Menemen hadisesine duşen “İngiliz golgesi” ve hadisenin meydana gelmesi konusunda ilk startın verildiği Bursa Cekirge ’deki Hakkı Paşa Oteli konusuna değinmek istiyoruz.Menemen hadisesinin ardında, bizce, 1900-1908 yılları arasında Es ’ad Efendinin (ks) Erbil başta olmak uzere, Kuzey Irak ’taki, İngiliz karşıtı faaliyetlerinin acı cevabı hesaplaşması vardı. Yani bu hadise İngilizlerin 30 yıl sonra, Es ’ad Efendi ’den (ks) aldığı bir intikamdı.

İNGİLİZ OYUNU

Bu konu esasen, Es ’ad Efendi ’nin (ks) mahkemede “Bu İngiliz oyunudur” ifadeleriyle de teşahhus etmişti. Ayrıca KelÂmî DergÂh ’ında hizmet eden (1924) Kastamonulu Hasib Yılancıoğlu ’nun bu konuda Es ’ad Efendi ’nin (ks) Erbil ’deki İngiliz aleyhtarı faaliyetlerine işaret etmesi, birinci elden gelen bir bilgi olarak aynı hedefi gosteriyordu.1

Ayrıca Mustafa Armağan, Zaman Gazetesi ’ndeki bir makalesinde, Mahkeme başkanı Mustafa (Muğlalı) Paşa ’nın Menemen hadisesinde İngiliz casus Lawrence ’in (o. 19 Mayıs 1935- Bowington/İngiltere) parmağı olduğuna dair beyanatını, İngiltere Buyukelcisi G. Clerk uzerinden şu şekilde dile getirir:

Nitekim İngiltere Buyukelcisi G. Clerk, bazı gazetelerin bu hadiseyi, İngiliz tezgÂhı olarak manşete taşımasını, İsmet Paşa Hukumeti ’nin ciddiye almadığını soyleyerek, hadiseyi geciştirmeye calışıyordu. Fakat G. Clerk 4 Mart 1931 tarihli mesajında, başka bir yerde bulunmayan şu bilgiyi geciyor Londra ’ya:

“İhtiyar Şeyh Es ’ad Erbilî, butun tıbbî cabalara rağmen, iki gun once hastanede oldu. Mahkeme Başkanı Mustafa (Muğlalı) Paşa bir beyanat vererek, Şeyh Es ’ad ’ın olum doşeğinde, bu meseleyle (Menemen ’le) Lawrence ’in bağlantısını acıkca gosterecek bir beyanname hazırladığını soyledi.”2

Ayrıca konuyla ilgili Prof. Şimşir, bir belgeye dayanarak şu tespitte bulunur: O donemde İngiltere Buyukelcisi G. Clerk Londra ’ya bir belge yollar. Buyukelci 8 Ocak 1931 tarihli mesajında şaşırtıcı bir şekilde Turk gazetelerinde, İngilizlerin olayda parmağı olduğu havasının yaygınlaştığını bildirir. Hatta bazılarının daha ileri gidip, butun olayı İngilizlerin tezgÂhladığı kanaatinde olduğunu kaydeder.3

Bu hususu, merhum Dr. Emin Acar Hoca Efendi ’ye (ks) actığımızda, o da konuyu araştırdığını aynı kanaati paylaştığını soylemişti. Rahmetli Tarih Profesoru Ercument Kuran da uzun yıllar once benzeri goruşte olduğunu ifade etmişti.

Hatta İngiliz siyasi akıl yapısını yakından tanıdığı icin Es ’ad Efendi (ks) 30 Aralık 1918 ’de kurulan İngiliz bağlantılı4 ve varlığını uc yıl surduren Kurt TeÂli Cemiyeti ’ne asla itibar etmemiş, onlardan uzak durmuştu. Nitekim bu cemiyetin mensuplarına baktığımızda ne Şeyh Es ’ad Efendi, ne de oğlu Mehmed Ali Efendi gorulmez. Şeyh AbdulkÂdir Efendi, Mehmed Emin Bedirhan, MevlanazÂde Rif ’at, Yzb. Emin vs. gibi pek cok isim5 arasında Es ’ad Efendi (ks) yoktur. O Turk Muhibbanı Cemiyeti ile İstanbul ’a bağlılığını daîma korumuştur. Said-i Nursî de aynı bağlılığını korumuştur.

ESAD EFENDİ NEDEN HEDEFTEYDİ?

İşte bu noktada sorulması gereken soru şudur: Acaba İngilizler, Es ’ad Erbilî Hazretleri ’ne (ks) neden boylesine olumune derin bir duşmanlık icindeydi?

Şimdi bu olayın arka planına bakalım ve bu sorunun cevabını gormeye calışalım.

19 ’ncu yuzyılın ortalarında Ruslar, İngilizler ve Fransızlar, Kuzey Irak ’la ilgili olarak, “Stratejik Bolge Etudleri”ni tamamlamışlardı. Ve ilk Kurt isyanları, aşiret seviyesinde 19 ’ncu yuzyılda (yani 1800 ’lu yıllarda) başlamış oldu. Hedef Kuzey Irak ’ı Osmanlı ’dan koparmak ve petrol kapılarını aralamaktı. Emperyal gucler aynı anda, Balkanları, Kuzey Afrika ’yı ve Ortadoğu Araplarını da kışkırttılar. Hatta burada konuyla ilgili olarak, araştırmacı Ahmet Aydın daha ilginc bir tespitte bulunur ve şunları soyler:

“Bu nedenle Balkan milletlerinin ve Arapların Osmanlı Devletine başkaldırmalarını anlamak mumkundur. Hatta Anadolu ’daki Ermeni ve Rum azınlıkların ayaklanma cabalarını da anlamak mumkundur. Fakat ozellikle İngilizler işi o derece ileriye goturduler ki; Konya ’daki Yozgat ’taki Turk aşiretlerini ve hatta Osmanlı Devleti ’ni kuran aşiretleri dahi isyana teşvik ettiler.”6

19 ’ncu yuzyılın sonlarına doğru ozellikle Sultan II. Abdulhamid, bu oyunları fark edince, başıboş durumda olan aşiretleri, Osmanlı topraklarında emelleri olan bu dış guclerin, ozellikle İngilizlerin oyuncağı olmaktan kurtarmak ve onları belli bir duzene sokmak, toplumsal hayata yeniden donmelerini sağlamak icin bir takım idari reformlar yapmıştı.7 1891 de kurulan “HAMİDİYE ALAYLARI”8 ve 1892 de kurulan ve Kurt, Arnavut ve Arap aşiret cocuklarının okuduğu “Mekteb-i Aşiret-i Humayun9, bu reformun bir parcasıydı. İngilizler aşiretlerle cocukla oynar gibi cok rahat oyununu oynuyor ve onları maalesef kolayca kullanıyordu.

İNGİLİZ KUKLASI KURT AŞİRETİ

Toronto Universitesi ’nde yapılan bir doktora tezinde, Sultan Abdulhamid ’in 1908 ’de tahttan indirilmesinden ve o sene Es ’ad Efendi ’nin (ks) Erbil ’den İstanbul ’a donmesinden sonra, Irak ’ta İngiliz nufuzunun suratle arttığını goruyoruz. Para, makam-mevki ve silahla kandırılan Kurt aşiretleri bir piyon olarak kullanılmaya başlıyor, Irak ’ta Arap iktidarların yola getirilip pasifize edilmesi icin Kurtler, sık sık isyana kıyam ediyorlardı. İngiliz kuklası Şeyh Mahmud-ı Berzencî, bu konuda bir ornek olarak dikkat ceker. Uc defa isyan eden Berzencîlerin o donemde İngilizlerin elinde oyuncak haline geldiği gorulur.10 Berzencî aşireti ’nin İngilizler tarafından nasıl kullanıldığını burada basit bir ornek olarak vermek istiyoruz ki boylece Es ’ad Erbili Hazretlerinin, Turk Muhibbanı Derneği cevresinde Kuzey Irak ’taki aşiretleri ikna edip, onları kazanarak İstanbul merkezine bağlama cabalarının ifade ettiği mana daha iyi anlaşılsın.

“İngilizler, Irak ’taki Kurtlerin yoğun olarak yaşadıkları Kuzey bolgesine hemen adam, para ve silah gondererek Kurt aşiretlerinin dinî lideri durumundaki Şeyh Mahmud Berzencî ile temasa gecerler.

Şeyh ’e “hÂkimiyetin altındaki aşiretlerle, sen de pekÂl bir emirlik veya krallık kurabilirsin, bu konuda sana her turlu guvenceyi veriyoruz” denir. Mahmud Berzencî de bunun uzerine kendisine bağlı aşiretleri Irak yonetimi aleyhine isyana teşvik eder. İsyan başlayıp Araplar zor duruma duşunce, bu sefer İngilizler, Arap yoneticilere; “eğer manda yonetimini istemezseniz, yonetimi Şeyh Berzencî ’ye teslim edeceğiz derler. Bunun uzerine Arap yoneticiler bağımsızlık konusunda geri adım atarlar. Ve İngilizler de kendi piyonları olan Mahmud Berzencî ’yi yakalayarak Hindistan ’da ikÂmete mecbur ederler. Aradan zaman gecer ve Arap yoneticiler, yeniden bağımsızlık isteklerini dile getirirler.

Bunun uzerine İngilizler tekrar Şeyhi Hindistan ’dan getirerek Kuzey Irak ’taki aşiretlerin icine salıp, tekrar isyana teşvik ederler. Araplar tekrar geri adım atarlar. İngilizler bunun uzerine Şeyh ’i tekrar Hindistan ’da misafir! ederler.”11

İşte bu ornekte gorulduğu uzere Sultan II. Abdulhamid Han ’ın Es ’ad Efendi ’yi (ks) gonderdiği 1900-1908 yıllarında, Kuzey Irak ’ta İngilizlerin bu turden isyan teşvikleri ve petrol uzerine oyunları coktan başlamıştı.12

BUTUN PLANLARI PETROL UZERİNEYDİ

Es ’ad Erbilî Hazretleri (ks) Erbil ’de iken Musul-Bağdat arasındaki petroller uzerinde, yerli aşiretler ve Avrupa ulkeleri cekişmelere başlamıştı. Bağdat ’ta Mendeli, Hit ile Musul ’da Tuzhurmato, Eski Kale, Binincir, Kanber Ali, Kiralan ve Seyidin kuyularından başka Kil, Baba Gurgur, Karadağ, Gur, Tel KayyÂre, Tavuk ve Nemrud ’da da petrol yatakları vardı.

Ortadoğu ’nun dizaynında İngiliz siyaset kurgulamasının referansı, hic şuphesiz petroldu. Atilla Uğur hazırladığı tezde, Abdulhamid ’in bu oyunu nasıl bozduğunu şoyle ozetler:

“Irak hÂkimiyeti II. Abdulhamid doneminde 1876 yıllarından itibaren oneme kavuşmuş, Arap milliyetciliği koruklenmeye, Osmanlı Devleti ’ne karşı isyan hareketlerine gidilmeye, batılı devletlerin bu bolgedeki cıkarları doğrultusunda işlenmeye calışılmıştır.

Abdulhamid, petrolun onemini o gunlerde anlamış, derhal bir takım tedbirler ve kararlar almıştır. Nitekim o, 1890 yıllarında petrol yataklarını, cıkardığı ferman ile şahsi mulku arasına katmıştır. Abdulhamid bununla, batılı devletlerin buyuk paralar odemek suretiyle petrol yataklarını ele gecirmelerini onlemek istemiştir.”13

Batılı emperyalist guclerin eline gecmemesi icin petrol arazileri, Abdulhamid Han tarafından bu şekilde ozel mulkiyet olarak Hazîne-i HÂssa bunyesine alınmıştı.

Bunların işletmeleri, isteyenlere ihÂle ile veriliyordu. Ancak Talabanî Aşireti, ihÂleye tehditle kimseyi sokmuyor, ucuz fiyatla kendisi işletiyordu.

Konuyla ilgili calışma yapan Arzu Terzi ’ye gore, ozellikle dış kışkırtmaların devam ettiği bu donemde, bolge aşiretlerinin petrol yatakları uzerindeki tahakkumune ve onların devlete karşı ayaklanmalarına yol acmamak icin o bolgeye fazla mudÂhale edilmemişti.14

İşte Kurt aşiretleri bu kritik pozisyonda iken Es ’ad Efendi ’nin (ks) onları İstanbul ’daki merkezi yonetime bağlamak uzere Turk MuhibbÂnı Cemiyetini kurarak sosyo-politik acıdan lobi faaliyetlerinde bulunması cok anlamlıdır.

ESAD EFENDİ ’NİN KURT AŞİRETLERİYLE İRTİBATI

İngilizler, yukarıda da ifade ettiğimiz gibi 2 defa Irak ihtilalinde Berzencîleri kullanmıştı. Es ’ad Efendi (ks) bu gibi tesir altında kalıp kullanılan Kurt aşiretlerine, Osmanlı lehine nufuz etmek uzere oradaydı. Erbil ’e gonderilişinde esas misyonu işte buydu.

Ancak hemen ifade etmek istediğimiz dikkat ceken diğer bir husus da şudur: Es ’ad-I Erbilî Hz.lerinin (ks) yaşadığı Erbil ’de yoğun bir Turkmen nufusu vardır. Ve bu nufus Payitahta/İstanbul ’a zaten sıkı sıkı bağlıdır. Kaynaklara gore 1920 ’lerde Erbil ’de Kurtler 77 000, Turkler 15 000, Araplar 5000 ve Gayr-i Muslimler 9000 kişiydi.15

Kuzey Irak ’ta tespit edebildiğimiz Turk oymak veya boylarının sayısı 362 ’dir. Es ’ad Efendi ’nin memleketi Erbil ’deki Turkmen oymakları isim olarak şu şekildedir: Avcı, Assaflı, Balıkcı, Begler, Benna, Bezzaz, Cavuşlu, Cecenler, Celebi, Demirci, Derziler, Doğramacı16, Haffuf, Hayyatlar, Helveci, İlhanlı, Kalıkcı, Kapkaccı, Kasaplar, Muftu Naccar, Nakşibendî, Nalbandlı, Pamukcu, Recepli, Sarraf, Seyyidler ve Yoğurtcu.17

TURKLERİ SEVENLER DERNEĞİ

Es ’ad Efendi (ks) Kuzey Irak ’ta iken dinî, manevî ve ilmî otorite olarak geniş bir Turk populasyonunun bulunduğu Kuzey Irak ve ozellikle Erbil ’de, Turk MuhibbÂnı Cemiyetini yani Turkleri Sevenler Derneğini kurdu.18 O ’nun 1900 ’de Erbil ’de kurduğu bu dernek, Menemen ’de mahkemede hakkında idam kararının cıktığı 1931 ’de, yani Cumhuriyet doneminde bile Turkiye ve Turkler lehine, oğlu Muhammed Ali tarafından Bağdad ’da hÂl faaliyet hÂlindeydi.

Es ’ad Efendi ’nin (ks) Erbil ikÂmeti sırasında İstanbul ’la mektup haberleşme bağı cok hareketliydi. Mektubat ’taki mektupların buyuk coğunluğu oradan yazılmıştı.19

Ve bize gore buyuk bir ihtimalle bu iletişim seyri icinde, Sultan Abdulhamid ’e de gerekli istihbarî mektupları gonderiyordu. Mesela Suriye ’de Şeyh Ebu ’ş ŞÃ‚mÂt Mahmud Efendi de, aynı usûl ile İstanbul ’la yani, Sultan Abdulhamid ’le istihbarat olarak sıkı irtibat halindeydi.20

İngilizlerin Irak ’taki yayılmacı politikalarına karşı buyuk bir cesÂret ve ozveriyle calışan Es ’ad Efendi Hazretleri (ks) yine İngilizlerin Menemen oyunuyla hayatı pahasına hizmet ettiği Turk Devleti tarafından idama mahkûm olundu ve İngilizler intikamlarını almış oldu.

Sonuc olarak muşahhas bir delil olmasa da, eldeki verilere ve kanaatimize gore Menemen, İngiliz oyunudur. Bursa Cekirge ’deki Hakkı Paşa Oteli ’nde anlatıla gelen olay, bu buyuk tabloda birinci sebep değildir, sadece zaten hazırlanmış belli bir projenin son anda buyuk fitne olarak ateşlendiği bir fitildir. Gerisi artık buyuk tiyatroda izlediğimiz bilinen hazin oyundur.

30 YILLIK HESAPLAŞMA

Yani ozetle ifade etmek gerekirse, Menemen ’den cok zaman once; 1900 ’lerde Hz. Es ’ad Efendi ’nin olum fermanı cıkmıştı. O da zaten;

Ne mumkun bunca Âteşle ŞEHÎD-Î IŞK ’ı gasletmek

Ceset Âteş, kefen Âteş, hem Âb-ı hoş-guvÂr Âteş21

Diyerek kaderinin farkındalığıyla Allah ’tan (cc) razı olmuş, O ’nun hukmune coktan boyun eğmişti bile… Allah (cc) rahmet eylesin! Amîn…

Ruhuna, Fatiha, 3 ihlas…

Kaynak: Ethem Cebecioğlu, Altınoluk Dergisi, Sayı: 374, Nisan 2017



Dipnotlar: 1) Ethem Cebecioğlu, Kastamonulu HÂsib Efendi, Allah Dostları-5, Ankara 2010, s. 18-19. 2) Mustafa Armağan, “Menemen ’de Ajanlar Cirit Atıyordu” Zaman Gazetesi, 28.12.2014. 3) Bilal Şimşir, İngiliz Belgelerinde Ataturk 7, TTK, Ankara 2006, s. 142. 4) Bilal Şimşir, Kurtculuk 1787-1923, s. 312; Kemal H. Karpat, Kısa Turkiye Tarihi (1800-2012), Timaş Yayınları, İstanbul 2016, s. 120; Metin Toker, Şeyh Sait İsyanı, Akis Yay., Ankara 1968, s. 51. 5) T. Zafer Tunaya, Turkiye ’de Siyasi Partiler, c. II, Mutareke Donemi, İstanbul 1986, s. 186-187. 6) Ahmed Aydın, Kurtler, PKK ve Ocalan, İstanbul 1992, s. 32. 7) Gokhan Cetinsaya, “The Politics of Reform in Iraq under Abdulhamid II, 1878-1908”, Isam, Sayı:3, İstanbul 1999, ss. 61-72. 8) Stanford Shaw J. And Ezel Kural Shaw Reform, Revolution and Republic: The Rise of Modern Turkey 1808-1975 in Shaw Stanford Jos, History of Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge 1977, s. 246. 9) Bayram Kodaman,”Aşîret Mekteb-i HumÂyun ’u”, DİA., c.4, s. 9-10; Elif Eki “Aşiret Mektebleri ve Said Nursi”, Yeni Asya, 20 Şubat 2010. 10) Othman Ali, British Policy and The Kurdish Question in Iraq 1918-1932, University of Toronto, ss. 119, 245, 413. 11) Ahmed Aydın, Kurtler, PKK ve A. Ocalan, s. 37. 12) Geniş bilgi icin bkz: Arzu Tozduman Terzi, Bağdat-Musul ’da Abdulhamid ’in Mirası Petrol ve Arazi, Timaş Yayınları, İstanbul 2014. 13) Atilla Uğur, Gecmişten Gunumuze Kuzey Irak ’ın Beşerî Coğrafyası ve Sosyal Yapısı, Fırat Universitesi, Elazığ 2002, s. 6; ayr. bkz: Suphi Saatci, Tarihî Gelişim İcinde Irak ’ta Turk Varlığı, İstanbul 1996, s. 106-108. 14) Arzu Terzi, “Abdulhamid Petrolleri Kimlerden Nasıl Korudu?” Derin Tarih, sayı: 11, Şubat 2013, s. 80-81. 15) Kemal Melek, İngiliz Belgeleriyle Musul Sorunu (1890-1920), Ucdal Yayınları, İstanbul 1983, s. 37. 16) YOK ’un kurucusu İhsan Doğramacı, Erbilli ’ydi. Babası ve kardeşi de Es ’ad Efendi (ks) ve Sami Efendi ’ye (ks) intisaplıydı. 17) Atilla Uğur, Gecmişten Gunumuze Kuzey Irak ’ın BeşerÎ Coğrafyası ve Sosyal Yapısı, Ekler kısmı. 18) Ethem Cebecioğlu, Kastamonulu HÂsib Efendi, Allah Dostları-5, Ankara 2010, s. 19. 19) Bkz: Muhammed Es ’ad-ı Erbilî, Mektûbat, Erkam Yay., İstanbul 2014. 20) Joseph van ESS, “Lubnan Makaleleri I”, cev: Omer Yılmaz, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara 2005, sayı: 15, ss. 415-452; Joseph van ESS, “Lubnan Makaleleri II”, cev: Omer Yılmaz, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Ankara 2005, sayı: 16, ss. 339-371. 21) Bkz.: Muhammed Es ’ad-ı Erbilî, Divan-ı Esad, Erkam Yayınları, İstanbul 1991, s. 130.

ESAD ERBİLİ HAZRETLERİ KİMDİR?

https://www.islamveihsan.com/esad-erbili-hazretleri-kimdir.html
İslam ve İhsan