Mihrap alnındaki kitabede ihlÂs suresi yazılıdır. Nişin uc tarafını cevreleyen geniş bordur kitabe kuşağına ise nesih yazıyla Ayet-el Kursi kaydedilmiştir. Bu kitabe kuşağında ayrıca, "Buyuk Serhat zamanında fakir kole Sivastos'un oğlu Ali Bey, Mahmud'un oğlu Hacı Murat" isimleri okunmaktadır. Aynı kitabede yazı ustalarının imzası niteliğinde de işaretler bulunmaktadır. Butun bunlardan, mihrabın Selcuklu Sultanı II. izzettin Keykavus tarafından yaptırıldığı, Ulu Camii nakışlarının ise Nakkaş Mahmud oğlu Hacı Murat tarafından yapıldığı duşunulmektedir. Hattat ve nakkaş Hacı Murat, caminin tavanı, direk başlıkları ve kiriş bedenlerindeki cicek motiflerini de işlemiş, aynı zamanda ayetler ile EsmÂu'l-Husn yazılarını yazmıştır.

Mihrapla ilgili dile getireceğimiz son husus, camiin kuzeydeki kapısı batı duvarına doğru kaydırıldığından, kıble duvarının ortasındaki mihrap, giriş ekseni ustunde değildir.

Kıble duvarına bitişik olan ve mihrabın sağında yer alan ahşap minber Selcuklu ağac işciliğinin en guzel ornekleri arasında olup, geometrik bezemeler, ucgen panolar ve gecmeler dikkati cekmektedir. Minber kapısı uzerindeki kucuk bir kitabede de: "Buyuk vezirler Sulalesinden buyuk devlet adamı Nusratu'd Devle ve'd Din Ahmet. Allah onun yardımcılarını aziz kılsın. Saltanatı zamanında 742 senesi Muharreminde bu cemaati toplayan mescidin imarına Allah TeÂlÂ'nın rahmetine muhtac kulu merhum Muzafferuddin oğlu Mugisiddin Emir İsa muvaffak oldu" yazılıdır. Bu kayıt, camiin 1341'deki onarımıyla ilgili malumatı ihtiva etmektedir.

Orijinalliğini koruyan minber kapısı, Selcuklu tarzı oymalı, iki kanatlıdır. Bunun uzerindeki kitabede ise bazı ayetler bulunmakta, ayrıca "Amele Emir Hac el Neccar 671 Rebiulevvel (1272)" şeklinde, camiin ve mihrabın ilk yapılışını da belli eden acık bir tarih yer almaktadır. Buna gore, camiin ve ağac işlemelerin ustası, Dulger (Neccar) Emir Hacı Bey'dir.

Camiin en zengin suslemelerini, geometrik gecmeler şeklinde bir arada toplayan minber, bugun yağlıboya ile sıvanmış olmakla beraber, Selcuklu ağac işciliğinin guzel ornekleri arasında yer alır.

SUSLEMESİ NASIL YAPILMIŞTIR?

Afyon Ulu Camii'nin ahşap sutunlarının mukarnas başlıkları, ahşap tavan ve tavan kirişlerinin kaplamaları, cok renkli kalem işleriyle susludur. Bunlardan sutun başlıkları, sarkıt ve baklava dilimlidir. Boyalı nakışlara sahip sutun başlıklarında, mukarnasların her birinin icine birer cicek motifi yerleştirilmiştir. Fakat bugun ahşap sutun başlıklarından cok azında sozkonusu nakışlar mevcuttur. Başlıklar uzerine konan ahşap atkıların yan yuzeyleri renkli motiflerle işlenmiş ise de bugun bu motifleri gormek cok zordur. Bu suslemelerin coğu harap olmuş, mukarnas başlıklar ve tavan kaplamalarını susleyen kalem işlerinden sadece bazı izler kalmıştır.

Camiin tavanında ve kadınlar mahfilinin ust kısmında nakışlar, konsol kıvrımları arasında ise yer yer suslemeler bulunmaktadır. Bu suslemelerde mavi, lacivert, kırmızı renkler kullanılmıştır. Bitkisel motiflerde ise mavi, yeşil, sarı, kırmızı ve kahverenginin değişik tonları kullanılmıştır. Motifler bitkisel ve geometrik olup, zaman zaman rumi ve palmetlere de rastlanmaktadır.

MİNARESİ

Ulu Cami minaresi 15. yy'da Yıldırım BÂyezid devrinde yapılmıştır. Kuzeybatı kısmında yer alan ve birkac yapı tekniği kullanılarak yapılmış olan bu minare orijinalliğini korumaktadır. Ucgenli bir pabucu ve dortgen prizmal bir kaidenin ustune bindirilen almaşık duvarlı sekizgen ikinci bir kaidesi bulunan bu minare, şerefe yuksekliğine kadar acık yeşil sırlı tuğladan baklava motifleriyle bezenmiştir. Minarenin 76 basamakla cıkılan şerefesi ise dort sıra kirpi burnu uzerine oturtulmuş korkuluklarla tamamlanmıştır.

Ulu Cami minaresinin kaidesi yanına Osmanlı doneminde bir de ceşme eklendiğini belirtelim.

"Anadolu Selcuklularından Erken Osmanlı Donemine Minare Bicimindeki Gelişmeler" başlıklı makalesinde Afyon Ulu Camii minaresi inşa donemi hakkında yapılan farklı yaklaşımlara temas eden Âli Osman Uysal, hem kullanılan malzemesi ve pabuc bicimi, hem de uzerindeki sırlı tuğlalarıyla, bu minarenin kesin olarak 14. yy.dan onceki bir tarihe mÂledilemeyeceğini kaydeder.

YAPILAN ONARIMLAR NELERDİR?

Afyon Ulu Camii'nin ilk buyuk onarımı 1341 yılında Muzafferuddinoğlu Emir Abdullah Bey tarafından yaptırılmış ve doğu cephesindeki kapı uzerine bir kitabe konulmuştur. Yukarıda da temas ettiğimiz gibi, bu kitabede onarıma ait bilgiler bulunmaktadır.

Cami bunun dışında 1765, 1851, 1950, 1969, 1978, 1983-1984, 2006 yıllarında bakım ve onarımdan gecirilmiştir. Soylendiğine gore, 2006'daki onarım sırasında muezzin mahfili ile kuzey girişi arasındaki korkuluklarla cevrili bolumde 3 tane mezar cıkmış, yeri belli olsun diye bu şekilde bir tespite gidilmiştir.

Bakım ve onarımlarında genel olarak en eski şekli korunan camiin curuyen kimi ahşap unsurları değiştirilmiştir.



Kaynak: diyanet.gov.tr
İslam ve İhsan