Osmanlı ’da cocuklar dort-beş yaşına geldiklerinde ilk mektebe yani ilkokula başlarken duzenlenen merasime “bed-i besmele” veya “Âmin alayı” adı verilirdi. Bu torenler sayesinde cocuk, aile icinde olduğu gibi cemiyette de yeni bir statu kazanırdı. Bu merasimlere verilen buyuk ehemmiyet, İslÂmî terbiye anlayışında mektebe ve oğretmenlere verilen değeri acıkca ortaya koyardı.Turk eğitim ve kultur tarihinde besmelenin onemli bir yeri vardır.
BED-İ BESMELE NE DEMEK? Halk arasında “besmele cemiyeti” adıyla anılan ve Âmin alayının evde veya mektepte icra edilen kısmından ibaret olan “bed-i besmele”, okuma yaşına gelmiş cocukların, yapılan bir merasim ve duadan sonra hocanın onunde ilk olarak besmele cekmesini, bir başka deyişle okumaya başlamasını ifade eder.
BED-İ BESMELE TORENİ Bed-i besmele toreni mahalle halkı arasında maddî ve mÂnevî yakınlaşmayı sağladığı gibi zenginlerin birkac fakir cocuğu daha okutmaya başlamasını temin edecek bir yardımlaşmaya da sebep oluyordu. Bunun yanında cocuklarda okuma, ana babalarda da okutma arzusunu arttırdığı, ilme ve ilim adamına saygı ve sevgiyi teşvik ettiği acıktır. Bu toren, cocuk icin bebeklik cağından kurtulup yeni bir statu kazanma mÂnasını ifade ettiğinden, ayrıca hayatın yeni bir devresine başlamanın tescili, bir nevi “adam olma” yolunda atılan ilk adım sayılıyordu ve pedagojik değeri yuksek bir gelenek olarak bilhassa erkek evlÂt sahiplerinin sunnet duğunu kadar onem verdikleri bir muruvvetti.
AMİN ALAYI DUASI Bed-i besmele toreninde cocuk baştan aşağı yeni elbiseler giymiş olarak davetlilerin karşısına cıkar ve hocasının onune diz cokup otururdu. Hoca cocuğa bir besmele cektirir, “Rabbi yessir” duasını tekrar ettirir ve elifbÂnın ilk harfi olan elifi gosterirdi; daha sonra da bir aşr-ı şerif okunurdu. Ardından hoca tarafından oğrenciye, Allah ’tan zihin acıklığı ve başarılar niyaz edilen “Rabbi zidnî ilmen” duası yapılarak toren bitirilirdi.
Bed ’-i besmele torenine bağlı olarak ortaya cıkan mektep ilÂhileri arasında besmele ilÂhilerinden de soz etmek gerekir. MeselÂ,
“YÂ ilÂhî başlayalım ism-i bismillÂh ile
Bu duÂya el acalım ism-i bismillÂh ile
Sen kabûl eyle duÂmız besmele hurmetine
İlmini eyle muyesser y ilÂhe ’l-Âlemîn” beyitleriyle başlayan konu ile ilgili bir ilÂhinin diğer beyitleri de benzer niyazları ihtiva etmektedir. İsmÂil Hakkı Bey ’in, ilk beyti,
“Başlan bismillÂh ile
Gelin tevhid edelim” olan uşşak ilÂhisiyle bestekÂrları mechul ve guftesi Nesîmî ’ye ait,
“Âyetinin safhasında gor ne yazmış ol kadîm,
Okudum ol hattı bismillÂhirrahmÂnirrahîm” beytiyle başlayan huzzam ilÂhileri, besmele konusunu işleyen diğer ilÂhilere ornek olarak gosterilebilir. Dinî konuları işleyen ninnilerde iktibas suretiyle en cok tekrar edilen ibareler arasında besmele gelmektedir. Annenin cocuğu uzerindeki ilk ve esaslı tesirinin ifadesi olan bu ninnilerde genel olarak besmele ile başlama, cocuğu besmele ile buyutme gibi duyguların terennum edildiği gorulmektedir:
“Ninni der uyuturum,
Besmeleyle buyuturum,
Ne yapalım boyle durum,
Ninni yavrum ninni,
Besmeleyle uyanır,
0 nurlara boyanır,
Buna can mı dayanır,
Ninni yavrum ninni.”
Kaynak: Diyanet İslam Ansiklopedisi
İslam ve İhsan