Piri Reis kimdir? Gunumuzde dahi sırrı cozulemeyen haritaları cizen buyuk Turk denizcisi ve kartografi; Piri Reis ’in hayatı.Pirî Reis, doğum tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte 1470 yılları civarında, Gelibolu ’da doğdu. Asıl adı Muhyiddin Pirî ’dir. Babası Karamanlı Hacı Ali Mehmet ’tir.Zamanın meşhur denizcilerinden ve Osmanlı Devleti ’nin Akdeniz amirallerinden Kemal Reis ’in yeğenidir. İbni Kemal, Gelibolu ’da doğup buyuyen cocuklar icin şoyle der: “Gelibolu ’da doğup buyuyen cocuklar, timsah gibi su icinde buyurler. Beşikleri ecel tekneleridir. Sabah ve akşam gemilerin silsile-i avazesiyle uyurlar.” Pirî de cocukluk yaşını aştıktan sonra, kendisini amcası Kemal Reis ’in gemilerinde buldu.
11 yaşından itibaren 14 yıla yakın aralıksız olarak onun butun seferlerine katıldı. Akdeniz ’in butun ada, korfez ve limanlarını dolaştı. İtalya ve İspanya ’ya gitti. Bir sure sonra amcasının donanmasında bir savaş gemisine kaptan olan Pirî, onun bir deniz kazasında vefatından sonra, bir sure Gelibolu ’da kaldı ve bu arada dunya haritalarının birincisini hazırladı.
KİTAB-I BAHRİYE ADLI ESER KİME AİTTİR? Kendisine 1517 ’de, Mısır fethine katılacak Osmanlı donanmasında filo kumandanlığı gorevi verildi. Mısır, Osmanlı idaresine girdikten sonra, bir filo ile İskenderiye ’ye giden Osmanlı hukumdarı Yavuz Sultan Selim ’i şahsen tanıma imkanı bulan Pirî Reis, hazırladığı dunya haritasını kendisine takdim ederek buyuk ilgi gordu. Gelibolu ’ya donduğunde, denizcilikle ilgili topladığı notlarını derlemeye calışan Pirî Reis, 1523 ’te, (Kanunî zamanında) Rodos ’un fethine katılan donanmada goreve cağrıldı.
1524 ’te Mısır seyahati sırasında, Sadrazam Makbul İbrahim Paşa ’ya kılavuzluk eden Pirî Reis, bu yolculukta Paşa ile yakından tanışma fırsatı buldu. İbrahim Paşa sefer sırasında, Reis ’in hazırladığı ‘Bahriye ’ kitabının onemini anladı ve kendisine bu musveddeleri kitap haline getirmesini tavsiye etti. Pirî Reis seyahat donuşunde, bu sozlerin de teşvikiyle, kitabını duzenledi ve onu temize cekerek İbrahim Paşa aracılığıyla 1526 ’da Kanunî Sultan Suleyman ’a takdim etti.
KİTAB-I BAHRİYE ’DE NE ANLATILIYOR? Kitab-ı Bahriye ’nin asıl konusu, Ege ve Akdeniz kıyıları ve adalarıdır. Piri Reis, Canakkale ’den itibaren hemen hemen butun Ege ve Akdeniz kıyılarını dolaşmış, her limanda incelemeler yapma fırsatı bulmuş ve Gelibolu ’da tuttuğu notları kitap haline getirmiştir. 858 buyuk sayfa olan bu hacimli eserinde 223 harita vardır. Sefer sırasında gorduğu her yerin haritalarını da cizerek kitabında neşretti. Eserinin bir yerinde Gokceada ile ilgili şu satırlar vardır. “... Adanın onarılmış olmasına sebep, Eceovası kıyılarındaki bekcilere haber iletilmesi icin alınan tedbirler imiş. Şoyle ki, sozu edilen adadan denizde kac gemi gorulurse gunduz dumanla, geceleri de ateş yakarak işaret gosterirlermiş. Eceovası kıyısındaki gozculer de Gokceada ’dan verilen işaretlere gore Rumeli yakasına işaret verip, bu işaretler bir saat icerisinde İstanbul ’a ulaşırmış....”
AMERİKA ’NIN EN ESKİ HARİTASI Pirî Reis, birinci dunya haritasından 15 yıl sonra, 1528 ’de ikinci bir dunya haritası cizdi. Ancak bu haritanın elimizde bulunan kısmı, haritanın sadece sol ust parcasından bir koşedir. Buyukluğu 68x69 cm ’dir. Kenarlarına renkli susler yapılmıştır. Harita tekniği bakımından devrin deniz haritalarının en ileri orneği sayılan bu eserde ruzgar gulleri (en ileri pusula kadranlarıdır, kuzeye gore konulmuştur) ve yonleri cok sık cizilmiştir. Bu haritanın kapsadığı kısım, Atlas okyanusunun kuzeyi ile Kuzey ve Orta Amerika ’nın o sıralarda yeni keşfedilmiş sahilleridir. Bu harita, gerek zamanı, gerekse haritacılık tarihi bakımından, Turk bilim hayatı icin buyuk değer taşımaktadır. Bugun Amerika ’nın en eski ve coğrafi durumuna en uygun haritası Piri Reis ’e aittir.
PİRİ REİS NEDEN İDAM EDİLDİ? Pirî Reis, 1547 ’de Kızıldeniz ve Hint Kaptanlığı gorevine getirildi. 1548 ’de Aden ’i aldı. Bolgeyi Portekizlilerden temizledi. 1551 ’de Hurmuz seferine cıktı. Bu buyuk denizci ve bilim adamımız, 1554 ’de buyuk bir entrikaya kurban giderek 84 yaşında iken Mısır ’da idam edildi. KÂtip Celebi, ilk deniz tarihi kabul edilen unlu eserinde, “Pirî Reis ’in katlinin haksız yere olduğu bilahare meydana cıkmıştır. Sebepleri coktur. En onemlisi Kubat Paşa ’ya (zamanın Basra valisi) para yedirmemesidir. Zamanın rezaletine kurban gitmiş cok ender yetişir bir vucuttur.” ifadesini kullanır.
BİR DEVRİN SİMGESİ Mimar Sinan nasıl ki bir devrin simgesi ise, Pirî Reis de bir başka acıdan devrinin bir simgesidir. Osmanlılar, Akdeniz hakimiyetini yalnızca askeri gucuyle kazanmamıştır. Mesel bir Pirî Reis, Akdeniz limanlarını teker teker dolaşmış, bu bolgenin, deniz, ada ve limanlarının haritalarını cıkarmış, bolge hakkında geniş bilgiler vermiştir. Yani Osmanlı ’nın askeri başarıları her zaman bilimle desteklenmiştir. O cağlarda Avrupa ’daki bilgiler derme catma iken, Pirî Reis seferleri sırasında elde ettiği bilgileri, once Osmanlı denizciliğinin, sonra da dunya denizciliğinin hizmetine sunmuştur.
Ana dili olan Turkce ’nin dışında, Rumca, İtalyanca, İspanyolca ve Portekizce de bilen Piri Reis, Kitab-ı Bahriye ’sinin 6. sayfasında şoyle soyler: “... Bu fenni bilen kardeşler, bu kitabı inceler ve işlerinde kullanırlarken, beni hayır duadan unutmayalar.” Devrinin en buyuk bilim adamlarından biri olan Pirî Reis, Kitab-ı Bahriye ’sinde (Denizcilik Kitabı): Dime gor bu, değme kişi işidir. Kılca farketmez bile siz kim işan, diyerek harita yapmanın buyuk bir bilgi ve ihtisas işi olduğuna işaret ettikten sonra, Kılca yanılsa bunu ehl-i funun Şoyle bil yanlış olur cumle burun Gelmez ol pergale hem dahi mile Yanlış olur kim alur anı ele İfadesini kullanarak, haritacılıkta yapılan en kucuk bir yanlışlığın haritayı istifade edilemeyecek bir hale getireceğini anlatır. Haritasının icine yazdığı notlardan birinde bu haritayı yapabilmek icin, 34 kadar haritadan faydalandığını yazar ki, bu haritaların buyuk kısmı yine İslÂm denizcilerine aittir.
Kaynak: Can Alpguvenc, Altınoluk Dergisi, Sayı: 230
İslam ve İhsan