Turgut Reis kimdir? Osmanlı denizcisi, Trablusgarp beylerbeyi Turgut Reis ’in hayatı.Turgut Reis, Menteşe sancağına bağlı Seravalos koyunde tahminen 1487 yılında doğdu. Babası Velî adlı bir ciftcidir. Genc yaşta denizciliğe ilgi duyarak gemiciler arasına girdi, kısa surede leventlere katıldı ve levent kaptanlığına yukseldi. Denizciler arasında Buyuk Turgut olarak bilinen Turgut Ata ’ya nisbetle Osmanlı kaynaklarında “Turgutca”, Avrupa literaturunde “Dragut” şeklinde tanındı, İslÂm dunyasında “Seyfu ’l-İslÂm / İslÂm ’ın kılıcı” gibi sıfatlarla anıldı.
TURGUT REİS ’İN DENİZCİLİĞE BAŞLAMASI Daha cok Orta ve Batı Akdeniz ’de faaliyet gosteren Turgut Reis, korsan denizciliğinin yaygın olduğu donemde Barbaros kardeşlerle birlikte deniz gazÂlarında bulundu. Preveze Deniz Savaşı ’na (1538) gonullu levent reisi sıfatıyla gemisiyle katıldı ve ceşitli yararlıklar gosterdi. 1540 ’ta Kucuk Malta diye bilinen Gozo ’ya akın duzenledi. Aynı yıl Korsika adasına duzenlediği başka bir akında beraberindeki on uc gemiyle birlikte Andrea Doria ’nın yeğeni Giannettino Doria tarafından esir alındı. Uc yıl sonra Fransa icin yuruttuğu yardım harekÂtı sırasında Barbaros Hayreddin Paşa ’nın Ceneviz ’i yağmalamakla tehdit etmesi uzerine serbest bırakıldı. Barbaros, Turgut Reis ’i divanında, “Nefsinde bir yarar gāzidir” diyerek ovdu ve kendi yedek gemisini verip taltif etti. Batı Akdeniz ’de duzenlediği pek cok gaz neticesinde elde ettiği gelirlerle filosunu buyuterek yirmi beş gemiye sahip oldu.
AKDENİZ LEVENTLERİ KAPTANI Turgutca Bey, gosterdiği yararlıklardan dolayı “Akdeniz leventleri kaptanı” sıfatıyla 30 Temmuz 1547 ’de hil‘atle taltif edildi. Bu sırada Cerbe adasının Kantara Limanı ’nda yedi sekiz parcadan oluşan filosundaki gemileri yağlarken 150 gemiden meydana gelen Ceneviz ve Venedik donanması tarafından kuşatıldı ancak adanın coğrafî yapısını iyi bildiğinden tehlikeyi kolayca atlattı. Tunus ’un İspanya ’ya tÂbi Mehdiye Kalesi ’ni halkın desteğiyle zaptederek kendisine us edindi. 24 Mayıs 1550 ’de Mehdiye ve civarı 500 bin akce sÂlyÂne ile Turgut Bey ’e sancak olarak verildi ve fethettiği diğer yerler bu sancağa ilÂve edildi. Fakat şehir aynı yıl birkac ay suren kuşatmanın ardından İspanya donanması tarafından geri alındı. Akdeniz ’deki gazÂları sırasında on sekiz kadırga ele gecirdi. SelÂnik ’ten Venedik ’e giden iki barcaya Manyaburnu ’nda el koydu. Muhtemelen bu sırada bir Venedik barcası ile karşılaştı; gemi kaptanının pîşkeş sunmaması yuzunden uc gemisiyle barcayı topa tutarak icindekileri kılıctan gecirdi. Venedik balyosunun VezîriÂzam Rustem Paşa ’ya şikÂyet etmesi uzerine İstanbul ’a cağrıldıysa da Rustem Paşa ’nın onu kardeşi Kaptanıdery Sinan Paşa ’nın rakibi saydığı icin pek hoşlanmadığını duşunduğunden İstanbul ’a gitmedi ve bir sure Kuzey Afrika taraflarında kaldı.
TURGUT REİS ’İN AKDENİZ ’DEKİ FAALİYETLERİ Trablusgarp ’ın fethi kararlaştırıldığında Kanûnî Sultan Suleyman, Turgut Reis ’i İstanbul ’a cağırdı; Kur ’Ân-ı Kerîm ve bir altın kılıc gondermek suretiyle gonlunu aldı. Malta şovalyelerinin yonetimindeki Trablusgarp ’ın fethedilmesi durumunda kaydıhayat şartıyla beylerbeyiliğin kendisine verileceği vaad edildi. Kaptanıdery Sinan Paşa ’nın 120 kadırgadan oluşan donanması Turgut Reis ’in filosu ile Akdeniz ’de birleşerek once Malta ’ya akın duzenledi ve Gozo adasını yağmalayıp Trablusgarp ’a yoneldi. KÂtib Celebi ’nin ifadesiyle “gāzî-i mezbûrun ma‘rifeti ve delÂleti ile” Turgut Reis ’in iş birliği sonucu 15 Ağustos 1551 ’de Trablusgarp fethedildi. Ancak fetihten sonra beylerbeyiliğine Hadım Murad Ağa ’nın getirilmesine icerleyen Turgut Reis ’in beraberindeki filo ile Mağrib ’e hareket etmesi uzerine diğer kaptanlar da onunla beraber gitti; Sinan Paşa yalnız kaldığını gorup aracılar vasıtasıyla onun gonlunu almaya calıştı. Turgut Bey once Uluc Ali gibi yanındaki kaptanlara izin verdi, ardından onların ricalarını geri cevirmeyerek kendisi de İstanbul ’a dondu. 22 Eylul 1551 ’de 300 bin akce gelirle ve Turgutca Bey adıyla Karlı-ili sancak beyliğine tayin edildi. Aralık 1551 ’de kırk kadırgalık bir filo ile Ege denizinin muhafazası gorevi kendisine verildi.
Turgut Reis bu gorevde iken Osmanlı-Fransa ittifakının gereği olarak Batı Akdeniz ’de faaliyetlerini surdurdu. 1 Şubat 1553 tarihli antlaşmaya gore Fransa donanması Osmanlı donanması emrine verildi. 15 Haziran 1553 ’te Turgut Reis, kırk beş kadırgadan meydana gelen donanmasıyla Akdeniz ’de Fransa ’ya yardım harekÂtına başladı. İki donanmanın başında once karışıklık icindeki Tunus ’a yonelmek istediyse de Fransızlar, İspanya ’ya ait Elbe ve Korsika uzerine gidilmesinde ısrar etti. Elbe adasına yonelik harekÂt başarılı olmamakla beraber Korsika ’ya cıkarma yaptı. Turgut Reis, Korsika ’nın en mustahkem kalesi durumundaki Bestia (Peştiye) Limanı ’na asker cıkardı. Pek cok saldırıdan sonra kale alınmakta iken 4000 atlı ve 3000 piyadeden muteşekkil bir Ceneviz ordusu şehri kurtarmak icin yardıma geldi. 17 Ağustos 1553 ’te yapılan meydan savaşını Turgut Reis kazandı. Yardım kuvvetlerinin yenilmesi uzerine kaledekiler emanla teslim oldu. Kale halkının ileri gelenlerinden kırk elli kişi serbest bırakıldı, diğerleri esir alındı. Turgut Reis kalede bulunan 7000 Musluman esiri kurtarıp Avlonya ’ya goturdu. Preveze ’de gemilerinin bakımını yaptıktan sonra Bestia dahil Korsika ’nın diğer sahil şehirlerinden alınan esir ve ganimetlerle birlikte İstanbul ’a dondu. 25 Kasım 1553 ’te donanma ganimeti olarak Hazîne-i Âmire ’ye 7133 dirhem gumuş kap teslim etti. Korsika harekÂtı sırasında kalelerde yararlık gosterenlere terakki verilmesi icin Halep ’teki Kanûnî Sultan Suleyman ’a arzda bulundu. Haziran 1554 ’te emrinde elli kadırgadan meydana gelen bir donanma ile Akdeniz ’e acıldı. Bu donanmada bulunan kurekci, alatcı, kalafatcı, gonullu cenkci, reis ve alemdarlar icin kendisine haziran-temmuz-ağustos ayları mevÂcibi olarak 4 milyon akce teslim edilmişti. Donuş yolunda iken Eylul 1554 ’te Nakşa ’ya tÂbi İne adasını yağmalayıp halkını esir alan Mağrib korsanlarıyla birlikte hareket eden sekiz gemiyi ele gecirdi.
Kanûnî Sultan Suleyman İran seferi donuşunde Amasya ’da iken Karlı-ili sancak beyi Turgut Reis, 7 Ocak 1555 ’te saraya gumuş kap ve ipekli kumaşlardan ceşitli pîşkeşler sundu. Kazandığı başarılardan dolayı Kanûnî kendisini Cezayir beylerbeyiliğiyle (kaptanıderyÂlık) taltif etmek istediyse de Rustem Paşa ’nın onun taşrada yetiştiğini ve idarî gorev istemediğini ileri surmesiyle bundan vazgecti. Kaptanıdery PiyÂle Bey, Fransız donanmasıyla birlikte İspanya ’ya karşı yapacağı ilk seferinde (1555) donanmaya gonullu levend gemilerinin de katılması sebebiyle Turgut Reis ’in desteğini alma ihtiyacını duydu.
TURGUT REİS ’İN TRABLUSGARP ’A BEYLERBEYİ OLMASI Trablusgarp Beylerbeyi Hadım Murad Paşa ’nın vefat haberini İstanbul ’da alan Turgut Reis, Edirne ’ye giden Kanûnî ’nin yolda onune gecerek kendisine beylerbeyilik verilmesini istedi ve Mart 1556 ’da bu goreve tayin edildi. Trablusgarp beylerbeyiliği sırasında eyaletin imar ve tahkimine calıştı. Deniz seferlerine cıkıp Avrupa sahillerini ve Hıristiyan gemilerini vurarak elde ettiği ganimetlerle eyaletin refah seviyesini yukseltti. Ancak bir sure sonra bolgedeki bazı Arap liderlerinin menfaatleri yuzunden anlaşmazlık cıkarması ve bir Haclı donanmasının Trablusgarp ’ı zaptetme ihtimali karşısında 1559 yazında PiyÂle Paşa seksen sekiz kadırga ile yardım icin Akdeniz ’e acıldı. Ortada hicbir donanma gorunmediğinden Osmanlı donanması İstanbul ’a geri dondu; Turgut Reis ’e ve Trablusgarp halkına bolgeyi korumaları emri verildi.
İspanya yonetimindeki muttefik donanmanın Cerbe adasını işgal etmesi uzerine PiyÂle Paşa 4 Nisan 1560 ’ta donanmayla Tersane ’den hareket etti. Turgut Reis ’in de kendi kadırgalarıyla 16 Mayıs 1560 ’ta donanmaya katılması uzerine başlayan Cerbe Kalesi kuşatması yaklaşık iki ay surdu ve 30 Temmuz 1560 ’ta ada fethedildi. Turgut Paşa ’nın beraberinde Trablus, Kayrevan ve SefÂkus kalelerinin askerleriyle atlı ve piyade tufekcileri bulunuyordu. Cerbe ’nin fethinden sonra PiyÂle Paşa, askeri gemilere bindirerek 4 Ağustos ’ta isyancı Araplar ’ı te ’dip etmek icin Trablusgarp ’a gecti. Ertesi yıl Turgut Reis esir aldığı Ceneviz asıllı Cigala kaptanla daha sonra kaptanpaşa ve vezîriÂzam olan oğlu CigalazÂde ’yi 23 Eylul 1561 ’de kethudÂsı Ali vasıtasıyla İstanbul ’a gonderdi. Bu sırada saraya serÂser, catma, benek, kemhÂ, atlas ve cuhadan pek cok hediye sundu; karşılığında iki ay sonra in‘Âm olarak iki hil‘at gonderildi. Bu donemde gonullu reislerin Turgut Reis ’e bağlı olarak gorev yapmaya devam ettiği, kendisinin 14 Haziran 1564 ’te Avlonya ve İnebahtı ’dan para karşılığında peksimet aldı.
TURGUT REİS ’İN VEFATI 1564 yılı sonlarında gonullu reislerle birlikte Malta seferine katılma emri alan ve tavsiyelerine başvurulan Turgut Reis, tehdit altındaki Trablusgarp Kalesi ’ne barut ve topcu gibi bazı ihtiyacların gonderilmesi icin İstanbul ’a başvurdu. Ocak 1565 ’te bir Karamursel gemisiyle kendisine kereste yollandı. Malta seferi serdarı Vezir Mustafa Paşa ’ya kuşatma icin Turgut Reis ’i beklemesi tÂlimatı verildi. Turgut Reis, Malta hazırlıkları sırasında Nisan 1565 ’te Karaferye ’deki Pertev Paşa haslarından 200 mud hububat satın alarak Citros İskelesi ’nden kalyonuna yukletti. Bir ay sonra İstanbul ’a gelen kalyatasına Akdeniz ’e kıyısı bulunan yerlerden peksimet satın alma izni verildi. 2 Haziran ’da on uc kadırga, iki kalyata ile adaya gelen Turgut Reis ’e otuz korsan gemisi eşlik ediyordu. Malta kuşatmasının Saint Elmo Kalesi ’nden başlatılmasını isabetli bulmadığı halde yine de harekÂta bizzat katıldı. Bu sırada filosunun hazırlıklarını yurutebilmesi icin kendisine 1000 kadırga kureği ile gemi halatı yuklu iki gemi malzeme gonderilmişti. Catışmalar sırasında Saint Michel Burcu ’nu topa tutan birliğe kumanda ediyordu. 18 Haziran ’da taşa carpan bir gulle parcasıyla başından ağır yaralandı. 23 Haziran 1565 ’te Malta ’daki Santarma (Saint Elmo) Kalesi ’nin fethedildiği gun bu yara sebebiyle oldu. Cenazesi kendisine ait beş kadırga ile Trablusgarp ’a goturuldu ve kendi yaptırdığı caminin hazîresine defnedildi. Bu sırada İstanbul ’da henuz olduğu bilinmediğinden Marsilya-İskenderiye deniz yoluyla Cerbe yakınlarındaki Fransız tuccar gemilerinin guvenliğinin sağlanması hususunda emirler gonderiliyordu. Turgut Reis ’in olum haberinin muhtemelen temmuz sonlarında İstanbul ’a ulaşması uzerine yanındaki gonullu reisler bir gemiyle İstanbul ’a gonderildi. Olumunden dort ay sonra Turgut Reis ’in hazinedarbaşısı Murad ’ın İstanbul ’a cağrılarak muhallefÂtın eksiksiz şekilde ailesine teslim edilmesi istendi.
Kaynak: DİA
İslam ve İhsan