Sultan Sencer Kimdir? Buyuk Selcuklu Devleti Sultanı Sencer ’in hayatı, donemi ve faaliyetleri.Ahmet Sencer veya Sultan Sencer ya da Muizzeddin Ahmet Sencer (d. 1086 - o. 8 Mayıs 1157), 1097-1118 tarihleri arası Horasan Selcuklu Meliki, 1118-1157 doneminde Buyuk Selcuklu Sultanı.
Sultan Sencer, Buyuk Selcuklu Devleti ’nin son hukumdarı olması hasebiyle Turk tarihinde onemli bir yere sahiptir.
SULTAN SENCER ’İN HAYATI Sultan Sencer, 5 Kasım 1086 ’da Sincar ’da doğdu. Babası Sultan Melikşah ’tır. Sencer isminin ona doğum yerinden dolayı verildiği rivayet edilir. Adının Sancar olduğunu, bu kelimenin Turkce “saplamak” anlamındaki sancmak kelimesinden turetildiğini belirten kaynaklar da vardır. Sencer ’in cok guzel yuzlu olduğu, cocukluğunda gecirdiği cicek hastalığının Omer HayyÂm tarafından tedavi edilmesine rağmen yuzunde korkunc izler bıraktığı soylenir. Henuz altı yaşında iken babası Melikşah ’ı kaybetti.
Sultan Berkyaruk, amcası Arslan Argun ’un isyanını uvey kardeşi Sencer ve Atabeg Emîr Kamac ’ın desteğiyle bastırdı. Bu sefer sonunda merkezi Merv olmak uzere Gazne sınırlarına kadar uzanan Horasan topraklarını Melik Sencer ’e ikt etti. Emîr Kamac ’ı kendisine atabeg, Ebu ’l-Feth Ali b. Huseyin ’i vezir tayin ettikten sonra Irak ’a dondu.
Horasan ’a hÂkim olma meselesinden dolayı Melik Sencer ile bozuşan Habeşî, Sultan Berkyaruk ’tan yardım istedi. Yapılan savaşta Sencer ’in ordusu Sultan Berkyaruk ’un ordusunu bozguna uğrattı. Bu savaştan sonra Berkyaruk ve Sencer birbirini rakip gormeye başladı.
Muhammed Tapar, Sultan Berkyaruk ile yaptığı ikinci savaştan mağlûp ayrılınca Horasan hÂkimi Melik Sencer ’le ittifak kurdu. NizÂmulmulk ’e bağlı GulÂmlar da kendilerine katıldı. Bu olay onların halk nazarında itibarını arttırdı. Sultan Berkyaruk ile Muhammed Tapar arasında 17 Şubat 1103 ’de yapılan beşinci savaştan sonra taraflar anlaşmaya vardı. Buna gore Sencer ’in Horasan ve MÂverÂunnehir ’deki hÂkimiyetinde herhangi bir değişiklik yapılmadı ve onun Muhammed Tapar ’ı metbû tanıması benimsendi.
Taht kavgalarından faydalanarak Selcuklular ’ın MÂverÂunnehir hÂkimiyetine son vermek ve Horasan ’ı istil etmek isteyen Doğu Karahanlı Hukumdarı HÂrun Tegin (Kadır Han), Sencer ’in emîrlerinden Gundoğdu ile surekli haberleşerek buyuk bir ordu kurdu.
SipehsÂlÂr, Emîr Bozkuş ’a hasedinden dolayı Sencer ’e ihanet eden Gundoğdu, Kadır Han ’ın ordusuna katıldı. Casusları vasıtasıyla Kadır Han ’ı takip ettiren Sencer bir gun onun Belh civarında ava cıktığını oğrenince Emîr Bozkuş ’u onu yakalamak uzere gorevlendirdi. Kısa suren bir catışmanın ardından Kadır Han ve Gundoğdu olduruldu. Bu olayın ardından MÂverÂunnehir ’i yeniden teşkilÂtlandıran Sencer, Batı Karahanlı Devleti ’ni kendine tÂbi kıldı.
Sultan Muhammed Tapar devrinde ve Sencer ’in saltanatı boyunca Karahanlılar, Buyuk Selcuklu Devleti ’ni metbû tanımaya devam ettiler. Bunda siyasî evlilikler yoluyla tesis edilen akrabalık ve dostluklar kadar Melik Sencer ’in tutumunun da onemli rolu oldu.
Sencer ’in Horasan melikliği devrinde Gazneliler mağlup edilerek Selcuklular ’a tÂbi bir devlet haline getirildi.
SULTAN SENCER DONEMİ Sultan Muhammed Tapar ’ın olumunden 18 Nisan 1118 ’de sonra 14 yaşındaki oğlu Mahmud, Buyuk Selcuklu sultanı ilÂn edildi; AbbÂsî Halifesi Mustazhir-BillÂh saltanatını onaylayıp Bağdat ’ta onun adına hutbe okuttu. Ancak Sencer de 14 Haziran 1118 ’de hukumdarlığını ilÂn ederek yeğeni Mahmud ’u bertaraf etmek icin seferber oldu. Amcasının yola cıktığını haber alan Mahmud ona kıymetli hediyeler gonderip yıllık 20.000 dinar vergi odemeyi teklif ettiyse de Sencer bunu kabul etmedi. Sencer ’in kararlılığını goren Mahmud Rey ’e gidip savaş hazırlıklarına başladı. SÂve civarında yapılan savaşta 10 Eylul 1119 ’da Mahmud yenilip İsfahan ’a cekildi. Bu olayın ardından Halife Musterşid-BillÂh, Bağdat ’ta Sultan Sencer adına hutbe okutmaya başladı. Mahmud ’un veziri KemÂlulmulk (KemÂleddin) es-Sumeyremî ve kumandanları Sencer ’den Mahmud ’un bağışlanmasını istediler, Sencer de yeğenini bağışladı. Daha sonra onu Irak Selcuklu sultanı ve kendisinin veliahdı ilÂn edip kızıyla evlendirdi. Mahmud, Sencer ’in once MÂhmelek Hatun adlı kızıyla, onun olumu uzerine diğer kızı Gevher Neseb Hatun ile evlendi. Kasım 1119 ’da yapılan anlaşmaya gore Sencer “es-sultÂnu ’l-a‘zam” ve “sultÂnu ’s-selÂtîn”, Mahmud “es-sultÂnu ’l-muazzam” ve “seyyidu ’s-selÂtîn” unvanlarını kullanacaktı. Sencer, Muhammed Tapar ’ın doğrudan yonettiği toprakların bir kısmını yeğenine bıraktı; Rey, MÂzenderan ve Kūmis bolgelerini kendi topraklarına kattı.
Sultan Sencer, hÂnedan mensupları arasındaki mucadeleler yuzunden zaman zaman Irak Selcukluları ’nın ic işlerine ve AbbÂsî halifeleriyle olan ilişkilerine mudahale etmek zorunda kaldı.
Sencer, Mahmud ’un olumunden sonra kardeşlerinden Tuğrul ’u Irak Selcuklu sultanlığına getirdi ve ulkede onun adına hutbe okuttu. Onun da olumunden sonra Mesud ’un Irak Selcuklu tahtına cıkmasını onayladı.
Sultan Sencer bu yıllarda KÂşgar ’dan Yemen, Mekke, TÂif, Mekran ’a; Uman ve Azerbaycan ’dan Anadolu ’ya kadar cok geniş bir coğrafyaya hukmediyordu. Onun Buyuk Selcuklu sultanı olmasıyla devletin idarî merkezi IrÂk-ı Acem ’den Horasan ’a nakledildi, boylece Selcuklu tarihinde ikinci imparatorluk devri başladı.
SENCER DEVRİNDE SELCUKLU-ABBÂSÎ MUNASEBETLERİ Selcuklular ’la AbbÂsî halifeleri arasında akrabalık kurma gayretleri bu donemde de devam etti. 1124 yılında Halife Musterşid-BillÂh, Sencer ’in kızıyla evlendi. Sultan Mahmûd b. Muhammed Tapar ’ın olumunun ardından yerine gecen oğlu DÂvud, Halife Musterşid ’den kendi adına hutbe okutmasını istedi. Halife hutbe konusunda kararın Sultan Sencer ’e ait olduğunu bildirdi. Daha sonra Melik Mesud ’un aynı mahiyetteki teklifini de reddetti ve Sencer ’e haber gonderip başkasının hutbe okutmasına izin vermemesini istedi. Sultan Sencer, Sultan Mes‘ûd b. Muhammed Tapar ’ın halife ile ittifak yapması uzerine halifeye bir mektup yollayarak onu bu ittifaktan vazgecirmeye calıştı. Ancak halife, Sencer ile her turlu ilişkiyi kesti.
Halife, Mesud, Selcuk Şah ve Karaca SÂkî ’den oluşan muttefikler Sencer ile savaşa hazırlanırken Sencer, İmÂduddin Zengî ve Dubeys ’i eski gorevlerine ve iktÂlarına iade ederek kendi tarafına cekti. İmÂduddin Zengî ile hilÂfet ordusu HısnulberÂmike ’de karşılaştı. Halife bizzat savaştığı bu muharebede Zengî ’yi ve Dubeys ’i bozguna uğrattı. Sultan Sencer ’in, Tuğrul ’u Irak Selcuklu sultanı ilÂn etmesine rağmen Halife Musterşid-BillÂh, Mesud ’u sultan olarak tanıyıp adına hutbe okuttu. Sencer halifenin siyasî faaliyetlerinden duyduğu rahatsızlığı bir mektupla vezirine bildirdi. Sencer mektubunda halifeye saygı gosterdiğini, ancak halifenin yanlış bir yola girdiğini, hÂnedan mensuplarını ve bazı kumandanları yanına cekerek kendisine karşı savaş hazırlığı yaptığını soyledi ve bu hareketlerinden vazgecmesini istedi. Halife de sultanın vezirine gonderdiği mektupta aralarının bozulmasını istemediğini bildirdi.
Halife Tuğrul ’a gucenerek kendi hizmetine giren bazı kumandanların Tuğrul ile tekrar anlaşması ve bir kısmının Sultan Mesud ’a sığınması uzerine bunların kendisine iadesini istedi. Mesud bu talebi geri cevirince halifeyle arası acıldı. Sultan Mesud, Halife Musterşid-BillÂh ’ı bozguna uğratıp esir aldıktan sonra Hemedan ’a dondu. Sultan Sencer ’e bir mektup yollayarak halife hakkındaki emirlerini beklediğini bildirdi. Sencer cevabında halifenin huzuruna gidip af dilemesini ve onu hemen yerine iade etmesini istedi. Halife Bağdat ’a donmek uzere hazırlıklarını tamamladığı sırada BÂtınîler tarafından olduruldu. Musterşid-BillÂh ’ın halefi RÂşid-BillÂh, Bağdat ’ta Sultan Sencer ve Mesud adına okunmakta olan hutbeye son verip Melik DÂvud adına hutbe okutunca Mesud Bağdat ’a girdi ve ulemÂnın fetvasıyla RÂşid-BillÂh halifelik makamından azledildi. Sultan Sencer, Muktefî-LiemrillÂh halife olunca Sultan Mesud ’a bir elci gonderip kendi adına yeni halifeye biat etmesini istedi. Halife Muktefî, Muhammed Tapar ’ın kızı FÂtıma Hatun ile evlenerek iki hÂnedan arasındaki ilişkileri geliştirmek icin calıştı. Sultan Mesud da halifenin kızı Seyyide ile nikÂhlandı ancak bu evlilik sultanın olumu yuzunden gercekleşmedi.
Sultan Sencer olunce Bağdat ’ta Selcuklular adına okunmakta olan hutbeye son verildi.
SELCUKLU-GAZNELİ MUNASEBETLERİ Horasan meliki iken Gazneliler ’in Selcuklular ’a tÂbi devlet haline gelmesini sağlayan Sencer, 18 yıl sonra Gazneli Hukumdarı Behram Şah ’ın bağımsız hareket etmeye kalkışması, halkın mallarını musadere etmesi ve yıllık 250 bin dinar haracı odememesi uzerine sefere cıktı. Kış yuzunden buyuk sıkıntılarla karşılaşmasına rağmen Gazne yakınlarına kadar geldi. Behram Şah elciler gonderip af diledi. Sultan da huzuruna gelerek itaat arzettiği takdirde onu affedeceğini soyledi. Behram Şah ’ın kumandanlarından Cevher iki hukumdar arasında elcilik yapıp goruşmelerini sağlamaya calıştıysa da Behram Şah son anda korkarak geri dondu. Sencer hicbir mukavemetle karşılaşmadan Gazne ’ye girdi. Behram Şah ’a bir mektup yazarak hakkında kotuluk duşunmediğini teyit etti. Behram Şah ’ın affedilmesini istemesi uzerine Sencer ulkesini ona iade etti ve Horasan ’a dondu.
SELCUKLU-KARAHANLI MUNASEBETLERİ Sencer ’in meliklik doneminde Buyuk Selcuklular ’a tÂbi hale getirdiği Batı Karahanlı hukumdarı ve kayınpederi Arslan Han son yıllarında felc olmuş, ulke yonetimini oğlu ve nÂibi 2. Nasr Han ’a bırakmıştı. Bu donemde Ali evlÂdından bir fakih Semerkant şehrinin reisiyle iş birliği yaparak Karahanlılar ’a karşı bir isyan hareketi başlattı ve Nasr Han olduruldu. Muttefiklerin Karahanlı hÂnedanına son vermesinden endişe eden Arslan Han, Sultan Sencer ’den yardım istedi. Ancak bir sure sonra diğer oğlu 2. Ahmed ’in isyancı fakihi oldurduğunu ve şehrin reisini yakalayıp hapsettiğini bildirip Sencer ’den geri donmesini istedi. Sencer bu gelişme uzerine bir sure bekledi.
Av sırasında karşılaştığı silÂhlı kişilerden şuphelenip onları sorguya cekince bunlar kendisine suikast duzenlemek uzere Arslan Han tarafından gonderildiklerini itiraf ettiler. Sencer Semerkant ’a yuruyup şehri ele gecirdi. Bir kaleye sığınmış olan Arslan Han af diledi.
KATVÂN SAVAŞI Yehlu Taşi (Gurhan) kumandasındaki Karahıtay ordusunun Sultan Sencer tarafından tayin edilen Batı Karahanlı Hukumdarı Mahmûd b. Muhammed ’i Hucend yakınlarında mağlûp etmesi MÂverÂunnehir halkını buyuk endişeye sevketti. Bu sırada Karahanlılar ’la onlara tÂbi Karluklar arasında anlaşmazlık cıktı ve Karahanlı Hakanı Mahmûd b. Muhammed, Sultan Sencer ’den yardım istedi. Karluklar da Gurhan ’a başvurdu.
Gurhan, Sencer ’e mektup yazarak Karluklar icin af diledi ancak Sencer onun isteğini geri cevirdiği gibi kendisini tehdit etti. Bunun uzerine Gurhan 100 bin kişilik orduyla yola cıktı. Semerkant civarındaki KatvÂn sahrasında 9 Eylul 1141 ’de meydana gelen savaşta Selcuklu ordusu ağır bir yenilgiye uğradı. 30 bin kayıp veren Sencer 300 suvariyle Tirmiz ’e kacarken eşi Terken Hatun ve onde gelen emîrleri esir duştu. Mahmûd Han ulkeyi terketti.
KatvÂn yenilgisi Buyuk Selcuklular ’ın yıkılışına zemin hazırladığı gibi İslÂm dunyasının siyasî, ictimaî ve iktisadî buhranlara suruklenmesine de yol actı. Sultan Sencer, bu mağlûbiyetten sonra kendisini toparlama imkÂnı bulamadan HÂrizmşah Atsız ’ın istil harekÂtıyla karşılaştı.
SELCUKLU-HÂRİZMŞAHLAR MUNASEBETİ HÂrizmşahlar 1135 yılına kadar Sultan Sencer ’e bağlı kaldılar ve onun emrinde seferlere katıldılar. Bizzat HÂrizmşah Atsız b. Muhammed, 1130 ’da Sultan Sencer ’in emrinde MÂverÂunnehir ’e ve 1132 ’de Irak Selcuklu Sultanı Mesud ’a karşı duzenlenen seferlerde buyuk yararlıklar gosterdi. Ancak Sencer, 1135 ’te Gazneli Behram Şah ’a karşı duzenlediği sefer sırasında Atsız ’ın kendisine karşı bir komplo hazırlığı icinde olduğuna dair haberler yuzunden ona duyduğu guveni kaybetti. Atsız ’ın Cend ve Mangışlak ’a kadar yayılan arazide kendi başına akınlar duzenlemesi ve bağımsız hareket etmeye kalkışması Sultan Sencer ’i tedbir almaya sevketti. Atsız ’ı cezalandırmak icin HÂrizm uzerine yuruyen Sultan Sencer, HÂrizmşahlar ’ı bozguna uğrattı. Atsız 10 bine yakın kayıp vererek kactı. Esirler arasında bulunan oğlu Atlığ, Sencer ’in emriyle olduruldu.
Sencer, Melik GıyÂseddin Suleyman Şah b. Muhammed Tapar ’ı HÂrizm ’in idaresine memur etti. Ancak Atsız, Sencer Merv ’e doner donmez onu HÂrizm ’den uzaklaştırdı, 1140 yılında Buhara ’ya hucum edip şehrin valisi Zengî b. Ali ’yi idam ettirdi. Bir sure sonra Sencer ’den af diledi ve kendisine tÂbi olacağına dair yemin etti. Ancak KatvÂn yenilgisinden cesaret alarak 1141 Ekim başlarında Horasan ’a yuruyen Atsız, Serahs yoluyla başşehir Merv ’e hareket etti. Merv ’i ele gecirip bircok kişiyi oldurttu. 1142 ilkbaharında NîşÃ‚bur ’a girdi ve burada kendi adına hutbe okuttu. Beş hafta sonra NîşÃ‚bur ’da hutbe tekrar Selcuklular adına okunmaya başlandı. Atsız, HÂrizm ’e donunce Horasan ’ı yeniden hÂkimiyeti altına alan Sultan Sencer 1143 Temmuzunda ikinci defa HÂrizm seferine cıkıp Gurgenc ’e kadar geldi. Atsız kıymetli hediyeler gonderip af diledi. Sultan Sencer, Horasan ’da ele gecirdiği malları iade etmesi ve kendisine tÂbi olması şartıyla onu bağışladı.
Sencer ’in Merv ’e donmesinin ardından Atsız tekrar Selcuklular aleyhinde faaliyetlere başladı. Sencer ’in Atsız ’a gonderdiği elci Edîb SÂbir, Atsız ’ın kendisini oldurmek uzere iki İsmÂilî fedaisiyle anlaştığını Sencer ’e bildirdi. Bu iki kişi Merv ’de yakalanıp olduruldu. Atsız da Edîb SÂbir ’i Ceyhun nehrinde boğdurttu. Bunun uzerine Sencer 1147 ’de ucuncu HÂrizm seferine cıktı. HezÂresb Kalesi ’ni iki ay kuşattıktan sonra zaptetti ve Gurgenc ’e ilerledi. Atsız yine af dileyince Sencer onu affett.
SELCUKLU-GURLU MUNASEBETLERİ Sencer ’in KatvÂn ’da uğradığı yenilginin ardından Gurlular Sulcuklu ’ya baş kaldırdı. Gurlu Hukumdarı Seyfeddin Sûrî, Gazne ’yi ele gecirip sultanlığını ilÂn etti. TÂbi olduğu Sultan Sencer ’in himayesinde Hindistan ’dan Gazne ’ye donen Behram Şah, Seyfeddin Sûrî ’yi mağlûp ederek esir aldı ve bir sure sonra idam ettirdi. Gurlu Hukumdarı AlÂeddin Huseyin oldurulen kardeşlerinin intikamını almak uzere Gazne ’ye girip yedi gun boyunca her tarafı yakıp yıktı. Bundan dolayı “Cihansûz” lakabıyla anılan AlÂeddin vergilerini odemeyip bağımsızlığını ilÂn edince Sultan Sencer, Gurlular ’a karşı sefere cıktı. İki ordu birbirine yaklaşınca Gurlu kuvvetleri arasında yer alan Oğuz ve Halaclar ’a mensup Turk askerleri Sencer ’in safına gecti. 1152 yılında Gurlular mağlûp oldu ve ağır kayıplar verdi. Esir alınan Sultan AlÂeddin affedildi ve Selcuklular ’a tÂbi olarak hukum surmek icin Gur topraklarına gonderildi. Sultan Sencer, KatvÂn yenilgisinden sonra kazandığı bu zaferle yeniden eski itibarına kavuştu.
Ote yandan diğer Selcuklu sultanları gibi Sencer de BÂtınîler ’le mucadele etti. Sencer ’in vezirleri Fahrulmulk ve Muînuddîn-i KÂşî ’nin BÂtınîler tarafından oldurulmesi uzerine Alamut ’a duzenlenen seferlerde 10 binden fazla BÂtınî olduruldu.
OĞUZ İSYANI VE SENCER ’İN ESİR DUŞMESİ Selcuklular ’ın Belh valisi İmÂduddin Kamac ’ın Oğuzlar ’dan vergi toplamak icin gonderdiği tahsildarın oldurulmesi Selcuklu Devleti ile Oğuzlar arasındaki ilişkilerin bozulmasına sebep oldu. Belh valiliğine ilÂveten kendisini Oğuzlar ’a şahne tayin ettiren Emîr Kamac, Belh ’e dondukten sonra Oğuzlar ’dan oldurulen tahsildarın diyetini istedi ancak Oğuzlar bu isteği reddettiler. Oğuzlar ’ı cezalandırmak icin sefere cıkan Kamac ve oğlu Ebûbekir hayatını kaybetti. Sencer ’in bizzat sefere cıkması uzerine Oğuzlar af dilediler ve oldurulenlerin diyetini vereceklerini bildirdiler. Ancak Kamac ’ın torunu Mueyyed Ay-aba onların affedilmesine karşı cıktı ve sultanı savaşmaya ikna etti.
Nisan 1153 ’te meydana gelen savaşta Sultan Sencer mağlûp oldu ve esir duştu. Sencer, Oğuzlar ’ın elinde uc yıl esir kaldıktan sonra Mueyyed Ay-aba tarafından kurtarıldı.
SULTAN SENCER ’İN VEFATI Sultan Sencer, Buyuk Selcuklu Devleti ’ni yeniden toparlamaya calıştıysa da kumandanlar arasındaki nufuz mucadelesi yuzunden başarılı olamadı. Sultan Sencer 26 Nisan veya 6 Mayıs 1157 ’de vefat etti ve Merv ’de yaptırdığı DÂrulÂhire denilen muhteşem turbeye defnedildi. Onun olumuyle Buyuk Selcuklu Devleti tarih sahnesinden cekilmiş oldu.
Kaynak: DİA ’dan derlenmiştir.
İslam ve İhsan