Kudus adı nereden geliyor? Kudus'un tarihi ve onemi nedir? Kudus ne zaman fethedilmiştir? Kudus'u kim fethetmiştir? Kudus'un Hristiyanlık ve Yahudilik acısından onemi nedir? Mescid-i Aksa ve Kubbetus Sahra ne zaman kim tarafından yapılmıştır? Kudus'e tarih boyunca kimler hakim olmuştur? Kudus neden bu kadar onemlidir? İslam'da Kudus'un onemi nedir? Kur'an'da ve hadislerde Kudus nasıl gecmektedir? İşte Kudus'le ilgili bilmeniz gerekenler...Kudus, Orta Doğu ’nun Kenan bolgesinde, Akdeniz ile Lut Golu arasındaki Yehuda dağlarındaki bir plato uzerine kurulmuş eski bir şehirdir. İbrahimî dinler olan Yahudilik, Hristiyanlık ve İslam icin kutsal bir şehirdir.
KUDUS ’UN TARİHİ KISACA Kudus ’e tarih boyunca bircok isim verilmiş olup İslÂmî kaynaklarda “İliy medînetu beyti ’l-makdis” şeklinde de gecmekte ve kısaca İliy veya Beytulmakdis (Beytulmukaddes) denilmektedir. Hz. DÂvûd ’dan sonra oğlu Suleyman yedi yıl icinde Kudus ’te muhteşem bir mÂbed (Mescid-i AksÂ) inşa etmiştir, Kudus ismi Kur ’an ’da doğrudan gecmemekle birlikte bu şehirden el-Mescidu ’l-Aks ’nın mubarek kılınan cevresi şeklinde bahsedilmiş (el-İsr 17/1), ayrıca bulunduğu bolge “mukaddes toprak” (el-MÂide 5/21), “iyi, guzel bir yer” (Yûnus 10/93) olarak nitelendirilmiştir. Hicretten once iki veya uc yıl sureyle Hz. Peygamber ’in KÂbe ’yi de onune almak suretiyle Kudus ’e yonelerek namaz kıldığı ve -farklı rivayetler bulunmakla birlikte- Medine doneminde on altı veya on yedi ay bu uygulamanın devam ettiği, daha sonra kıblenin KÂbe ’ye cevrildiği kabul edilmektedir. İslam tarihinde Hz. Omer zamanında Kudus Bizans'tan alınmıştır (638).
KUDUS'UN ADI NEREDEN GELİYOR? Tarihi oldukca eski olan Kudus şehrinin adının gectiği bilinen en eski belge milÂttan once XIX ve XVIII. yuzyıllara ait Mısır metinleridir. MilÂttan once XIV. yuzyıla ait Tell Amarna mektuplarında şehrin adı Urusalim, Gec Asur metinlerinde Urusilimmu veya Ursalimmu, İbrÂnîce Masoretik metinde Yruşlm, bazan da Yruşlym biciminde yazılmakta ve YerûşÃ‚layim, Eski Ahid ’in ÂrÂmîce metinlerinde YerûşÃ‚lêm şeklinde telaffuz edilmektedir. Grekce Hierosolyma adı şehrin kutsallığını (hieros = kutsal) yansıtmaktadır. Latince ’ye Jerusalem ve Jerosolyma olarak gecmiştir. Kudus şehrinin Batı dillerindeki adı da Jerusalem ’dir.
MUKADDES ŞEHİR "KUDUS" Kudus şehri Moriya, Yebus, Sion, DÂvûd ’un şehri ve Ariel gibi isimlerle de anılır. Ote yandan buraya şehir, adalet yurdu, inananlar şehri, barış şehri, doğruluk şehri, Allah ’ın şehri, orduların rabbinin şehri, mukaddes şehir gibi isimler de verilmiştir.
Muslumanlar da şehre ceşitli isimler vermiş olup bunların başında “bereket, mubarek olmak” anlamına gelen Kuds yer almaktadır. (LisÂnu ’l-ʿArab, “ḳds” md.) Şehrin en yaygın adı olan kuds kelimesi ÂrÂmîce kudşadan gelmektedir ve bu kelime şehri değil mÂbedi ifade etmektedir. X. yuzyılın başında KarÂî bilginler Kudus şehrini Beytulmakdis, mÂbedin bulunduğu alanı da Kuds diye adlandırmaktaydılar. İbrÂnîce ’nin yerine ÂrÂmîce ’nin gectiği XI. yuzyıla ait mektuplarda Kudus şehrine “ ’İr hakkodeş” deniyordu ki bunu “kutsal şehir” yerine “mÂbed şehri” diye tercume etmek daha doğrudur. Muslumanların kullandığı İliya ismi Romalılar ’ın şehre verdikleri Aelia isminin Arapcalaşmış şeklidir.
İSLAMİ KAYNAKLARDA KUDUS İslÂmî kaynaklarda “İliy medînetu beyti ’l-makdis” şeklinde de gecmekte ve kısaca İliy veya Beytulmakdis (Beytulmukaddes) denilmektedir (YÂkūt, IV, 353; V, 193-201; İbn Kesîr, VIII, 373). Aslı ÂrÂmîce Beth makdeşa, İbrÂnîce Beth ha-mikdaş olan Beytulmakdis başlangıcta mÂbedi ifade ederken zamanla şehrin tamamı icin kullanılmış, mÂbedin alanı ise “harem” diye adlandırılmıştır.
Kur ’an ’da Kudus ismi gecmediği gibi İslÂm kaynaklarında bu şehrin adı olarak zikredilen diğer isimlere de rastlanmamaktadır. Ancak mufessirler, Kur ’an ’daki “el-Mescidu ’l-Aks” (el-İsr 17/1), “mubevvee sıdk” (Yûnus 10/93) ve “el-arzu ’l-mukaddese” (el-MÂide 5/21) gibi tabirlerle ya Kudus ’teki Beytulmukaddes ’in (Taberî, XV, 16-17) ya da genellikle soz konusu şehrin de icinde bulunduğu Filistin topraklarının kastedildiğini belirtmişlerdir (Fahreddin er-RÂzî, XI, 196-197). Ote yandan Elmalılı Muhammed Hamdi Âyette gecen el-Mescidu ’l-Aks ’nın Beytulmakdis, mubarek kılındığı haber verilen cevresinden de Kudus ve civarı olduğunu soylemektedir (Hak Dini, IV, 3144-3145). Mescid-i Aks tabiri, İslÂm ’ın ilk donemlerinde bazan Kudus icin de kullanılmakla birlikte asırlar boyunca bununla ozellikle Harem-i şerif kastedilmiştir (EI2 [Fr.], VI, 695).
KUR'AN'DA VE HADİSLERDE KUDUS Kudus ismi Kur ’an ’da doğrudan gecmemekle birlikte bu şehirden el-Mescidu ’l-Aks ’nın mubarek kılınan cevresi şeklinde bahsedilmiş (el-İsr 17/1), ayrıca bulunduğu bolge “mukaddes toprak” (el-MÂide 5/21), “iyi, guzel bir yer” (Yûnus 10/93) olarak nitelendirilmiştir. Hadislerde ise Mescid-i Aks ’nın, Mescid-i HarÂm ve Mescid-i Resûlullah ile beraber ziyaret amacıyla seyahat edilebilecek uc mescidden biri ve yeryuzunde Mescid-i HarÂm ’dan sonra inşa edilen ikinci mescid olduğu belirtilmiştir (BuhÂrî, “Fażlu ’ṣ-ṣalÂt fî mescidi Mekke ve ’l-Medîne”, 6, “Ḥac”, 26, “EnbiyÂʾ”, 8, 40; Muslim, “Ḥac”, 288, “MesÂcid”, 2; NesÂî, “MesÂcid”, 3).
Ayrıca bazı rivayetlerde Hz. Peygamber ’in Beytulmakdis ’te namaz kılmayı tavsiye ettiği de aktarılmaktadır (Ebû DÂvûd, “ṢalÂt”, 14). Kutub-i Sitte dışındaki rivayetlere gore Hz. Îs nuzûlunden sonra olunce Medine ’de Resûl-i Ekrem ’in kabri yanında veya Kudus ’te defnedilecektir.
Hicretten once iki veya uc yıl sureyle Hz. Peygamber ’in KÂbe ’yi de onune almak suretiyle Kudus ’e yonelerek namaz kıldığı (İbn Sa‘d, I, 243; Kurtubî, II, 150; Fahreddin er-RÂzî, IV, 110) ve -farklı rivayetler bulunmakla birlikte- Medine doneminde on altı veya on yedi ay bu uygulamanın devam ettiği, daha sonra kıblenin KÂbe ’ye cevrildiği kabul edilmektedir (BuhÂrî, “ṢalÂt”, 31, “Tefsîr”, 18; Muslim, “MesÂcid”, 11-12; ayrıca bk. KIBLE). Resûl-i Ekrem ’in sağlığında belli bir donem icin Kudus ’un kıble olarak tercih edilmesi, muslumanların bu şehri dinî bir merkez olarak gormelerinin sebeplerinden birini teşkil etmiştir.
Ayrıca Hz. Peygamber ’in, Mescid-i HarÂm ’dan cevresi mubarek kılınan Mescid-i Aks ’ya gece goturulmesi şeklinde gercekleştirilen İsr (el-İsr 17/1) ve ardından mi‘rac mûcizelerinde Mescid-i Aks ’ya gitmiş olması muslumanlar icin bu şehrin onemini arttırmıştır. Muhammed Hamîdullah, el-Mescidu ’l-Aks ’nın Beytulmakdis değil semalarda bulunan, meleklerin surekli Allah ’a ibadet ettikleri bir mescid olduğunu ileri surmuşse de (İslÂm Peygamberi, I, 150-151) adı gecen mescidle sonradan bu ismi alan caminin değil Hz. Suleyman tarafından yaptırılan Beytulmakdis ’in kastedildiği de bilinmelidir (bk. MESCİD-i AKS&#194.
Bunların dışında Kudus, Hz. İbrÂhim ’den itibaren pek cok peygamberin yaşadığı, mukaddes olarak da tanımlanan bir bolgede bulunması, Hz. Suleyman ’ın inşa ettiği Beytulmakdis ’i barındırması, İsrÂiloğulları ’nın ve onlara gonderilen peygamberlerin mucadelelerine mekÂn olması acısından semavî dinler geleneğinde onemli bir yere sahip olmuştur (Ebu ’l-Ferec İbnu ’l-Cevzî, s. 63-147).
KUDUS'UN FETHİ VE HACLI İSTİLASI DONEMİ Muslumanlara Suriye ve Filistin kapılarını acan EcnÂdeyn (13/634) zaferinin ardından Bizans ’a ait bircok şehir fethedilmiş, Suriye Yermuk (15/636) zaferiyle Bizans ’ın elinden alınmış ve sıra Filistin ’in butunuyle fethine gelmişti.
Hıristiyanların bu bolgedeki kutsal merkezi Kudus ’u kuşatan İslÂm orduları başkumandanı Ebû Ubeyde b. CerrÂh ’tan aman dileyen ve muslumanların Suriye şehirleriyle yaptıkları anlaşmalara benzer bir anlaşmanın kendileriyle de yapılmasını teklif eden Kudus halkı şehri bizzat halifeye teslim etmek istediğini bildirdi. Hz. Omer, Ebû Ubeyde ’nin daveti uzerine CÂbiye ’den Kudus ’e gelerek şehri Patrik Sophronios ’tan teslim aldı ve anlaşmayı imzaladı (17/638).
Kudus halkıyla yapılan bu anlaşma temelde cizye ve harac karşılığında mal ve can guvenliğini, din ve ibadet hurriyetini ongormekteydi. Omer ’in CÂbiye ’de bulunduğu sırada Kudus ’ten gelen bir heyeti kabul edip burada onlarla bir anlaşma yaptığı (Taberî, III, 607-608) veya Kudus ’e gonderdiği HÂlid b. SÂbit el-Fehmî ’nin imzaladığı anlaşmayı daha sonra tasdik ettiği de (BelÂzurî, s. 144) rivayet edilmektedir. Kudus ’un fethinin tarihi konusunda 15 (636), 16 (637) ve 17 (638) yılları kaydedilmekteyse de BelÂzurî ’nin zikrettiği 16 (637) yılında Ebû Ubeyde ’nin şehri kuşatması uzerine halkın anlaşma teklif ettiği, 17 (638) yılında şehre bizzat gelen Hz. Omer ’in anlaşmayı imzalayarak şehri teslim aldığı şeklindeki rivayetin (Futûḥ, s. 138-139) doğru olduğu anlaşılmaktadır.
Kudus ’te bir cami inşa edilmesini emreden Hz. Omer kadı olarak tayin ettiği UbÂde b. SÂmit ’ten halka İslÂm ’ı oğretmesini istedi. Filistin ’in fethinden sonra bolgenin yarısının yonetimini verdiği Alkame b. Mucezziz ’e Kudus ’u idare merkezi yapmasını tavsiye etti. Hz. Osman da Kudus ’e onem verdi ve Silvan bahceleri gelirlerini şehrin fakir halkına vakfetti (Makdisî, s. 171). Yahudi, hıristiyan ve muslumanlar tarafından kutsal kabul edilen Kudus ’un fethinin ardından bircok sahÂbî ve tÂbiîn şehri ziyaret etmiş, bir kısmı buraya yerleşmiştir. Bazı sahÂbîlerin Kudus ’te medfun olduğu bilinmektedir. UbÂde b. SÂmit bunlar arasındadır.
Emevîler doneminde MuÂviye b. Ebû SufyÂn ’ın devletin merkezini Dımaşk ’a nakletmesi Suriye bolgesi gibi Kudus ’un de onem kazanmasına sebep olmuştur. MuÂviye, Suriye valisi iken Hz. Osman ’ın katillerinin bulunup cezalandırılması konusunda Mısır fÂtihi Amr b. Âs ile Kudus ’te bir anlaşma yapmış (İbn Sa‘d, IV, 254), daha sonra Kudus ’te halkın biatını alarak halifeliğini ilÂn etmiştir (40/660). Abdulmelik b. MervÂn ve Suleyman b. Abdulmelik de biat almak icin Kudus ’u ozellikle tercih ettiler. Velîd b. Abdulmelik, Omer b. Abdulazîz ve Yezîd b. Abdulmelik Kudus ’u sık sık ziyaret eden halifeler arasındadır. Bu donemde Kudus ’u de icine alan Filistin bolgesi valiliğine tayin edilmek buyuk şeref pÂyesi olarak gorulmuş, bu goreve Abdulmelik b. MervÂn ve Suleyman b. Abdulmelik orneklerinde olduğu gibi Emevî prensleri veya diğer onemli kişiler getirilmiştir.
KUBBETUS SAHRA VE MESCİDİ AKSA'NIN İNŞASI Emevîler devrinde Kudus ’te yapılan en onemli imar faaliyeti Kubbetu ’s-sahre ve Mescid-i Aks ’nın inşası olmuştur. Abdulmelik tarafından yaptırılan ve İslÂm mimarisinin en guzel eserlerinden biri olan Kubbetu ’s-sahre ’nin inşa sebebi hakkında farklı goruşler ileri surulmuş ve buyuk tartışmalar yapılmıştır. Ya‘kūbî ’nin eserinde (TÂrîḫ, II, 261) ve diğer bazı kaynaklarda Abdulmelik ’in muslumanları hac icin Mekke yerine Kudus ’e yoneltmek amacıyla bu eseri inşa ettirdiği kaydedilmektedir. Ignaz Goldziher ve Keppel Archibald Cameron Creswell bu goruşu kabul ederken Shelomo Dov Goitein ve Oleg Grabar diğer ilk donem kaynaklarında bu rivayete yer verilmediğini, boyle bir uygulamanın Abdulmelik ’i halk nazarında zor durumda bırakacağını, ayrıca Abdulmelik doneminde de hac icin Mekke ’ye gidildiğini belirterek buna karşı cıkmışlardır. Makdisî, Abdulmelik ’in muslumanların Bizans ’tan aldıkları merkezlerdeki gorkemli kiliseler karşısında duydukları ezikliği gidermeyi amacladığını belirtir (Aḥsenu ’t-teḳāsîm, s. 159). Kudus ’teki diğer onemli mimari eserlerden Mescid-i AksÂ, Abdulmelik veya oğlu Velîd tarafından inşa edilmiştir. Abdulmelik zamanında Dımaşk-Kudus yolu yeniden duzenlenmiş, surlardan şehre iki kapı daha acılmış, ayrıca burada bir darphÂne kurulmuştur (Abdul Aziz Duri, s. 111). Suleyman b. Abdulmelik ’in Remle ’yi Filistin ’in merkezi yapması Kudus ’u bazı acılardan olumsuz yonde etkilediyse de şehir onemini korudu. Emevîler doneminde gercekleştirilen imar ve iskÂn faaliyetleri neticesinde şehrin Arap nufusu giderek arttı. Şehir son Emevî Hukumdarı II. MervÂn ’a yonelik isyanlar sırasında zarar gormuş ve surları tahrip edilip yıkılmıştır (128/745).
AbbÂsîler ’in iktidara gelmesi ve Bağdat ’ın başşehir olmasıyla Suriye ve Filistin bolgeleri nisbeten geri planda kaldıysa da Kudus, İslÂm dunyasında Mekke ve Medine ’den sonra ucuncu kutsal şehir olma ozelliğini surdurdu. AbbÂsî Halifesi Ebû Ca‘fer el-Mansûr, Kudus ’u 140 (758) ve 154 (771) yıllarında iki defa ziyaret etti. Mansûr ilk ziyaretinde 130 (747-48) yılındaki, ikinci ziyaretinde de o yıl meydana gelen depremden zarar gormuş olan Mescid-i Aks ’nın yeniden inşasını emretti. Halife Mehdî-BillÂh şehri 163 ’te (780) ziyaret etti ve 158 (774) yılındaki bir depremde zarar gormuş olan camiyi tamir ettirdi. Şehirde yaşayan veya ziyarete gelen hıristiyanlar da musluman idarecilerin ve hıristiyan imparatorların kutsal şehir olarak Kudus ’e verdikleri onemden istifade ettiler. HÂrûnurreşîd doneminde halife ile Charlemagne arasında kurulan dostluk neticesinde imparator şehri ziyarete gelenlerin kalacakları yerler yaptırdı ve bir kutuphane kurdurdu. Charlemagne ’ın yerine gecen oğlu Louis de Kudus ’teki hıristiyanların cizyelerini odemelerine yardımcı olmak icin maddî destek verdi (a.g.e., s. 113; EI2 [İng.], V, 326). Şehirdeki yahudiler din ve ibadetlerinde ve dinî teşkilÂtlanma konusunda serbest idiler. Kudus ’e buyuk onem veren Me ’mûn Harem-i şerif ’in doğu ve kuzey kapılarını yaptırmış (216/831), daha sonra Muktedir-BillÂh ’ın annesi Kubbetu ’s-sahre ’ye dort guzel kapı hediye etmiştir.
Kudus, II. (VIII.) yuzyılda onemli bir ilim ve oğretim merkezi haline geldi. EvzÂî, SufyÂn es-Sevrî, Leys b. Sa‘d ve Muhammed b. İdrîs eş-ŞÃ‚fiî şehri ziyaret ederek dersler verdiler. Aynı yuzyılda RÂbia el-Adeviyye, Bişr el-HÂfî ve Serî es-Sakatî gibi sûfîlerin Kudus ’te bulunması şehri sûfîler icin de cazip hale getirdi. AbbÂsîler doneminde Kudus hem dinî ve ilmî gaye ile hem ziyaret ve ticaret amacıyla gelen bircok kişinin guven icinde uğradığı bir şehir haline geldi. Bununla birlikte bazan salgın hastalık, deprem ve Me ’mûn doneminde yaşanan kıtlık gibi tabii Âfetlerden, ayrıca isyanlardan etkilendi. Ozellikle Mu‘tasım-BillÂh zamanında Filistin bolgesinde ciftcileri etrafına toplayan Ebû Harb el-Muberka‘ el-YemÂnî liderliğindeki ayaklanma sırasında buyuk zarar gordu. İsyancıların şehre girmesi uzerine halk şehirden kactı ve uc dine ait ibadet mekÂnları Âsiler tarafından tahrip edildi.
Mısır ’da Tolunoğulları hÂnedanını kuran Ahmed b. Tolun 264 ’te (878) Filistin ’i alınca Tolunoğulları ’nın eline gecen Kudus uzun bir sure Kahire merkezli devletlerin idaresinde kaldı. 292 (905) yılına kadar Tolunoğulları ’nın, bir sure sonra Muhammed b. Tuğc tarafından kurulan İhşîdîler ’in, 358 ’de (969) İhşîdîler ’in FÂtımîler tarafından yıkılmasıyla da FÂtımîler ’in hÂkimiyetine girdi.
Bu donemde, şehir dışında vefat eden bircok yahudinin buraya getirilip defnedilmesi Âdetine paralel olarak idareciler dahil bircok muslumanın da burada defnedilmek istediği dikkat cekmektedir. Mesel AbbÂsîler ’in iki Mısır valisi Îs b. Muhammed en-Nûşerî ve Ebû Mansûr Tekin et-Turkî el-Hazerî Kudus ’te defnedilmiştir. İhşîdîler ’in kurucusu Muhammed b. Tuğc, kardeşi Hasan, oğulları Ebu ’l-Kāsım Ûnûcûr ve Ebu ’l-Hasan Ali ile İhşîdîler ’in meşhur veziri ve hukumdarı Ebu ’l-Misk KÂfûr da burada gomulen unluler arasındadır.
Kudus, 358-463 (969-1071) yılları arasında bir asır sureyle FÂtımîler ’in hÂkimiyetinde kaldı. FÂtımîler devrinde Filistin ve dolayısıyla Kudus, FÂtımîler ’le Karmatîler ve CerrÂhîler başta olmak uzere ceşitli bedevî grupları arasındaki mucadelelere sahne oldu. CerrÂhîler bazan Bizans ’ın da desteğiyle Filistin uzerinde soz sahibi olmaya calıştılar. Dengesiz davranışlarıyla bilinen FÂtımî Halifesi HÂkim-BiemrillÂh doneminde Kudus ’te muslumanlar gibi yahudi ve hıristiyanlar da bircok zorlukla karşılaştılar. HÂkim, 400 (1009) yılında KıyÂme (KamÂme) Kilisesi ’ni yağmalatıp yıkılmasını emretti. Kilise ancak kırk yıl sonra yeniden ibadete acılabildi. Bu arada Bizans İmparatoru I. Ioannes Cimiskes, 975 ’te Suriye ’nin ardından Filistin ’de bazı şehirleri ele gecirdiyse de Kudus ’e girmeye fırsat bulamadan bolgeden ayrıldı.
FÂtımîler devrinde Kudus ’te tıp alanında buyuk gelişmeler oldu ve Muhammed b. Ahmed et-Temîmî ’nin de aralarında bulunduğu bircok tabip burada yetişti. Şehirde acılan bîmÂristanın zengin vakıfları bulunuyor, hastalar burada ucretsiz tedavi ediliyordu. IV. (X.) yuzyılın sonlarında İsmÂilî daveti yaygınlaştırmak amacıyla şehirde bir dÂrulilim kuruldu.
V. (XI.) yuzyılın ilk yarısında Filistin ’de ardarda meydana gelen depremler Kudus ’u de etkiledi. 407 ’de (1016) yıkılmış olan Kubbetu ’s-sahre ve 424 ’teki (1033) buyuk depremde zarar goren Mescid-i AksÂ, Halife ZÂhir el-FÂtımî tarafından yeniden inşa edildi. 424 (1033) ve 460 (1068) yıllarındaki depremlerden Remle ’nin ciddi bir şekilde zarar gormesi Kudus ’u yeniden on plana cıkardı. Bu donemde Kudus ’e gelen hıristiyan hacıların sayısının hızla arttığı gorulur. 1065 ’te Kudus ’e Avrupa ’dan 12.000 kişilik bir kafilenin geldiği bilinmektedir (EI2 [İng.], V, 328). FÂtımîler devrinde 424 (1033) ve 456 (1064) yıllarında şehrin surları ve kaleleri saldırılara karşı yeniden gozden gecirilip onarıldı.
Kudus, FÂtımîler ’den sonra ceyrek asır boyunca Selcuklu-Turkmen hÂkimiyetinde kaldı. Selcuklular ’ın batıya akınları sırasında onde gelen kumandanlarından olan Atsız b. Uvak 463 (1071) yılında (İbnu ’l-KalÂnisî, s. 98-99; İbnu ’l-Esîr, X, 68) Kudus ’e girdi (Atsız ’ın Kudus ’u 465 ’te [1073] zaptettiği de rivayet edilir) ve FÂtımî valisini gorevden uzaklaştırarak şehre hÂkim oldu. Atsız, Mısır FÂtımî Halifesi Mustansır-BillÂh adına okunmakta olan hutbeye son verip AbbÂsî Halifesi Kāim-BiemrillÂh ve Buyuk Selcuklu Sultanı Alparslan adına hutbe okuttu. Ancak altı yıl sonra cıktığı Mısır seferinde Kahire onlerinde FÂtımî ordularına mağlûp oldu. Bunun uzerine Kudus ’teki Arap asıllı kumandanlar ve idareciler Atsız ’ın nÂiblerine karşı isyan edip şehirde tekrar FÂtımî halifesi adına hutbe okutmaya başladılar (469/1077). Yenilginin ardından Dımaşk ’a cekilmiş bulunan Atsız, Anadolu ’dan gelip kendisine katılan Turkmen kuvvetleriyle beraber Kudus uzerine yurudu ve bir gunluk kuşatmadan sonra şehri ele gecirip isyancıları şiddetle cezalandırdı. Buyuk Selcuklu Sultanı Melikşah ’ın kardeşi TÂcuddevle Tutuş 471 (1079) yılında Atsız ’ı ortadan kaldırdı, daha sonra Kudus ve cevresinin yonetimini Artuk b. Eksuk ’e verdi (477/1085). Artuk Bey 482 ’de (1089) Kudus ’te yeni bir cami yaptırdı. Artuk Bey ’in olumunun ardından şehrin yonetimi 491 (1098) yılına kadar oğulları Sokmen ve İlgazi ’nin elinde kaldı. Halep Selcuklu Meliki RıdvÂn b. Tutuş ile Dımaşk Selcuklu Meliki Dukak arasındaki mucadeleden ve Buyuk Selcuklular ’ın icinde bulunduğu karışıklıklardan istifade eden FÂtımî veziri ve başkumandanı Efdal b. Bedr el-CemÂlî, Kudus ’u bir sure kuşattıktan sonra İlgazi ve Sokmen ’den teslim aldı (ŞÃ‚ban 491 / Temmuz 1098). Selcuklular ’ın Antakya emîri Yağısıyan şehri FÂtımîler ’den geri almak amacıyla Nablus ’a kadar gelip Kudus uzerine yuruduyse de başarı sağlayamadı. Bir yıl sonra da şehir Haclılar ’ın eline gecti (492/1099).
Selcuklular ’ın Kudus ’e hÂkim oldukları yirmi beş yıl icerisinde şehir Sunnî cizgide onemli ilmî gelişmelere sahne oldu. ŞÃ‚fiî Âlimlerinden Nasr b. İbrÂhim el-Makdisî, Nasriyye Medresesi ’ni kurdu, onun ardından bir Hanefî medresesi kuruldu. Ebu ’l-Ferec eş-ŞîrÂzî, Hanbelî mezhebi doğrultusunda dersler verdi. Bu donemde İslÂm dunyasının ceşitli yorelerinden cok sayıda meşhur Âlim Kudus ’e gelmeye başladı. Bunlar arasında Endulus ’ten İbn Ebû Rendeka et-Turtûşî, Tus ’tan Ebû HÂmid el-GazzÂlî ve İşbîliye ’den (Sevilla) Ebû Bekir İbnu ’l-Arabî de bulunmaktaydı. 486 ’da (1093) Kudus ’u ziyaret eden ve uc yıl sureyle burada kalan Ebû Bekir İbnu ’l-Arabî, Mescid-i Aks ’da muslumanların kendi aralarında veya hıristiyan ve yahudilerle ilmî tartışmalar yaptıklarından bahseder (el-ʿAvÂṣım, II, 61). Mutahhar b. TÂhir el-Makdisî ve İbnu ’l-KayserÂnî ’yi de Kuduslu meşhur Âlimler arasında zikretmek gerekir.
Yahudilik ’te ve Hıristiyanlık ’ta da kutsal sayılması, Hz. Peygamber ’in mi‘rac icin Mescid-i HarÂm ’dan Mescid-i Aks ’ya goturulmesi (isrÂ), muslumanların ilk kıblesi olması ve Kur ’an ’da atıflarda bulunulmuş olması gibi sebeplerle Kudus ’un İslÂm toplumlarında her zaman onemli bir yeri olmuştur. Bu sebeple Kudus ’un faziletlerine dair bazan zayıf veya uydurma rivayetlerin de yer aldığı “FezÂilu ’l-Kuds” (FezÂilu Beyti ’l-Makdis) literaturu oluşmuştur (Mahmûd İbrÂhim, s. 83-97; Suleiman A. Mourad, XLIV [1996], s. 31-48).
KUDUS'TE HACLILAR DONEMİ I. Haclı Seferi ’ne katılan ordular, yaklaşık uc yıl suren yuruyuşten sonra 7 Haziran 1099 Salı sabahı o sırada FÂtımîler ’in elinde bulunan Kudus ’un karşısındaki en yuksek noktaya ulaştılar. Bunca zamandır hayalini kurdukları Kudus artık gozlerinin onundeydi; bu yere Sevinc tepesi (Montjoie) adını verdiler ve aynı gunun akşamında şehir surlarının onune gelerek ordugÂhlarını kurdular. Şehir sağlam surlarla cevriliydi. Vali İftihÂruddevle Haclı kuşatmasına karşı gerekli onlemleri almıştı. 17 Haziran ’da Yafa Limanı ’na gelen iki Cenova ve dort İngiliz gemisinden aldıkları yardımla şehre saldırmak icin gerekli aletleri, merdivenleri ve hucum kulelerini yapan Haclılar 13-14 Temmuz gecesi genel taarruza gectiler. Ertesi gun kuzey surlarından hucum eden Aşağı Lorraine Duku Godefroi de Bouillon ’un birlikleri, Norman reisi Tankred ’in askerleriyle beraber oğle saatlerinde Cicek Kapısı yakınında surları aşmayı başardılar. Şehre inenler Sutunlar Kapısı ’nı acarak ana ordunun şehre girmesini sağladılar. Boylece beş hafta suren kuşatmadan sonra şehir duştu (23 ŞÃ‚ban 492 / 15 Temmuz 1099).
Musluman halk, Kubbetu ’s-sahre ve Mescid-i Aks ’nın bulunduğu kutsal bolgeye sığınıp canını kurtarmaya calıştıysa da bunları takip eden Tankred ve adamları uzerlerine saldırınca teslim olmak zorunda kaldılar. Tankred ’in sancağı Kubbetu ’s-sahre ’ye asıldı. Tankred burasını kutsal bir yer olmasına aldırış etmeden yağmaladı. Bu arada halkın bir kısmı korku icinde şehrin henuz duşmeyen guney mahallelerine doğru kacmaya başladı. Toulouse Kontu Raimond de Saint Gilles guney surlarından şehre girdi ve vali İftihÂruddevle ’yi garnizonla birlikte DÂvûd Kulesi ’nde (ic kale) kuşattı. Valiye de kuleyi teslim ettiği takdirde kendisine ve adamlarına şehirden cıkış izni vereceğini bildirdi. Her şeyin kaybedildiğini goren vali caresizlik icinde teklifi kabul etti. Vali ve adamları Kudus ’ten canlı olarak cıkan tek musluman grup oldu.
Muslumanlar 17 (638) yılında Kudus ’u fethettiklerinde Halife Omer hıristiyanlara can ve mal guvenlikleri konusunda soz vermiş, onların haklarını belirten bir anlaşma imzalamış, Haclılar ise tam aksine bir davranışla şehirde bulunan butun muslumanları, hatta muslumanlara yardım ettikleri gerekcesiyle butun Mûsevîler ’i oldurerek dunyada eşi gorulmemiş bir vahşet orneği sergilemişlerdir. Orduyla birlikte Kudus ’e giren Haclı tarihcisi Fulcherius, şovalyelerin ve askerlerin Araplar ’ın yuttukları altınları bağırsaklarından cıkarmak icin bunları oldurdukten sonra karınlarını deştiklerini, ellerinde kılıc şehirde dolaşıp hicbir canlı bırakmadıklarını, butun evlere girip ne buldularsa aldıklarını anlatır.
Haclılar evlerde, camilerde ve yollarda bulunan herkesi kadın, cocuk demeden oldurduler. Mescid-i Aks ’ya sığınmış olanlar da kılıctan gecirildi. Bu katliamın gorgu tanığı olan tarihci Raimundus, mÂbedlerin bulunduğu bolgeye (Harem-i şerif) giderken cesetlerin ve dizlerine kadar cıkan kan birikintilerinin icinden gecmek zorunda kaldığını soyler. Katliam butun dunyada dehşet uyandırdı. Kurbanlarının sayısı kesin olarak belli olmamakla beraber bilinen husus, Kudus ’te mevcut butun musluman ve Mûsevîler ’in tamamının oldurulduğudur. Bu cinayetler İslÂm dunyasını yasa boğdu. Muslumanlar barbar Haclılar ’ı ulkelerinden surup atmak icin iki yuzyıl mucadele etmek zorunda kaldılar.
Kudus ’un zaptından iki gun sonra Haclı liderleri toplanarak şehrin yonetimi konusunu tartıştılar. Nihayet din adamları ve asilzadelerden oluşan meclis, idarenin başına “kutsal mezarın bekcisi” unvanını alan Godefroi de Bouillon ’u secti. Kudus patrikliğine Arnoul adında bir papaz getirildi. Doğu ’da Latin kilisesinin kurucusu Arnoul ’un ilk işi, Kutsal Mezar Kilisesi ’nde (Merkad-i Îs Kilisesi) Doğu kilisesinin geleneklerine uygun ibadet eden butun papazları aforoz etmek oldu. Halbuki Kutsal Mezar Kilisesi bugun de olduğu gibi butun Doğu hıristiyan mezheplerine acıktı. 461 yıl İslÂm hÂkimiyetinde kalmış olan Kudus ’te muslumanlar hıristiyanların haklarını korumuş, dinlerine saygı gostermişlerdi. Fakat Latin hıristiyanların zaferiyle şimdi her şey değişiyordu. Kudus Latinler tarafından zaptedilince her taraftan buraya gelen yerli hıristiyanlar kısa zamanda efendilerinin değişmiş olması yuzunden pişmanlık duymaya başladılar.
Haclılar Kudus ’te butun musluman eserlerini de yağmaladılar. Kubbetu ’s-sahre ve Mescid-i Aks ’daki değerli eşya tahrip edildi, calınıp goturuldu. Camiler kiliseye cevrildi veya başka maksatlarla kullanıldı. Zaman icinde yeni kiliseler yapıldı. Kutsal Mezar Kilisesi tekrar inşa edildi. Kudus kralları bu kilisede gomulduler. Kilisenin guneyinde bulunan ve Vaftizci Yahy ’ya nisbet edilen kilise ile hacıların konakladığı misafirhane ve hastahane buyutulerek icinde 1000 kişiyi barındıracak bir hastahane ve bir kilise inşa edildi. Burası Hospitalier Şovalye Tarikatı ’nın yonetimine verildi. Kubbetu ’s-sahre ’nin uzerine hac dikildi ve o zamana kadar acıkta duran kayanın (kutsal taş) ustu ortulup uzerine bir mihrap oturtuldu. Mescid-i Aks Camii ’nde değişiklikler yapılarak kralların sarayı haline getirildi. Yanı başındaki yer ise Templier tarikatının kullanımına verildi. Bunun dışında şehirde fazla değişiklik olmadı. Kudus genelde eski gorunuşunu korumakla birlikte tam bir hıristiyan şehri haline geldi. Musluman ve yahudilerin şehirde surekli kalmasına izin verilmedi. Kudus ’un dışında derin hendekler ve uzerinde Kudus ’e giriş cıkışı sağlayan dort ana kapı ile daha kucuk kapılar bulunan şehir surları aynen muhafaza edildi.
Haclılar, Godefroi ’nin idareyi ele almasından sonra Remle ’ye kadar ilerlemiş olan FÂtımî ordusunu Âni bir saldırıyla yenilgiye uğratarak Filistin ’deki hÂkimiyetlerini guclendirdiler (Ağustos 1099). Aynı yılın sonunda papanın yolladığı Pisa başpiskoposu Daimbert yeni Kudus patriği oldu. Godefroi 1100 ’de olunce yerine Urfa kontu olan kardeşi Baudouin kral secildi.
On sekiz yıl suren saltanat doneminde Kudus Krallığı ’nın buyume ve guclenmesini sağlayan Baudouin, Mısır FÂtımîleri ile yaptığı savaşlarda başarılı olduğu gibi Kudus Krallığı ’nın sınırlarını ozellikle Venedik ve Cenova filolarından aldığı yardımla Filistin kıyı şehirlerini zaptetmek suretiyle genişletti. Arsuf, KaysÂriye, Hayfa, Yafa, Akk ve Beyrut ele gecirildi. Saltanatı suresince Urfa, Antakya ve Trablus Haclı devletleriyle ilişkileri yapıcı oldu ve butun Haclılar ’ı birlik icinde tutmayı başardı.
I. Baudouin ’in olumunden sonra Kudus tahtına gecen II. Baudouin, Mısır ve Dımaşk kuvvetlerinin tehdidi karşısında kendisine yardım icin gelen Urfa ve Antakya birlikleriyle beraber Aşdod ’a ilerledi, fakat savaş olmadı. İki taraf karşılıklı uc ay bekledikten sonra ulkelerine geri dondu. Baudouin, 1119 yılında Antakya Prinkepsi Roger ve ordusunun Artuklu Beyi İlgazi ’nin askerleri tarafından kılıctan gecirilmesi uzerine Antakya ’ya giderek gecici bir sure icin şehrin hÂkimiyetini ele aldı. Saltanatının ilk yıllarını İlgazi ve Tuğtekin ’e karşı mucadele ile gecirirken bir yandan da krallığın idaresinde yenilikler yaptı. Kralın verdiği şehir ve kalelerde oturan baronlar krallığın yonetim ve savunmasında daha etkili olmaya başladılar. Ayrıca Hospitalier (İsbitÂriyye) ve Templier (DÂviyye) adıyla iki şovalye tarikatı kuruldu. Bunlar hızla gelişerek krallık icinde ve kuzeydeki Haclı devletlerinde ciddi birer guc haline geldiler. Tarikat şovalyeleri Haclılar arasında en acımasız musluman duşmanı oldular.
II. Baudouin, 1123 ’te Artuklu Beyi Belek ’e esir duşup Harput Kalesi ’nde hapsedilince Kudus Krallığı bir yıl Geldemar tarafından yonetildi. Onun yokluğunda Kudus ordusu Venedik donanmasının desteğiyle 7 Temmuz 1124 ’te Sûr ’u (Tyrus) zaptederek AskalÂn dışında butun Filistin kıyı şehirlerine sahip oldu. Baudouin daha sonra Artuklular ’ın idaresinde bulunan Halep ’i kuşattı. Halep ’i bu saldırıdan Musul Valisi Aksungur el-Porsukî ’nin yardıma gelmesi kurtardı.
II. Baudouin ’in 21 Ağustos 1131 ’de olumunden sonra kızı Kralice Melisende ile birlikte tac giyen Foulque d ’Anjou krallıkta sevilen ve baronlarının itaat ettiği bir kral oldu. Saltanatı boyunca siyaseti genişlemeye son verilip sınırların korunması oldu. Cunku sadece Kudus değil butun Haclı devletleri, Musul ve Halep hÂkimi atabek İmÂduddin Zengî ’nin etrafında toplanan muslumanların tehdidi altındaydı. Bu sebeple muslumanlarla anlaşma yoluna gitti.
İmÂduddin Zengî, 24 Aralık 1144 ’te Urfa ’yı fethederek buradaki Haclı Kontluğu ’na son verdi. Boylece ilk kurulan Haclı devleti ortadan kalkmış oldu. Bu gelişme uzerine Kudus Krallığı ve diğer Haclı devletleri sıranın kendilerine de geleceği korkusuyla paniğe kapıldılar. Kralice Melisende papa ve Batı Avrupa krallarından yardım isteyince duzenlenen yeni Haclı seferine katılan ordular, Fransa Kralı VII. Louis ve Almanya Kralı III. Konrad ’ın idaresinde Kudus ’e geldi. Beş gun suren başarısız Dımaşk kuşatması tam bir fiyasko ile neticelendi. Avrupalı krallar hicbir başarı elde edemediler ve Kudus Krallığı ’na da bir fayda sağlayamadılar.
1149 ’da Antakya Prinkepsi Raymond de Poitiers ’nin Halep Hukumdarı Nûreddin Mahmûd Zengî ile yaptığı savaşta maktul duşmesi uzerine idareyi karısı Konstance, 1152 ’de Trablus kontu II. Raymond ’un Haşhaşîler tarafından oldurulmesi uzerine de idareyi karısı Hodierna ’nın ustlenmesiyle Doğu ’daki uc Haclı devletinin sorumluluğu uc kadının eline kaldı. Fakat aynı yıl III. Baudouin annesi Melisende ’ı saf dışı bırakmayı başararak krallığın tek hÂkimi oldu. III. Baudouin kutsal ulkede doğmuş ilk Kudus kralıydı. Yedi ay suren kuşatmadan sonra 19 Ağustos 1153 ’te AskalÂn ’ı zaptetmesi Haclılar ’ın son buyuk başarısını teşkil eder.
İktidarı eline aldıktan (1162) sonra butun dikkatini Mısır uzerinde toplayan Kral Amaury desteğine ihtiyac duyduğu Bizans ile iyi ilişkileri surdurmeye kararlıydı. Zira doğu sınırı, 1153 ’te Dımaşk ’a hÂkim olmasından sonra tamamen Nûreddin Mahmud Zengî ’nin elindeydi. Suriye ’nin tek hÂkimi olan Nûreddin ile savaşması mumkun değildi. Ancak Nûreddin, kendisine duşman kalan Mısır ’a sahip olmadığı surece Kudus Krallığı icin hayatî bir tehlike teşkil etmezdi. Bundan dolayı Mısır ’ın ele gecirilmesi Kudus Krallığı ’nın geleceği bakımından buyuk onem taşımaktaydı.
1163 Eylulunde FÂtımî idaresindeki Mısır ’a saldıran Amaury, Vezir Dırgām ’ın oldurulmesinden sonra yerine gecen ŞÃ‚ver ile Nûreddin ’in kumandanı Şîrkûh arasındaki mucadelede ŞÃ‚ver ’i destekledi. 1164 Temmuzunda Şîrkûh ’u Bilbays ’ta kuşattı. Ancak Nûreddin ’in HÂrim ’e hucum etmesi uzerine Şîrkûh ile anlaşıp Kudus ’e dondu.
1167 ve 1168 ’de Kral Amaury yine Mısır ’a saldırdı, ancak hicbir sonuc alamadı. Mısır ’ı ele geciren, Nûreddin ’in kumandanı Şîrkûh oldu (8 Ocak 1169). Mısır ’ı kaybetmiş olmanın Kudus Krallığı icin ne buyuk bir tehlike teşkil ettiğini anlayan Amaury ’nin Mısır ’a karşı 1169 sonbaharında duzenlediği sefer de başarısız kaldı. Amaury 11 Temmuz 1174 ’te olunce yerine on uc yaşında cuzzamlı oğlu Baudouin gecti. Cocuk hemen kral ilÂn edildiyse de krallık ileri gelenleri ona niyÂbet hususunda ikiye ayrıldılar. Once Trablus Kontu III. Raymond nÂib oldu; yerli baronlar ve Hospitalier şovalyeleri onu destekliyorlardı. Bunlar musluman komşularıyla iyi gecinme taraftarıydılar. Fakat 1176 ’da Kral IV. Baudouin karşı grubun başında bulunan dayısı Joscelin de Courtenay ’ın tarafına dondu. Joscelin ’i destekleyenler ise Templier şovalyeleriyle Batı ’dan yeni gelen asillerdi. Bunlar savaşcı hıristiyan idealleriyle tutuşmakta olup her fırsatta muslumanlara saldırmak istiyorlardı. Bu ic sorunlardan başka krallık dışarıdan gelecek yardım umitlerini de kaybetmişti. Batı ’dan yardım gelmiyordu. İmparator Manuel ’in olumu uzerine Bizans ’ın kudreti yok olmuştu. Tek cıkar yol, Nûreddin Mahmud ’un olumunden sonra İslÂm dunyasını idaresinde toplamış olan SelÂhaddîn-i Eyyûbî ile anlaşmaktı. Ancak krallık erkÂnı bunu bir turlu beceremedi ve SelÂhaddin ile sık sık catışmaya girdi.
1185 Martında Kudus Kralı IV. Baudouin olunce ablasının oğlu V. Baudouin unvanıyla tahta cıkarıldı. Henuz kucuk yaşta olan kralın da bir yıl sonra olumu uzerine annesi Sibylle ile kocası Guy de Lusignan yonetime el koydular. Aynı yıl Kerek hÂkimi Renaud de ChÂtillon ’un Kahire ’den Dımaşk ’a giden bir musluman kervanına saldırması SelÂhaddîn-i Eyyûbî ’nin sabrını taşırdı. SelÂhaddin, 4 Temmuz 1187 ’de Hittîn mevkiinde yapılan savaşta Kudus krallık ordusunu yok etti. Bu olayın ardından muslumanlar Kudus Krallığı ’na ait şehir ve kaleleri suratle ele gecirmeye başladılar. Taberiye, AkkÂ, Nablus, Yafa, Sayda, Beyrut, Cubeyl, AskalÂn, Gazze birbiri ardınca zaptedildi. Birkac hafta icinde buyuklu kucuklu elli iki şehir fethedilmiş, sıra Kudus ’e gelmişti.
SelÂhaddîn-i Eyyûbî, once Kudus ’un teslimini muzakere etmek icin cağırttığı Haclı heyetiyle AskalÂn ’da goruştu. Hıristiyanlar şehri teslim etmeyeceklerini soyleyince goruşmeler sonucsuz kaldı. Bunun uzerine SelÂhaddin Kudus uzerine yurudu. Bunu duyan gonullu mucahidler de orduya katıldı. Sultan Kudus ’e yaklaştığı sırada oncu birliklerinden ayrılarak ilerleyen Emîr CemÂleddin Haclılar ’ın baskınına uğrayarak şehid duştu. SelÂhaddîn-i Eyyûbî 20 Eylul 1187 ’de Kudus onunde karargÂh kurdu. Once kuzeybatı sur kesimine hucum edildi. 26 Eylul ’de Zeytindağı ’na yerleşen muslumanlar Sutunlu Kapı yanında surların altına lağım kazmaya başladılar. Uc gun sonra surda buyuk bir gedik acıldı. Haclılar buradan şehre girişi onledilerse de sonunda savunma coktu. Savunmayı yoneten Balian d ’Ibelin, 30 Eylul ’de SelÂhaddin ’in karargÂhına gelip teslim şartlarını konuştu. SelÂhaddin cok az bir fidye odemek şartıyla halkın şehri terketmesine izin verdi. Haclılar kırk gun icinde erkek başına 10, kadın başına 5, cocuk başına 2 dinar fidye odeyeceklerdi. Ayrıca para bulamayan binlerce kişi de serbest bırakıldı. Buna karşılık Templier ve Hospitalier tarikatları kendi mensuplarını kurtarmak icin tek kuruş bile harcamadılar. Patrik de sadece kendisi icin 10 dinar odedi; sahip olduğu altın ve gumuş, ayrıca arabalar dolusu servetiyle Kudus ’ten cıkıp gitti. SelÂhaddin ’in bu insanca davranışı Kudus ’u zapteden Haclılar ’ın vahşetiyle tam bir tezat teşkil etmekteydi.
Mi‘rac kandiline denk duşen 27 Receb 583 (2 Ekim 1187) Cuma gunu SelÂhaddin Kudus ’e girdi. Haclılar ’ın seksen sekiz yıl once kana buladıkları şehirde hicbir taşkınlık yapılmadı; muslumanlar zafer sevincini olgunluk icinde kutladılar. Haclılar Kudus ’ten cıkıp giderken Ortodoks ve Ya‘kūbî hıristiyanlar şehirde kaldı. Mûsevîler ’in de şehre yerleşmesine izin verildi. Hıristiyanlara ait kutsal yerlerin idaresi Ortodoks kilisesine teslim edildi. Bir sure Kudus ’te kalan SelÂhaddîn-i Eyyûbî, Haclılar tarafından saray olarak kullanılan Mescid-i Aks ’yı camiye cevirdi ve Templier tarikatının yaptığı değişiklikleri ortadan kaldırdı. Nûreddin Mahmud ’un Halep ’te yaptırdığı minberin getirilmesini emretti. Şehrin idaresini duzene koyduktan sonra 24 ŞÃ‚ban 583 ’te (29 Ekim 1187) Sûr şehrine hareket etti. SelÂhaddîn-i Eyyûbî devrinde surlar tamir ettirildi ve onlerine derin hendekler kazıldı. Burclar inşa edildi. Sultan Kudus ’un idaresini Fakih ZiyÂeddin Îs ’ya verdi, onun 1189 ’da olumu uzerine de yerine HusÂmeddin en-Necmî getirildi. Kudus ’ten ayrılan Haclılar hÂl ellerinde bulunan Sûr, Trablus, Antakya gibi şehirlerde kumelendiler. Kudus Krallığı bir asır daha Suriye ’nin kıyı şehirlerinde Akk merkez olmak uzere varlığını surdurdu.
Avrupalılar Kudus ’u geri almak icin İngiltere, Fransa, Almanya krallarının idaresinde III. Haclı Seferi ’ni duzenlediler (1189-1192). AskalÂn ’ın Haclılar ’ın eline gecmesinden ve Kudus ’u geri almak icin burayı bir us haline getirmesinden endişe eden SelÂhaddîn-i Eyyûbî, AskalÂn Kalesi ’nin tahrip edilmesini emretti. 19 ŞÃ‚ban 587 ’de (11 Eylul 1191) yıkımına başlanan surlarla kalenin yıkımı kısa bir sure icinde tamamlandı, halk başka yerlere nakledildi. Sultan 26 Eylul 1191 ’de Kudus ’e gelip şehrin savunma tedbirlerini, erzak ve silÂh durumunu gozden gecirdi. Haclılar ’ın Kudus ’u geri almak icin beş yıldan beri verdikleri mucadele 22 ŞÃ‚ban 588 ’de (2 Eylul 1192) yapılan barış antlaşmasıyla sona erdi. Bu antlaşmaya gore taraflar silÂhsız olarak birbirlerinin ulkesinde ticaret yapabilecek, hıristiyanlar hac icin Kudus ’e gelebileceklerdi. Kudus ’te bir Hanefî medresesi yaptıran Dımaşk Eyyûbî Hukumdarı el-Meliku ’l-Muazzam, Haclılar ’ın Kudus ’u tekrar ele gecirmesinden endişe ettiği icin Harem-i şerif ’teki camiler, Merkad-i Îs Kilisesi ve DÂvûd Kulesi haric şehrin tahrip edilmesini emretti. Surların yıkılması uzerine kadınlar, cocuklar ve yaşlılar şehri terkedip Kahire, Dımaşk ve Kerek ’e gittiler.
Daha sonraki yıllarda da Kudus ’u ele gecirmeye uğraşan Haclılar ’ın girişimleri başarıya ulaşmadı. Yalnız İmparator II. Friedrich, duzenlediği Haclı seferi sırasında 626 (1229) yılında Eyyûbî Hukumdarı el-Meliku ’l-KÂmil Muhammed ile anlaşarak on yıl sureyle Kudus ’e ve Kudus ’u Yafa ’ya bağlayan dar bir arazi şeridine sahip olma hakkını elde etti (Demirkent, Haclı Seferleri, s. 201). Friedrich 17 Mart 1229 ’da Kudus ’e girdi ve Nablus kadısı Şemseddin ’in refakatinde şehri dolaştı. Boylece Batılılar silÂh zoruyla elde edemedikleri Kudus ’e diplomatik gayretleri neticesinde kavuştular. Anlaşmanın ardından muslumanların Harem-i şerif dışında Kudus ’e girmesine izin verilmedi. Bu olay İslÂm dunyasını cok uzdu. Dımaşk ’ta umumi mÂtem ilÂn edildi. Sultan el-Meliku ’l-KÂmil ’in, Harem-i şerif ’in muslumanların elinde kaldığını ve stratejik bakımdan muslumanların eskisi gibi bolgeye hÂkim bulunduğunu belirtmesi muslumanların acısını azaltmadı. Ote yandan hıristiyanlar anlaşmanın uygulanmasının pek mumkun olmadığı kanısındaydılar, zira verilen yerlerin savunulması hic de kolay değildi. Friedrich, Kutsal Mezar Kilisesi ’nde tac giymeye kararlıydı. Fakat Akk ’da oturan patrik, imparator hÂl aforozlu olduğu icin Kudus ’teki butun dinî faaliyetleri ve Âyini yasaklamıştı. Yerli baronlar, Templier ve Hospitalier şovalyeleri de torene katılmadılar. Friedrich kilisede Kudus krallık tacını kendi elleriyle başına koydu ve başarısını tek başına kutlamak zorunda kaldı.
Bu donem, Mısır Eyyûbî Hukumdarı el-Meliku ’s-SÂlih Eyyûb ’un kendisine muhalif olan Suriye Eyyûbîleri ’ne karşı HÂrizmli atlı birliklerini Dımaşk ve Filistin bolgesine baskın yapmaya cağırmasına kadar surdu. HÂrizmliler, Dımaşk civarında dehşet sacarak butun bolgeyi yakıp yıktıktan sonra 11 Temmuz 1244 ’te Kudus ’e girdiler. Kerek hÂkimi el-Meliku ’n-NÂsır DÂvûd ’un aracılığıyla hıristiyan halk ve garnizon Kudus ’ten Yafa ’ya gitmek icin izin aldı. Ancak bunlar, hem HÂrizmliler ’in pususuna duşerek hem de Arap eşkıyasının saldırısına uğrayarak buyuk kayıp verdiler. el-Meliku ’s-SÂlih ve HÂrizmliler, Suriye Eyyûbîleri ’ni ve muttefikleri Haclılar ’ı Gazze dışında yaptıkları savaşta bozguna uğrattılar (CemÂziyelevvel 642 / Ekim 1244). Boylece Kudus kesin olarak Haclılar ’ın elinden cıkmış ve Mısır Eyyûbîleri ’nin hÂkimiyetine girmiş oldu. Haclılar ’ın 1099 ’da Kudus ’u ilk alışından 145 yıl sonra şehir Turkler ’in eline gecmişti.
MEMLUKLER DONEMİNDE KUDUS Kudus, Memluk Devleti ’nin ilk kuruluş yılları sırasında (1250-1260) Suriye ’deki Eyyûbîler ile Memlukler arasında birkac defa el değiştirdi. AbbÂsî Halifesi Musta‘sım-BillÂh ’ın aracılığıyla Suriye ’deki Eyyûbîler ve Memlukler arasında yapılan barış antlaşması ile (Safer 651 / Nisan 1253) Kudus Memlukler ’e bırakıldı. Ancak Filistin ve Kudus 654 (1256) yılında tekrar Eyyûbîler ’in eline gecti. Moğollar ’a karşı kazanılan AynicÂlût zaferiyle (1260) Eyyûbî hÂnedanı da sona erdi ve şehir daha istikrarlı bir yonetime kavuştu. HilÂl-hac mucadelesinin sembolu konumundaki Kudus ’un Haclı tehlikesinin ortadan kalkmasıyla birlikte siyasî acıdan onemi azaldı. Coğrafî konumunun yanı sıra donemin ana ticaret yollarının uzağında olması ve şehirde guclu bir askerî birliğin bulunmaması bunda etkili olmuştur.
Kudus Memluk idaresinin ilk yıllarında Dımaşk, Kahire Halep ve Gazze gibi donemin buyuk şehirlerinin aksine nÂibler yerine Gazze veya Dımaşk nÂibinin tayin ettiği valiler tarafından yonetiliyordu. Kalkaşendî şehrin 777 ’de (1375) nÂibliğe donuştuğunu ileri suruyorsa da (Ṣubḥu ’l-aʿşÃ‚, VII, 186-187) Memlukler devrinde şehrin tarihi hakkında el-Unsu ’l-celîl adıyla bir eser telif eden Ebu ’l-Yumn el-Uleymî, Muhammed b. Kalavun ’un ucuncu saltanatı doneminde (1310-1341) Alemuddin Sencer el-Cavlî ’nin Kudus nÂibu ’s-saltanası olduğunu belirtmekte (II, 271-272), İbn Tağrîberdî de 709 (1309) yılı olaylarını anlatırken Kudus nÂibinden bahsetmektedir (en-Nucûmu ’z-zÂhire, VIII, 258). Kudus nÂibleri bu donemde henuz mustakil olmadığından Gazze veya Dımaşk nÂibleri tarafından rutbesi buyuk şehirlerinkine oranla daha duşuk emîrler arasından (emîr-i tablhÂne) tayin edilmiştir. XIV. yuzyılın sonlarından itibaren Kahire tarafından tayin edilmeye başlanan Kudus nÂibleri arasında buyuk emîrlerin de (emîr-i mie mukaddemu ’l-elf) bulunduğu dikkati cekmektedir. Şehirde vali veya nÂiblerden başka muslumanların mukaddes kabul ettiği yerlerden sorumlu nÂzıru ’l-haremeyni ’ş-şerîfeyn de gorev yapıyordu. Kudus nÂibleri bazan nÂzıru ’l-haremeyni ’ş-şerîfeyn unvanını da taşıyordu. Memluk devri boyunca sultanın cezalandırdığı Memluk emîrlerinin Kudus ’e surulmesi de şehrin siyasî konumuyla ilgilidir. Zira şehirde fazla asker bulunmaması ve surlarının takviye edilmemesi, Kudus ’te yaşamaya mecbur edilen Memluk emîrlerinin isyan etme ihtimalini azaltıyordu. Ayrıca emekli olan Memluk emîrleri de Kudus ’un siyasetten uzak havası ve dinî konumu dolayısıyla şehirde yaşamayı tercih ediyorlardı. Aynı şekilde yahudi ve hıristiyanlarda olduğu gibi diğer muslumanlarda da Kudus ’te yaşama ve burada defnedilme arzusu vardı.
Memlukler ’in Kudus politikası genel siyasetlerine paraleldi. Moğollar ve Haclılar karşısında aldıkları başarılı sonuclarla askerî yeterliliklerini kanıtlayan Memlukler ’in yabancı oldukları bu topraklarda yer edinmeleri ve siyasî meşruiyet kazanmaları ulem ve halk nezdinde destek bulmalarını gerektiriyordu. Bu sebeple Memlukler, muslumanlar tarafından ucuncu mukaddes şehir kabul edilen Kudus ’e buyuk onem vermişler ve şehri yeniden imar etmişlerdir. Haclı işgalinin ardından Kudus ’un yeniden bir İslÂm şehri haline gelmesi Memlukler tarafından yapılan bu yoğun imar faaliyetiyle gercekleşmiştir. Gunumuzde Kudus ’te bulunan 150 civarındaki onemli tarihî eserin sekseni Memlukler devrine aittir. Bu donemde Kudus ’te inşa faaliyetlerinin artmasında Memluk sultanlarının kendilerini topluma kabul ettirme cabalarının yanı sıra dinî gayeler, Memluk emîrlerinin oldukten sonra musadere edilmesini onlemek amacıyla cocuklarını ve akrabalarını mutevelli yaparak mallarını vakfetmeleri gibi pek cok sebepten soz etmek mumkundur.
Kudus ’u birkac defa ziyaret eden Bahrî Memluk sultanlarından I. Baybars, Kubbetu ’s-sahre ’nin yıkılan kısımlarını tamir ettirmiştir. Surların dışında şehre gelen tÂcirleri karşılamak ve fakirleri barındırmak maksadıyla bir de han yaptıran I. Baybars bazı koylerin gelirini şehirdeki kutsal mekÂnların bakımına ayırmıştır. Yine Kudus ’u ziyaret eden sultanlardan Kalavun 681 ’de (1282), şehre gelen fakirler icin RibÂtu Kalavun ’u (RibÂtu ’l-Mansûr&#238 yaptırmıştır. Sultan LÂcin de MihrÂb-ı DÂvûd ’u ihya etmiştir. Kudus ’un Bahrî Memlukler devrinde esas gelişmesi Muhammed b. Kalavun doneminde (1293-1294, 1299-1309, 1310-1341) olmuştur. Mescid-i Aks ve Kubbetu ’s-sahre ’yi tamir ettiren sultan Kubbetu ’s-sahre etrafındaki kemerleri de yaptırmış, Mescid-i Aks ’nın arka tarafını mermerle kaplatmış, Harem-i şerif ’teki bazı mÂbedlerin kubbelerini yaldızlatmıştır. Kaynaklar, bu faaliyetlerin buyuk bir itina ile yapıldığını ve yıllar sonra bile yeniliğini koruduğunu kaydetmektedir. Kırk yıldan fazla hukum suren Muhammed b. Kalavun doneminde pek cok medrese, carşı, han, hamam ve ribÂt yapılmış, Kudus Kalesi yenilenmiş ve şehre su getirilmiştir. Kalenin batı koşesindeki cami 1310 yılında inşa edilmiştir.
Sultanların Kudus ’e olan ilgisi Burcî Memlukleri zamanında da devam etmiştir. Berkuk ziyaret maksadıyla Kudus ’e gelmiş ve bir sure burada kalmıştır. 1386 ’da DÂru ’l-vekÂle (KaysÂriyye) adıyla bilinen HÂnu ’z-ZÂhir ’i yeniden yaptırmış, Kudus ’un su yolunu (KanÂtu ’l-arûb) tekrar inşa ettirmiştir. Barsbay, Eyyûbî sultanlarından el-Meliku ’l-Muazzam Îs ’nın 1216 ’da yaptırmış olduğu sebili (sebîlu Şa‘lÂn) tamir ettirmiştir (832/1429). el-Meliku ’z-ZÂhir Cakmak, Kubbetu ’s-sahre ’nin yıldırım duşmesi sonucu yanan kubbesini onartmış, Mısır sahillerine yapılan hıristiyan saldırıları sebebiyle Kudus ’teki hıristiyanların yapılarını yıktırmıştır. 857 ’de (1453) tahta cıkan el-Meliku ’l-Eşref İnal, Mescid-i Aks ’yı tamir ettirmiş ve Kayıtbay doneminde onarıldığından daha sonra Sebîlu Kayıtbay olarak bilinen sebili yaptırmıştır. Bu sebile su temin eden KanÂtu ’s-sebil ’i Hoşkadem 1462 ’de yeniletmiştir. Ayrıca Kayıtbay tarafından yıktırılarak yeniden yaptırıldığı icin el-Medresetu ’l-Eşrefiyye olarak da bilinen el-Medresetu ’s-SultÂniyye Hoşkadem devrinde bina edilmiştir. Sultan Kayıtbay, Eşrefiyye Medresesi ’ni 887 ’de (1482) yeniden yaptırdığı gibi uzun yıllar ihmal edilen KanÂtu ’s-sebîl ’i ve Sebîlu Kayıtbay ’ı tamir ettirmiştir.
Sultanların yanı sıra emîrler ve yakınları, zengin tuccarlar, ulem ve şehre başka bolgelerden goc etmiş kimseler de şehrin imar faaliyetlerine buyuk katkıda bulunmuşlardır. Bu donemde Kudus ’te elli civarında medrese ve yirmi civarında zÂviye, hankah ve ribÂt mevcuttu. Bunlar arasında Emîr AlÂeddin Aydoğdu ’nun (o. 666/1267) inşa ettirdiği RibÂtu AlÂeddin (BÂsıriyye), Emîr Alemuddin Sencer ed-DevÂdÂr es-SÂlihî ’nin yaptırdığı DevÂdÂriyye Hankahı (695/1295), Dımaşk Hanbelî şeyhi Vecîhuddin Muhammed b. Osman et-Tenûhî ’nin 701 (1302) yılında vakfettiği Medresetu &#821