Kabe ile ilgili neler biliyorsunuz? Kabe ne demektir? İlk inşa edilen mescit hangisidir? Hz. İbrahim ’in (a.s.) Kabe ’yi inşa ederken ettiği dua nedir? Kabe hic yıkıldı mı? Kabe ’nin tarihi ve bolumleri.Lugatte “kup şeklinde nesne” mÂnÂsına gelen KÂbe, Kur ’Ân-ı Kerîm ’de iki yerde zikredilmektedir. Âyetlerde “Beyt, BeytullÂh, el-Beytu ’l-atîk, el-Beytu ’l-harÂm, el-Beytu ’l-muharram, el-Mescidu ’l-harÂm” gibi muhtelif isimlerle de anılan KÂbe ’ye halk arasında ekseriyetle “KÂbe-i Muazzama” denilir.
AllÂh TeÂl şoyle buyurur:
“Şuphesiz, Âlemlere bereket ve hidÂyet kaynağı olarak insanlar icin kurulan ilk ev (mÂbed), Mekke ’deki (KÂbe)dir. Onda acık Âyetler var, İbrahim ’in makÂmı var ve oraya giren eman bulur. Yoluna gucu yeten her kimsenin o beyti haccetmesi de insanlar uzerine Allah ’ın bir hakkıdır ve kim bu hakkı tanımazsa her halde Allah ’ın ihtiyacı yok, o butun Âlemînden ganidir.” (Âl-i İmrÂn, 96-97)
İLK İNŞA EDİLEN MESCİT RasûlullÂh (s.a.v) da Ebû Zer ’in (r.a) bir suÂline cevap olarak yeryuzunde ilk inşÃ‚ edilen mescidin “Mescid-i HarÂm”, ikinci inşÃ‚ edilenin ise “Mescid-i Aks” olduğunu beyan buyurmuştur.[1]
“İnkÂr edenler, Allah ’ın yolundan ve -yerli, taşralı- butun insanlara eşit (kıble veya mÂbed) kıldığımız Mescid-i HarÂm ’dan (insanları) alıkoymaya kalkanlar (şunu bilmeliler ki) kim orada (boyle) zulum ile haktan sapmak isterse ona acı azaptan tattırırız.” (el-Hac, 25)
Gorulduğu gibi Mekke vÂdisi ilk insanla birlikte secilip mukaddes kılınmıştır.
KABE ’Yİ İLK İNŞA EDEN KİMDİR? KÂbe ’nin ilk defa ne zaman ve kimin tarafından yapıldığı hususunda ihtilÂf vardır. Âyet-i kerîmelere bakıldığında, KÂbe ’nin Hz. İbrÂhim ’den once de var olduğu, ancak yıkılıp uzun zaman icinde yerinin kaybolduğu ve İbrÂhim (a.s) tarafından bulunarak yeniden yapıldığı anlaşılmaktadır. Fakat Hz. İbrÂhim ’den once kimin tarafından inşa edildiği hususunda Kur ’an ’da herhangi bir bilgi yoktur. Bununla birlikte bazı kaynaklarda ilk yapanların Hz. Âdem yahut oğlu Şît, hatta onlardan daha once melekler olduğuna dair bircoğu İsrÂiliyat kaynaklı rivayetler yer almaktadır.
Âyet-i kerîmede buyrulur:
“Bir zamanlar İbrÂhîm, İsmÂîl ile beraber BeytullÂh ’ın temellerini yukseltiyor (ve şoyle diyorlardı «Ey Rabbimiz! Bizden bunu kabûl buyur; şuphesiz Sen işitensin, bilensin!».” (el-Bakara, 127)
Ezrakī ’nin rivayetine gore Hz. İbrÂhim ile oğlu İsmÂil ’in yaptığı binanın duvarları harcsız olarak ust uste konulan taşlarla orulmuştu. 9 zir yuksekliğindeki binanın biri şimdiki kapının yerinde, diğeri onun karşısında olmak uzere yer hizasında iki kapısı vardı; uzeri acıktı ve icine mahzen olarak bir cukur kazılmıştı.[2]
HZ. İBRAHİM ’İN (A.S.) KABE ’Yİ İNŞA EDERKEN ETTİĞİ DUA KÂbe ’nin inşÃ‚sı tamamlanınca Hz. İbrÂhîm ve İsmÂîl -aleyhimesselÂm- AllÂh ’a şoyle du ettiler:
“Ey Rabbimiz! Bizi Sana teslîm olanlardan kıl! Neslimizden de Sana itaat eden bir ummet cıkar; bize ibÂdet usûllerimizi goster; tevbelerimizi kabûl et; zîr tevbeleri cokca kabûl eden, cok merhametli olan ancak Sen ’sin. Ey Rabbimiz! Onlara, iclerinden Sen ’in Âyetlerini kendilerine okuyacak, Kitap ve hikmeti oğretecek, (nefislerini) tezkiye edecek bir peygamber gonder! Cunku ustun gelen, her şeyi yerli yerince yapan yalnız Sen ’sin!” (el-Bakara, 128-129)
KÂbe ’nin inşÃ‚sı bittikten sonra, AllÂh TeÂl İbrÂhîm ’e (a.s) butun insanları hacca dÂvet etmesini emretti:
“İnsanları hacca dÂvet et; yuruyerek veya zayıflamış binekler ustunde (uzak yollardan) her derin vÂdiyi aşarak sana gelsinler.” (el-Hacc, 27)
AllÂh TeÂl şoyle buyurur:
“Biz, Beyt ’i (KÂbe ’yi) insanlara, tekrar tekrar donup varacakları bir mercî, sevapgÂh ve emniyetli bir yer kıldık. Siz de İbrÂhîm ’in makÂmından bir namaz yeri edinin (orada namaz kılın)...” (el-Bakara, 125)
“Allah TeÂlÂ, KÂbe ’yi, o saygıya lÂyık evi, haram ayı, hac kurbanını ve (kurbanın boynuna asılan) gerdanlıkları (maddî ve mÂnevî yonlerden) insanların belini doğrultmaya sebep kıldı. Bu da Allah ’ın, goklerde ve yerde ne varsa hepsini bildiğini ve Allah ’ın her şeyi hakkıyla bilmekte olduğunu (sizin de anlayıp) bilmeniz icindir.” (el-MÂide, 97)
KABE HİC YIKILDI MI? KÂbe ’nin Hz. İbrÂhim ’den sonra kac defa yeniden yapıldığı hususu da ihtilÂflıdır; genelde benimsenen goruş AmÂlika, Curhum ve daha sonra Peygamber (s.a.v) Efendimiz ’in dedelerinden Kusay b. KilÂb tarafından olmak uzere uc defa inşa edildiği şeklindedir. Kusay, o gune kadar damı bulunmayan KÂbe ’nin uzerini hurma dallarıyla ortmuştur.
Ote yandan KÂbe, sÂhip olduğu kıymet ve kudsiyyeti cekemeyen pek cok muşrik kavmin saldırısına da mÂruz kaldı. Yemen hukumdÂrı Ebrehe ’nin menfur taarruzundan onceki asırlarda, putperest olan Yemen hukumdarlarından ucu daha KÂbe ’yi yıkmak istemişti.
Bu taarruzlardan birisinde Huzeyloğulları ’ndan bÂzı kimseler, Tubba ’ı[3] KÂbe ’yi yıkıp oradaki hazîneyi alması icin kışkırttılar. Onu boylesi menfur bir taarruza sevk etmelerinin sebebi, Tubba ’dan kurtulmak istemeleri idi. Zîr Huzeyloğulları, KÂbe ’nin kudsiyyetine inanıyor ve tÂrihî tecrubelere istinÂden ona karşı yapılacak herhangi bir suikastin kesinlikle helÂke sebeb olacağını cok iyi biliyorlardı.
KÂbe ’yi yıkmak icin yola cıkan Tubba ’ ve cemaati, yolda kuma saplanıp kalınca, Tubba ’, maiyyetinde bulunan Âlim kimselerin îkÂzı ve irşÃ‚dı ile KÂbe ’ye karşı beslediği kotu niyetlerden vazgecti. BeytullÂh ’a tÂzim gosterip Mekke halkına da izzet u ikramda bulunacağını ahdetti ve boylece helÂk olmaktan kurtuldu.[4]
FİL VAKASI Yemen vÂlisi Ebrehe, Roma imparatorunun da yardımıyla San ’a ’da yaptırdığı kili­seye arzu ettiği olcude rağbet edilmediğini gorunce, son derece sinirlendi. Ardından Arapların eskiden beri kudsiyyetini kabûl edip ziyÂret edegeldikleri KÂbe ’yi yıkmaya karar verdi. İcinde, gunumuzun tankları mesÂbesinde olan fillerin de bulunduğu buyuk bir ordu hazırlayarak Mekke ’ye yurudu. Boylelikle, -gûyÂ- insanların yonlerini, kendi yaptırdığı kiliseye cevire­cekti.
Mekke ’ye yaklaşan ordusuna KÂbe ’ye hareket emrini verince, filler yurumez oldu. Gokyuzu ebÂbîl kuşlarıyla doldu. Onlar, ayaklarında getirdikleri pişkin tuğladan yapılmış taşları Ebrehe ordusunun uzerine dolu taneleri gibi boşaltmaya başladılar. Bu taşlar, kime isÂbet ediyorsa, onu helÂk ediyordu.
Kureyş ’in 605 yılında yaptığı yeniden inşa sırasında Peygamber (s.a.v) Efendimiz ’in, amcası Abbas ile birlikte taş taşıdığı ve bu arada Hacerulesved ’i yerine koyma şerefini paylaşamayan Kureyş kabileleri arasında cıkması muhtemel bir catışmaya mÂnî olduğu mÂlumdur. Kureyşliler, duvarları bir sıra taştan sonra ahşap bir hatıl koymak suretiyle orduler ve yuksekliği 9 arşından 18 arşına cıkardılar; iceriden RuknuşşÃ‚mî tarafına bir merdiven, damın kuzeybatı kenarına da biriken yağmur sularının Hicr ’e akması icin bir oluk koydular.
KÂʻbe ’nin inşÃ‚sında zinÂ, fÂiz gibi haram yollarla ve zulumle elde edilen mal kullanmama kararı almışlardı. HelÂl malları yetmediği icin Hatîm kısmını KÂʻbe ’nin hÂricinde bıraktılar. KÂʻbe ’ye dÂhil olduğunu gostermek icin de kucuk bir duvarla cevirdiler.
Halifeliğini ilÂn eden Abdullah ibn-i Zubeyr (r.a), Mekke ’yi kuşatan Emevî ordusunun mancınıklarla attığı taşlar ve bu sırada cıkan yangın yuzunden KÂbe ’nin tamamen tahrip edilmesi uzerine duvarların kalan kısımlarını yıktırıp binayı Hz. İbrÂhim ’in temellerini esas alarak yeniden yaptırdı ve bu arada guneybatı, kuzeydoğu duvarlarını Hicr ile birleştirerek Hatîm ’i binaya dÂhil edip binanın yuksekliğini 27 arşına cıkardı. Eni 2 arşın olan duvarlarda yirmi yedi sıra taş bulunuyordu. Ayrıca İbnu ’z-Zubeyr damın altına uc direk koydu ve 11 arşın boyunda cift kanatlı, iki kapı ile RuknulırÂkī koşesine iceriden dama cıkmak icin ağactan doner bir merdiven yaptırdı. İpekten yeni bir ortu giydirilen binanın etrafı da cepecevre taş doşendi (64/684).
73 (692) yılında Mekke ’ye giren HaccÂc ibn-i Yûsuf es-Sekafî, Halife Abdulmelik b. MervÂn ’ın tasdiki ile[5] KÂbe ’nin kuzeydoğu ve guneybatı duvarlarından 6 ’şar zir 1 ’er karış yıkarak bu taraftaki duvarı Kureyş ’in yaptığı temel uzerine geri cekti ve boylece Hatîm ’i tekrar KÂbe ’nin hÂricinde bıraktı. Guneybatı duvarı uzerindeki İbnu ’z-Zubeyr ’in actığı ikinci kapıyı taşla orerek kapattı; kuzeydoğu duvarındaki bugun de mevcut olan kapıyı, altını 4 zir 1 karış kadar taşla ormek suretiyle daha once Kureyş ’in yaptığı gibi tekrar yerden yukseltti. İcerideki ağac merdiven yerine taştan yeni bir merdiven yaparak onune bir de kapı taktı. HaccÂc KÂbe ’nin diğer taraflarına dokunmadı. Dolayısıyla sadece birtakım tÂdilÂtta bulunmuş, onu yeniden inşa etmemiştir.[6]
KÂbe ’nin yapısı 1040 (1630) yılına kadar herhangi bir değişikliğe uğramadan devam etmiş, bu uzun zaman dilimi icinde yalnız basit tamir ve susleme calışmaları yapılmıştır. XVI. yuzyılın sonlarına doğru kuzeybatı duvarında tehlikeli boyutlarda catlamalar meydana gelmiş, fakat İstanbul ulemÂsı KÂbe ’nin yıkılıp yeniden yapılmasının cÂiz olmadığına karar vermişti.
OSMANLI DONEMİNDE KABE Daha sonra 1. Ahmet, başmimar Mehmed Ağa ’dan harap durumdaki KÂbe ’nin yıkılma tehlikesine karşı tedbir alınmasını istemiş, hazineden de gerekli tahsisat ayrılmıştı. Muharrem 1021 ’de (Mart 1612) yapılan ve 80.000 altın harcanan bu tamiratta duvarlar, yıkılmış olan kısımları tamamlandıktan sonra İstanbul ’da hazırlanan altın ve gumuşlerle suslu dort ayak ve on altı kirişten oluşan demir kuşaklarla takviye edilmiş, ahşap catı elden gecirilmiş, eskiyen yağmur oluğu sokulup yerine gumuş kaplama uzerine altın suslemeli yeni bir oluk takılmıştır. Bu arada kapı kemeri yenilenmiş ve uzerindeki gumuş kitÂbe levhası alınarak yerine altın bir kitÂbe levhası konulmuştur.
4. Murad zamanında Mekke o gune kadar gorulmemiş şiddette bir fırtına ve sel baskınına mÂruz kaldı (1039/1629-30), sular Mescid-i HarÂm ’a girerek KÂbe duvarlarının yarısına kadar cıktı ve ertesi gun akşama doğru kuzeybatı duvarı tamamen, kuzeydoğu duvarı kapıya kadar, guneybatı duvarının da altıda bir kadarı semt-i sucuda vardı. Mekke Emîri Şerîf Mes ’ûd b. İdrîs, ulemÂyı toplayarak ne yapılması gerektiği hususunda fetva aldıktan sonra KÂbe ’nin etrafını tahtalarla kapattırıp uzerine yeşil bir ortu ortturdu ve durumu İstanbul ’a bildirdi. Bunun uzerine Mısır ’dan Mimar Rıdvan Ağa ile Medine Kadısı Mehmed Efendi KÂbe ’nin yapımına memur edildi. Temmuz 1631 ’e kadar yaklaşık altı bucuk ay suren bu calışmalar sırasında Hacer-i Esved koşesi haric butun duvarlar temellerine kadar taş taş sokulerek orijinalitesine dokunulmadan yeniden yapıldı ve yıpranmış, harap olmuş kısımlar yenileriyle değiştirildi.
Suûdîler zamanında gercekleştirilen başlıca tÂmirler ise 1958 yılında dam ile duvarların ic taraflarında bulunan mermer kaplamaların değiştirilmesi, 1982 ’de zemin mermerlerinin değiştirilmesi ve 1996 ’da duvarların dış yuzlerindeki taşların numaralanıp sokulerek bozulan kısımlarının duzeltilmesi ve direklerle zeminin elden gecirilmesidir.[7]
KABE BOLUMLERİ Bugun KÂbe, yaklaşık 1,5 metre genişliğinde olan temeller uzerine kurulmuştur. Mekke civÂrından getirilen bazalt taşlarıyla yapılan KÂbe ’nin duvarında muhtelif ebatlarda 1614 taş bulunmaktadır. Doğu koşesinde, yerden 1,1 metre yukseklikte gumuş mahfaza icerisinde “Hacer-i Esved” bulunur ki, tavÂfın başlama ve bitiş noktasını işÃ‚ret etmektedir.
KÂbe ’nin doğudaki koşesine Rukn-i Hacer-i Esved veya Rukn-i Şarkî, kuzey koşesine Rukn-i IrÂkî, batı koşesine Rukn-i ŞÃ‚mî ve guney koşesine de Rukn-i YemÂnî denir. KÂbe ’nin uzerine yağan yağmur sularının aktığı oluk (Mîzab-ı KÂbe), “Altın Oluk” ismiyle bilinir. KÂbe ’nin kuzeybatı duvarı (Rukn-i IrÂkî ile Rukn-i ŞÃ‚mî arası)nın karşısındaki zeminden 1,32 metre yukseklik ve 1,55 metre kalınlığında yarım dÂire şeklindeki duvarla cevrili yerin KÂbe ’den itibÂren ilk 3 metrelik kısmına Hatîm denir. Hz. İbrÂhîm ’in (a.s) yaptığı KÂbe binÂsına bu kısım da dÂhildi. Kureyş tarafından KÂbe tÂmir edilirken helÂl paraları yetmediği icin bu kısım dışarıda bırakılmıştı. Geri kalan 5,46 metrelik kısım ise Hicr-i KÂbe, Hicr-i İsmÂîl veya Hatîra diye isimlendirilir. İbrÂhîm (a.s), HÂcer vÂlidemiz ve oğlu İsmÂîl icin buraya erÂk ağacından bir golgelik yapmıştı. Hz. HÂcer ’le oğlu İsmÂîl (a.s) ’ın Hicr bolgesine defnedildiği rivÂyet edilir. TavÂfın Hicr ’in dışından yapılması vÂcip gorulmuştur. KÂbe ’nin kapısı, binanın kuzeydoğusunda zeminden 2,25 metre yuksekliktedir. Duvarın, kapı ile Hacer-i Esved arasında kalan kısmına “Multezem” denir. KÂbe ’nin yuksekliği 14 metredir. Multezem tarafının uzunluğu 12,84 metre, Hatîm cihetinin uzunluğu 11,28 metre, Hatîm ile Rukn-i YemÂnî arası 12,11 metre, Rukn-i YemÂnî ile Hacer-i Esved arası 11,52 metredir. KÂbe ’nin icinde, tavanı tutan uc direk vardır. Bunlar ortada, guneydeki duvardan Hatîm ’e doğru sıralanırlar. Kapıdan girince sağ tarafta tavana cıkan bir merdiven mevcuttur. Merdivenin girişinde de bir kapı olup “Tevbe Kapısı” olarak isimlendirilir. KÂbe ’nin ic duvarları ve tavanı ipekten mÂmul yeşil bir ortu ile ortulur.[8]
Dipnotlar:
[1] Bkz. BuhÂrî, EnbiyÂ, 10. [2] Ezrakî, AhbÂru Mekke, I, 64. [3] Tubba: Yemen hukumdarlarına verilen sıfattır. PÂdişah, hukumdar gibi mÂnÂlara gelir. [4] Bkz. İbn-i HişÃ‚m, I, 19-20; Abdurrezzak, V,153. [5] AhbÂru Mekke, I, 210. [6] AhbÂru Mekke, I, 210 vd.; Necmeddin İbn Fehd, İthÂfu ’l-ver bi-ahbÂri Ummi ’l-kur (nşr. Fehîm M. Şeltût), Kahire 1403/1983 II, 103. [7] Bkz. Sadettin Unal, “KÂbe” mad., Diyanet İslÂm Ansiklopedisi, yıl: 2001, c. 24, s. 14-21. [8] Muhammed İlyÂs Abdulganî, s. 33-66; KÂmil MîrÂs, Tecrid Tercemesi, VI, 17-20.
Hazırlayan: Dr. Murat Kaya, Siyer-i Nebi.
İslam ve İhsan
PEYGAMBER EFENDİMİZ ZAMANINDA KABE ORTUSUNUN RENKLERİ NASILDI?