Allah dostlarının hayatlarından ibret verici dini ve tasavvufi kıssalar.Bundan onceki bolumlerde yer yer temas ettiğimiz gibi tasavvuf, kÂlden ziyÂde hÂl, yÂni sozden ziyÂde oz ve davranış mukemmelliği ile alÂkalı bir ilim olduğundan o, evliyÂullÂhın gonul iklimlerinden hayata akseden feyiz ve guzelliklerle doludur. Evvelden beri “kıssa”, “menkıbe” gibi isimler altında muhÂtaplara aksettirilen bu guzellikler, îmanları olgunlaştıran, ahlÂkı mukemmelleştiren, ilÂhî aşk ve muhabbet pınarlarını coşturan ve merhamet, af, diğergÂmlık gibi ulvî hisleri besleyen yonleriyle kullara istikÂmet verici muessir bir rol ustlenmişlerdir. Nitekim Kur ’Ân-ı Kerîm ’de de sıkca gorulen kıssalar, hÂdiselerin bilhassa hayatın icinden olmaları bakımından, onların gonullerde icr edeceği tesiri ortaya koymakta ve insanın olgunlaştırılması yolunda ilÂhî bir uslûb vermektedir.
İşte bizler de bu ilÂhî uslûba istinÂden, bundan onceki bolumlerde yer yer muhtelif misÂller vermenin yanısıra, bu bolumde de anlatmaya calıştığımız mevzû ve hakîkatlere birkac muşahhas ornek daha vermek ve boylece tasavvufî hakîkatlerin sadece satırlardaki değil, sadırlardaki hÂlini de yansıtmak gayreti icinde olduk. Ayrıca bu kıssaların ihtiv ettiği hisselere Âit ifÂde edilmesi gereken te ’vîl, tefsîr ve îkaz sadedinde soylenebilecek hususları da muhtasar bir şekilde ele almaya calıştık. Kısaca bu bolumde okuyucularımıza mutasavvıfların engin bir dery olan ahlÂk ve fazîlet dunyalarından birkac katre sunmak istedik.
GERCEK TAHSİL SÂmi Efendi Hazretleri, DÂru ’l-Funûn Hukuk Fakultesi ’ni yeni bitirmişti. Onun guzel hÂlini ve tertemiz sîretini pek beğenen bir Allah dostu:
“–EvlÂdım, bu tahsîl de guzeldir ama, sen asıl tahsîli ikmÂl etmeye bak. Seni irfan mektebine kaydedelim, orada da gonul ilimlerini ve Âhiret sırlarını oğren.” dedi. Ardından ekledi:
“–Evladım, o mektebde nasıl eğitim yaparlar, ne oğretirler bilemem. Ama bildiğim bir şey var ki, bu tahsîlin ilk dersi incitmemek, son dersi de incinmemektir...”
Hisse: İncitmemek, nisbeten kolaydır. Ama incinmemek elde değildir. Zîr o, bir gonul işidir. Dolayısıyla incinmemek, ancak fÂnîlerden gelen ve kalblere saplanan zehirli okların tesirsiz kalması ile mumkundur. Bu da, nefs tezkiyesi ve kalb tasfiyesinde ulaşılan seviye nisbetindedir. Hazret-i Peygamber -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-, TÂif ’te taşlanıp hakÂret gorduğunde melekler:
“–Ey AllÂh ’ın Rasûlu! Dilersen şu iki dağı birbirine carpıp buranın zÂlim halkını helÂk edelim.” demişlerdi.
Ancak, Âlemlere rahmet olarak gonderilmiş olan o yuce Peygamber, meleklerin bu teklifini kabul etmediği gibi şefkat ve merhamet duyguları icerisinde mubÂrek yuzunu TÂif tarafına cevirdi ve ahÂlisinin hidÂyet bulmaları icin du eyledi.[1]
Bir Peygamber Âşığı olan HallÂc-ı Mansûr da taşlanırken:
“–AllÂh ’ım! Bunlar bilmiyorlar, benden evvel onları affet!” diye du etmiştir.
Bu, gercek tahsîl ile, yÂni mÂnevî terbiye neticesinde elde edilen kalb-i selîme Âit bir hÂldir.
Ebu ’l-KÂsım el-Hakîm ’e, kalb-i selîmin sıfatlarını sorduklarında şunları soylemiştir:
“Kalb-i selîmin uc vasfı vardır:
Birincisi incitmeyen bir kalb,
İkincisi incinmeyen bir kalb,
Ucuncusu de iyiliği AllÂh ’ın rızÂsı icin yapıp karşılığını beklemeyen bir kalb...
Zîr bir mu ’min, CenÂb-ı Hakk ’ın huzuruna, hic kimseye eziyet etmeyince ver ile; kalbini Rabbe yoneltip kimseden incinmeyince vef ile; yaptığı sÂlih amellere herhangi bir fÂnîyi ortak etmeyince de ihlÂs ile gelir...”
ŞÃ‚ir ne guzel soyler:
CihÂn bÂğında ey Âşık budur maksûd-i ins u cin;
Ne kimse senden incinsin ne sen bir kimseden incin!
MÂNEVÎ TERBİYEDE METOD ŞÃ‚h-ı Nakşibend Hazretleri, tasavvufta kalbi tasfiye ve nefsi tezkiye husûsunda dikkat ettiği incelikleri şoyle beyan buyurmuşlardır:
“–Bizler murîdi gerekli olduğu tarzda, yÂni onun icinde bulunduğu hÂle gore terbiye ederiz. ÎcÂbında cezbe, îcÂbında sulûk yolunu tercih ederiz. Biliriz ki, sohbetimize gelenlerin bazılarının gonullerinde muhabbet tohumu vardır, bazılarında yoktur veya dunyevî ve nefsÂnî alÂkalardan dolayı curumuştur. İşte bizim vazîfemiz, bu fÂnî alÂkaları temizlemek ve gonle muhabbet tohumu ekmek, ekilmiş olanları da hakîkat zemzemiyle sulayıp yeşerterek mÂrifetullÂh guneşiyle bir ihlÂs fidanı hÂline getirmektir.
Zikir telkînine gelince, o, bir kimsenin eline cakmak taşı vermek gibidir. Bundan sonraki netice, yÂni cakmak taşını cakıp da aşk cırasını tutuşturmak işi, murîde kalmıştır.”
Sozun Ozu: Nasıl ki, bedene Âit hastalıklar muhtelif ve onların tedÂvî yolları da birbirinden farklı ise, rûha ve gonle Âit hastalıklar da boyledir. Bu bakımdan firÂset ve basîret sahibi Allah dostları, mÂnevî terbiyede muhÂtaplarının durumlarına gore teşhis ve tedÂvî yolunu tercih ederler. Kimine İbrÂhim bin Edhem ’de gorulduğu gibi:
«Tacı ve tahtını terk et!» tavsiyesinde bulunurlarken, kimine de FÂtih Sultan Mehmed Han ’da olduğu gibi:
«Eğer bu vazifeyi bırakırsan ve senden daha liyÂkatlisi de gelmezse, vebÂle girersin!» îkÂzında bulunarak, irşad ve teveccuhlerini onların bulundukları makÂmda devam ettirirler.
Kimini su ile, kimini ateşle imtihÂn ederler. Dolayısıyla nasıl ki, bedenî bir hastalıkla muzdarip kimsenin şifaya kavuşması icin tabîbe teslîmiyeti ve verdiği receteyi tatbik etmesi zarûrî ise, kalbî hastalıklarda da durum aynıdır; hatt daha hassastır. Zîr beden tedÂvîsindeki ihmÂl, sadece bu dunyaya yonelik bir zarara uğratır; ancak gonul tedÂvîsindeki ihmÂl ise, ebedî bir hayatı husrÂn eyler.
İBRÂHİM BİN EDHEM VE CEYLAN İbrÂhim bin Edhem, onceleri Belh ’te saltanat ve debdebeye duşkun bir hukumdardı. Onu bu duşkunlukten kurtarıp Âhiretini de ihy edebilmesi icin, devrin Ârif ve sûfîlerinden zaman zaman kendisine ibretli îkazlar yapılıyordu. Nitekim meşhur rivÂyete gore bir gece sarayının damında birtakım acaip gurultuler duymuş, uyuyamayıp merakla seslenmişti:
“–Orada ne yapıyorsunuz?” Garip bir cevap verildi:
“–Devemizi kaybettik, onu arıyoruz!” İbrÂhim bin Edhem kızdı:
“–Damda deve aranır mı hic?” Bu seferki cevap ise pek mÂnidar ve ibretli idi:
“–Ey İbrÂhim! Damda deve aranmayacağını biliyorsun da, şu yaşadığın dunyevî şatafat ve debdebe icinde ebedî saÂdetin aranamayacağını nicin duşunmuyorsun?”
Diğer ibretli îkazlara nazaran bu sozler, İbrÂhim bin Edhem ’e bir hayli tesir etti. Ancak bir muddet sonra bunu da unuttuğundan hÂlinde herhangi bir değişiklik gorulmedi.
Gunler boylece gelip gecerken İbrÂhim bin Edhem, birgun maiyyetiyle birlikte ceylan avına cıktı. Bir ara maiyyetinden ayrıldı. Pur-dikkat iyi bir av arıyordu ki, kulağına “Uyan!” diye bir ses geldi. Pek aldırmadı. Aynı ses bir daha tekrarlandı, sonra bir daha... Sonra her taraftan benzer sesler duymaya başladı. Sesler:
“–Olum seni uyandırmadan sen kendin uyan!” diyordu.
İbrÂhim bin Edhem hem şaşırdı hem de korktu. Ancak o sırada karşısına guzel bir ceylan cıktı. Bunun uzerine İbrÂhim bin Edhem o nazlı hayvanı avlama heyecanına duştu. Biraz evvel duyduğu sozleri unutup sadağından bir ok cıkardı ve yayına surdu. Nişan aldı. Tam oku fırlatacaktı ki, nazlı ceylan gozlerini İbrÂhim bin Edhem ’e dikip dile geldi:
“–Ey İbrÂhim! RahmÂn olan Allah, beni avlayasın diye mi seni yarattı?”
İbrÂhim bin Edhem baştan ayağa titredi. Gozleri bulut bulut oldu, atından atlayıp secdeye kapandı; tevbe etti. CenÂb-ı Hakk ’a yalvardı:
“Ey lutf u keremi sonsuz olan AllÂh ’ım! Benim hÂlime de nazar kıl! Nice zamandır debdebe icinde omur nefeslerimi zÂyî etmişim... Ey AllÂh ’ım! Lutfunla gonlumu yıka; kalbimde muhabbetinden başka bir şey bırakma!”
Artık İbrÂhim bin Edhem, gozlerini bambaşka bir Âleme acmış, ilÂhî bir iklîmin temÂşÃ‚sına dalmıştı. İşte bu temÂşÃ‚, ondaki diğer guzellik telÂkkîlerini tamamen silivermişti. Boylece her sabah ihtimamla giydiği saltanat elbiseleri ve goğsunu kabartan Belh sultanlığı, artık gonlunde butun ihtişam ve susunu, hÂsılı butun ehemmiyetini kaybetti ve gozune iğreti gorunmeye başladı.
Bu hÂlet icinde gozleri tevbe yaşlarıyla nemli, yureği nedÂmet ateşleriyle yanık olan İbrÂhim bin Edhem, sahrÂlara doğru yola koyuldu. Hayli yurumuştu ki, bir cobana rastladı. Derhal yanına vardı ve kendi libÂsına mukÂbil onun abasını alıp ustune gecirdi. O anda gonlunde buyuk bir rahatlık hissetti. Coban ise bu hÂl karşısında şaşkına donmuştu. İcinden: «PÂhişÃ‚hımız herhÂlde aklını yitirmiş olmalı...” diyordu. Oysa İbrÂhim bin Edhem aklını yitirmemiş, bilÂkis aklı başına gelmişti. O, ceylan avına cıkmış, ancak Allah TeÂl onu bir ceylan ile uyandırmıştı...
Kıssadan Hisse: Duny ile Âhiretten birini tercih etme soz konusu olduğunda Âhireti secenler, ebediyyet sultÂnı olarak sonsuz mukÂfatlara nÂil olurlar. Ancak dunyÂyı secenler, bu Âlemde zÂhiren sultan da olsalar, hakîkatte ebedî Âlemin, ellerine hicbir şey gecmeyecek olan dilencileri hukmundedirler. İşte bu sırrı anlayan İbrÂhim bin Edhem, kendi ıslÂhının ancak hukumdarlığı bırakmaktan gectiğini gorunce, bu fedÂkÂrlığı ve ferÂgati yapmış ve bir ebediyyet sultÂnı olmuştur. Onun karşısına cıkan kendisini îkaz edici sebepler ise, bir bakıma gonlunde bulunan ihlÂs ve samimiyet cevherinin bir bereketidir. Daha doğrusu onun gonul hÂli, ilÂhî iklîme adım attıracak sebeplerin karşısına cıkmasına ve Hakk ’ın yuce tecellîlerine nÂiliyyetine, sultanlığı terk gibi buyuk bir ferÂgatin kendisine kolaylaştırılmasına ve nihÂyet bir lÂhzada nice ihsanlara ermesine vesîle olmuştur. Bu hÂli şÃ‚ir ne guzel hulÂsa eder:
Hak tecellî eyleyince her işi ÂsÂn eder;
Halk eder esbÂbını, bir lÂhzada ihsÂn eder.
HAK YOLUNA LEKE DUŞURMEMEK Bu yol, yÂni tasavvuf yolu, Hak nûrunun tecellî ettiği oyle pırıl pırıl bir ufuktur ki, asl leke kabul etmez. Bu yolun ozunu ve rûhunu gorebilenler, onda asl dîn-i mubîne aykırı bir hÂl bulamaz.
ŞÃ‚h-ı Nakşibend Hazretleri ’nin mÂnevî halkasında avÂm-havÂs her kesimden sayısız talebe vardı. HusÂmeddîn HÂce Yûsuf gibi BuhÂr ’nın onde gelen Âlimleri de onun sohbet meclislerine katılmaya can atıyordu. Ancak ulemÂdan bazıları, bunu aralarında bir dedikodu vesîlesi yapıp BahÂeddîn Nakşibend -kuddise sirruh- hakkında ileri-geri konuşmaya başladılar. NihÂyet birgun bu muhÂlifler, Nakşibend Hazretleri ile bir mecliste buluşup tenkitlerini dile getirdiler. BahÂuddîn -kuddise sirruh- onlara:
“–Gelin, yolumuzu size anlatalım; eğer Kur ’Ân ’a ve sunnete aykırı bir husus varsa, soyleyin ondan vazgecelim!..” dedi.
Hazret-i Pîr ’in anlattıklarını dinleyen ve bu yuce tasavvuf yolunu inceden inceye mutÂlaadan geciren o ulemÂ, yakînen şÃ‚hid oldukları bu ulvî hakîkatler karşısında itiraz edecek bir şey bulamadılar. KemÂl-i edeple:
“–Efendim, yolunuz sırÂt-ı mustakîm imiş; gayrı hicbir itirazımız yok!..” dediler.
Hisse: Bu hÂdiseden anlaşılan, gercek tasavvuf yolunun Kur ’Ân ve sunnete tÂbî olmada buyuk bir titizlik ve kalbî rikkat icerisinde olduğudur. SÂliklerine de bu minvÂl uzere hareket etmelerini işÃ‚ret eden ŞÃ‚h-ı Nakşibend ’in zÂhirî ilimlerde ulem ile catışmayıp, aksine “eğer Kur ’Ân ’a ve sunnete aykırı bir husus varsa, soyleyin ondan vazgecelim” buyurması, istikÂmetin bu yoldaki ehemmiyetini ifÂde eder. Dolayısıyla bu yolun sÂliklerine gereken, aynı hassÂsiyeti gostererek bu tertemiz yola leke duşurmemektir. Ancak burada ulem ile kasdedilen, sÂlih Âlimlerdir, yoksa «ulemÂ-i bi ’s-sû ’» denilen kalbleri ve ilimleri fesÂda uğramış olup Hak yoluna ters hareket eden, ihlÂs ve takvÂyı hice sayan, Allah dostlarının fazîletlerini inkÂr eden ve Kur ’Ânî ifadeyle az bir dunyÂlık karşısında AllÂh ’ın Âyetlerini satan gÂfiller değildir.
KERÂMET Birgun murîdleri ŞÃ‚h-ı Nakşibend Hazretleri ’nden kerÂmet istemişlerdi. Buyurdular ki:
“–Bizim kerÂmetimiz acıktır. İşte bakınız; omuzlarımızdaki bunca gunah yukune rağmen ayakta durabiliyor ve yeryuzunde yuruyebiliyoruz. Bundan daha buyuk kerÂmet mi olur?”
Ardından tasavvufta muhim olan hususun kerÂmet değil istikÂmet olduğunu bir kez daha hatırlatarak şoyle buyurdular:
“–Bir kimse bir bahceye girse ve orada her ağacın yaprak yaprak dile gelip: «Ey AllÂh ’ın velîsi merhabÂ!» diye seslendiğini duysa, zÂhiren de bÂtınen de bu sese asl iltifÂt etmemeli! BilÂkis kulluktaki gayret ve azmi daha da ziyÂdeleşmelidir.” Bunun uzerine bazı muridleri:
“–Efendim, ne kadar uzerini ortseniz de sizden de zaman zaman kerÂmet zÂhir olmakta!..” dediler. O buyuk tevÂzû Âbidesi:
“–O muşÃ‚hede ettikleriniz, murîdlerimin kerÂmetleridir.” buyurdu.
Cunku o oyle bir mahfiyet (hÂlini gizleme) icerisindeydi ki, hayatta iken soz ve kerÂmetlerini yazmak isteyen murîdi HusÂmeddîn HÂce Yûsuf ’a musÂade etmemişti.
Dustur: İslÂm buyukleri, Hak yolunda kendilerine dÂim kerÂmeti değil istikÂmeti dustur edinerek nÂil oldukları yuce makÂmlara erişebilmişlerdir. Onlar, kerÂmet sÂyesinde havada ucan kuşun, suda yuzen balığın sahip olduklarından daha fazla bir değer kazanmadıklarını dile getirmişlerdir. Yine onlar, yegÂne mÂrifetin, kuş ile balığın yaptığını taklide yonelmek değil, Hakk ’ın rızÂsına rÂm olarak yuksek bir kulluk şuuru icinde istikÂmet uzere yaşayabilmekte olduğunu, her vesîle ile ifÂde etmişler ve bunu hÂlleriyle de gostermişlerdir.
GÂFİL KALBLERİN TESİRİ Hicrî 1340 senesinin mubÂrek bir gununde İstanbul Ayasofya CÂmii ’nde Kur ’Ân-ı Kerîm ve mevlid-i şerîf ziyÂfeti vardı. CÂmî, mahfellerine kadar doluydu. Ulem ve talebeler cÂmîde idi. Zamanın guzîde hÂfızları Kur ’Ân-ı Kerîm ve mevlid-i şerîf okumaya başlamışlardı.
Beylerbeyili Âdil Bey isminde, mÂnevî hÂl sahibi ve keşfi acık bir zÂt da kursuye yakın bir yerde oturmuş dinliyordu...
Biraz sonra Âdil Bey ’e mÂnevî bir daralma hÂli geldi. Sıkıldı, bunaldı. Oysa icinde bulunulan o mÂnevî atmosferde Kur ’Ân ve mevlid okunurken boyle bir gonul daralmasının olmaması lÂzımdı. Âdil Bey, merakla etrafına baktı. Gordu ki, tam karşısında kasvet-i kalbe mubtel bir gÂfil var; farkında olmadan goğus goğuse karşı oturuyorlar. Boylece o kasvetli ve gÂfil kalbden kendisine daralma aksettiğini anlayan Âdil Bey, hemen yerini değiştirdi, boylece biraz ferahladıysa da, tesirini bir muddet gideremedi.[2]
Kıssadan Hisse: SÂlih kimselerden gonullere huzur ve ferahlık aksettiği gibi, gÂfil kimselerden de huzursuzluk ve kasvet akseder. Zîr gul bahcesinde dolaşan kalbler, binbir rÂyiha ile mest olurlarken, teressubat (pislik) civÂrına duşen ruhlar da teaffun eden (kokan) kotu kokularla bunalırlar. Onun icindir ki CenÂb-ı Hak, gonulleri curumuş ve etraflarına dÂim kotu tesir bırakan munkirler husûsunda:
“Âyetlerimiz hakkında ileri geri konuşmaya dalanları gorduğunde, onlar başka bir soze gecinceye kadar onlardan uzak dur. Eğer şeytan sana unutturursa, hatırladıktan sonra artık o zalimler topluluğu ile oturma.” (el-En ’Âm, 68) buyurmaktadır.
Bu ilÂhî emirdeki inceliği kalbî hassÂsiyete sahip olan has kullar daha iyi anlarlar. Zîr kalbdeki hassÂsiyet arttıkca olculer derinleşir, bakışlar perdenin arkasındaki gercekleri gormeye başlar, hisler herkesin fark edemediği oluşları sezer. Buna bir misÂl olarak Seyfi Baba ’nın şu hÂli pek ibretlidir:
SÂmi Efendi Hazretleri ’ni pek seven Hak dostlarından Seyfi Baba, keşfi acık, hÂl sahibi bir zÂttı. Topkapı ’da oturuyordu. Birgun SÂmi Efendi -kuddise sirruh- ’u ziyÂrete gelmişti. Ancak devlethÂneye girer girmez duşup bayıldı. Onu iceriye buyur edip ustÂdın huzuruna iletecek olan kişi telaşla uzerine su dokup ayılmasını temin ettikten sonra:
“Hemen bir doktor cağıralım!” dediğinde Seyfi Baba bitkin bir hÂlde mudÂhale etti:
“–Yok oğlum! Doktor filÂn cağırmayın; hÂlimin maddî bir hastalıkla alÂkası yok! Topkapı ’dan Erenkoy ’e gelene kadar yollarda rastladığım isyan ehli ve isyan yerlerindeki kasvet tesir etti ve bu tertemiz kapıdan girip icerideki rûhÂniyete nÂil olunca da gonlum o tesirlere dayanamadı. Buradaki mÂnevî iklîmin bereketi ve Ârifler sultanı SÂmi Efendi ’nin himmetiyle birazdan hicbir şeyim kalmaz.” dedi.
HÂsılı gÂfillerden nasıl menfî tesirler zuhûr edip kalbi daraltıyorsa, sÂlihlerden de musbet ve feyizli tesirler hÂsıl olup gonlu ferahlatmaktadır. Bu bakımdan gonul erbÂbı, hÂllerini muhÂfaza icin mumkun olduğu kadar gÂfillerden uzak, sÂlihlere yakın olmalıdır. Bu meyanda Hazret-i DÂvûd -aleyhisselÂm-, CenÂb-ı Hakk ’a zaman zaman şoyle iltic eylerdi:
“AllÂh ’ım, beni gÂfillerin meclisine yonelmiş gorursen, daha oraya varmadan ayaklarımı kır ki, onların yanına gidemeyeyim. Boyle yapman, benim icin buyuk bir lutuf olur.”
DOSTUN KAPISI Ebû Saîd NişÃ‚burî Hazretleri bir gun talebelerine:
“–Binitleri hazırlayın, kasabaya gidiyoruz.” dedi.
Hazırlıklar yapıldı ve Hazret-i Pîr, bir grup talebeyi de beraberine alarak yola koyuldu. NişÃ‚bur ’da bir koye vardıklarında sordu:
“–Bu koyun adı nedir?” CevÂben:
“–Der-i dost, yÂni dostun kapısıdır.” dediler. Bunun uzerine Ebû Saîd -kuddise sirruh- orada konaklamaya karar verdi. Bir gunluk misafirlikten sonra bazı talebeleri:
“–Efendim, hani kasabaya gidecektik; yolumuza devam etmeyecek miyiz?” dediler. Gonlu mÂnevî sırlarla dolu Ebû Saîd Hazretleri de onlara:
“–Âşığın, dost kapısına ulaşabilmesi icin cok yollar katetmesi gerekir. Biz mÂdem ki buraya, yÂni bu “dost kapısı”na ulaştık, artık nereye gidelim?” buyurdu.
Kırk gun orada kaldı. Bircok mÂnevî hÂller yaşandı ve koy halkından pek cok kimse Ebû Saîd -kuddise sirruh- ’un mubÂrek ve feyizli sohbetleriyle tevbeye nÂil olup, onun sÂdık talebeleri oldular. İşte Hazret-i Pîr ’in “dost kapısı” olarak kasdettiği asıl mÂn bu idi, yÂni gonuller fethetmek... Zîr dostun rız sarayının kapısının acılması, ancak oraya kazanılmış bir gonul goturebilmekle mumkundu.
Hisse: Bir gonul kazanarak dost kapısını aralamak, butun bağrı yanık, Âşık Hak dostlarının en buyuk fÂrikası ve kendilerini yuce vuslata hazırlayacak amel-i sÂlihler zincirinde bir muhabbet dustûru olmuştur. Bu cumleden olarak ŞÃ‚h-ı Nakşibend Hazretleri, mes ’ûl olduğu irşÃ‚d vazîfesini oyle hassas ve oyle mustesn bir gayret icerisinde yapardı ki, talebelerinin her hÂliyle alÂkadar olurdu. Hazret-i Pîr, bir kimseyi ziyÂrete gittiğinde onun hÂlini hatırını sorduktan sonra Âile efrÂdını, akrabÂlarını, binek hayvanlarını, hatt tavuklarını bile sorardı. Boylece o kişinin gonlunu kazanmaya calışırdı. Bir mecliste yemek hazırlandığı zaman, hazırlayanlara o yemekten bizzat kendisi ikrÂm ederdi.
İTAAT - HİZMET - NASÎHAT DÂvud-i TÃ‚î ’nin sohbetine devam eden sÂlih bir zÂt MÂruf-i Kerhî ’ye:
“–Sakın amel işlemeyi terk etme! Zîr amel, seni CenÂb-ı Hakk ’ın rızÂsına yaklaştırır.” dedi. MÂruf sordu:
“–Amel ile neyi kastediyorsun?” O zÂt buyurdu ki:
“–Her hÂlukÂrda Rabbine itaat hÂlinde olmayı; muslumanlara hizmet ve nasihatte bulunmayı...”
Sozun Ozu: İtaat ve teslîmiyet ile yapılan az bir ibÂdet, itaatsiz ve teslîmiyetsiz yapılan dağlar kadar ibÂdetten Hak katında daha hayırlıdır. Zîr kulluk, itaat ve teslîmiyetle başlar. Nitekim şeytan yuce dergÂhtan ibÂdet eksikliği dolayısıyla değil, itaat ve teslîmiyet noksanlığından oturu kovulmadı mı?
Hizmet ise, butun peygamberlerin ve evliyÂullÂhın sarıldıkları oyle bir fazîlettir ki, o buyuk şahsiyetler, hastalık hÂllerinde, hatt olum doşeklerinde dahî hizmeti elden bırakmamışlardır. Bu durum, hizmete nasıl sarılmak gerektiğini ifÂde husûsunda ehl-i irfÂn icin kÂfî bir misÂldir. Kısaca hizmet, merhametli ve comert gonullerin şiÂrıdır.
Olgun mu ’min, hizmet ehlidir ve fÂnî varlığından sıyrılmış bir hÂlde kendisini hizmet kervÂnının en gerisinde kabul eden bir gonul neferidir. O, dertlilerin ve hastaların yanında, mÂtemlilerin civÂrında, umitsizlerin başucunda, muzdarip ve yalnız kalmışların dostluğundadır.
Nasîhatte bulunmaya gelince, bu ancak ehline Âit bir keyfiyettir. Zîr yapılan tavsiye, yaşandığı nisbette tesir eder. Bu sebepten herkesin nasîhatte bulunması doğru değildir. Buna liyÂkatli olanların, yÂni bu hususta nebevî uslûp ve ahlÂka burunmuş kimselerin nasîhat etmeye salÂhiyetleri vardır. Bununla birlikte bu salÂhiyete nÂil olduğu hÂlde bundan kacınmanın mes ’ûliyet ve hesÂbı buyuk olur. Cunku hadîs-i şerîfte:
“Dîn nasîhattir.” buyrulmuştur. (BuhÂrî, ÎmÂn, 42)
Bunun icindir ki, nasîhati terk etmek, Asr Sûresi ’nde bir husrÂn sebebi olarak beyÂn edilmektedir. Tabî ki, nasîhat dinlememek de bu mÂnÂnın icerisindedir. YÂni bir husran sebebidir.
HÂsılı Hak yolunun sÂlikleri itaat, hizmet ve nasîhati kendilerine vazgecilmez bir dustûr edinmeli ve bu ebedî saÂdet vÂsıtalarıyla Hakk ’ın rızÂsını tahsîle gayret gostermelidir.
MAHLÛKÂTA HİZMET İstanbul Aksaray ’daki VÂlide CÂmii ’ni yaptırmış olan PertevniyÂl VÂlide Sultan vefat ettiğinde, kendisini sÂlih bir kimse ruyÂsında guzel bir makÂmda gordu ve sordu:
“–Yaptırdığın mÂbed dolayısıyla mı Allah seni bu makama yukseltti?” PertevniyÂl VÂlide Sultan:
“–Hayır.” dedi. O sÂlih zÂt şaşırarak:
“–O hÂlde hangi amelinle bu mertebeye ulaştın?” diye sordu. VÂlide Sultan şu ibretli cevabı verdi:
“–Cok yağmurlu bir havaydı. Eyub Sultan CÂmii ’ne ziyÂrete gidiyorduk. Yol uzerinde kaldırım kenarında oluşan su birikintisi icinde cılız bir kedi yavrusunun cırpındığını gordum. Faytonu durdurdum; yanımdaki bacıya:[3]
«–Git, şu kediciği al; yoksa zavallı boğulacak!..» dedim. Bacı ise:
«–Aman SultÂnım! Senin de benim de ustumuz kirlenir.» deyip getirmek istemedi.
Ben de onu kırmamak icin arabadan kendim inip camurun icine girdim ve o kedi yavrusunu kurtardım. Kedicik titriyordu. Acıdım ve onu kucağıma alıp, iyice ısıttım. Cok gecmeden zavallıcık canlanıverdi.
Allah TeÂl bu yuce makamı, işte o kediye olan bu kucuk hizmet ve merhametimden dolayı bana ihsÂn eyledi.”
Kıssadan Hisse: İnsan rûhunun ulaşacağı olgunluk semÂsına cıkış yolu, merhamet ve hizmet basamaklarından gecmektedir. Bu bakımdan her musluman hizmet ve merhameti kendisinin bir tabiat-i asliyesi hÂline getirmeli ve onun en fÂrik vasfı bu olmalıdır.
HAK DOSTLARINDA NEZÂKET Mûs Efendi -kuddise sirruh- anlatır:
“Bir hac mevsiminde idi. Muhterem UstÂd SÂmî Efendi Hazretleri ve evlÂtları Mekke-i Mukerreme ’de BeytullÂh Mescidine yakın, Turkistanlı AbdussettÂr Efendi ’nin, CiyÂd semtindeki evinde idik. Efendi Hazretleri ’nin odası, sokağa karşı, refikleri olan bizlerin ise ice doğru idi.
Bir oğle vakti, bulunduğumuz odanın kapısına teşrîf ettiler ve:
«–Dışarıda birisinin gÂlib yemeğe ihtiyacı var!» buyurdular.
Fakir, hemen verilecek yemekleri hazırlayıp kapıya cıktığımda kimseyi goremedim. Beklemeyip gittiğini tahmin ederek geri dondum. Sekiz on dakika gecmişti ki, Efendi Hazretleri tekrar kapıda gorunduler:
«–O muhtac tekrar geldi; iceriye bakıyor!» buyurdular.
Tekrar yemekleri alıp kapının onune cıktığımda, dilini dışarıya cıkarıp iceriye bakan hayvancağızı, yÂni acıkmış kopeği gordum. Hemen yemekleri olduğu gibi onune boşalttım. Cok acıkmış olacaktı ki, hepsini yeyiverdi.”
Kıssadan Hisse: İşte buyuklerin nezÂket ve tevÂzuu boyle olur. SÂmi Efendi Hazretleri, kopeği cins ismiyle cağırmamış, «kişi» tÂbirini kullanmıştı. Hatt cok zaman hayvanlara bile “mahluk/yaratık” yerine, “AllÂh ’ın kulu” tabirini kullanırlardı.
Cunku yaratandan oturu yaratılanlara gosterilen ahlÂk guzelliği, hakîkatte Yaratan ’a arz edilmiş, O ’na candan bağlı bir gonul, yÂni kalb-i selîm guzelliğidir.
Kalb-i selîme erişen ise, dostluğun bitmez tukenmez kaynağına erişmiştir. Artık o, ilÂhî bir lezzet hÂlindedir. Cunku selîm kalbler, Hakk ’ın tecellî ettiği mekÂnlardır. Oyle kalbler, comertliğin ve merhametin şÃ‚heseridir.
HUZURDA İRÂDE Son devir mutasavvıflarından Şeyh Muhammed Nûru ’l-Arabî ’nin “beşerî irÂde”yi, yÂni cuz ’î irÂdeyi inkÂr ettiği yolunda bir dedikodu yayılır. Bunu duyan Sultan Abdulmecid Han, Hazret-i Pîr ’in huzûr derslerine cağrılmasını ve orada kendisine bu meselenin sorulmasını irÂde buyurur. FermÂn yerine getirilerek Şeyh Muhammed Nûru ’l-Arabî huzûr dersine dÂvet edilir. Orada kendisine meselenin keyfiyeti suÂl olunduğunda Hazret, şoyle cevap verir:
“Kulda cuz ’î bir irÂde elbette mevcuttur. Mes ’ûliyetin kaynağı da budur. Ancak herkeste ve her zaman değil. Mesel ben elbette cuz ’î bir irÂde sÂhibiyim. LÂkin pÂdişÃ‚hın emriyle geldim. Buradan kalkıp gitmek ise benim elimde değildir. «Gel» denilir geliriz; «git» denilir gideriz. Demek ki burada irÂdem -belli bir hususta- yok hukmundedir. Aynı şekilde pÂdişÃ‚hın huzûrunda bulunduğumdan dolayı yapabileceğim hareketler de sınırlıdır. BÂzı kimseler de aynen bu misÂlde olduğu gibi dÂimî bir sûrette Rab ’lerinin huzûrunda bulunduğunun idrÂki icinde yaşarlar. Allah her yerde hÂzır ve nÂzır olduğu halde pek cok kimse, kendilerini sÂdece namazda huzûr-ı ilÂhîde kabul ederler. HÂlbuki belli bir mÂnevî mertebeye yukselmiş olanlar, her an huzûr-ı ilÂhîde bulundukları idrÂki ile yaşarlar. Boyle kimselerde cuz ’î irÂdenin var sayılıp-sayılmayacağını varın siz takdîr edin.” demiş ve bu cevap pÂdişÃ‚hın hoşuna gittiğinden, Şeyh Muhammed Nûru ’l-Arabî ’ye ihsan ve ikramda bulunmuştur.
Sozun Ozu: Kul, bir irÂde sÂhibidir. Bu irÂde veya kudret, ona CenÂb-ı Hak tarafından bahşedilmiştir. Allah TeÂl ’nın her oluşta irÂdesi bulunmakla birlikte, rızÂsı sadece hayırdadır. Bir hocanın gÂyesi, talebesinin bilgi ile mucehhez olup sınıf gecmesidir. Talebe calışmaz ise hocanın yapacağı bir şey yoktur. Yine bir doktorun vazîfesi de, hastasını şifÂya kavuşturmaktır. Hasta, verilen receteyi tatbîk etmez ise, artık gelişen menfî neticeden sadece hastanın kendisi mes ’ûldur. Doktora herhangi bir curum isnÂd edilemez.
Diğer taraftan irÂdeyi, huzûrunda bulunduğumuz zÂta teslîm etmek, teslim edilen şeyden daha fazlasının ihsÂn edilmesine vesîle olur. YÂni bir kul, ihlÂs olculeri icerisinde kendi bakışını, CenÂb-ı Hakk ’ın sonsuz nazarına, ellerini O ’nun sonsuz yed-i kudretine, dilini O ’nun sonsuz kelÂm sıfatına, kulaklarını O ’nun nÂmutenÂhî işitmesine teslim ederse, bakış, duyuş ve idrÂk edişi bambaşka olur. YÂni verdiklerinden asl mahrum kalmaz. BilÂkis her teslim ettiği şey, sonsuzluğun icinden kendisine nice ebedî nasiplerle doner. Bunun icindir ki, dÂim huzûr-i ilÂhîde bulunduğunun idrÂki ile yuce irÂdesine teslim olabilen sÂlih kulları hakkında CenÂb-ı Hak, hadîs-i kudsîde mecÂzen:
“Onların goren gozu, işiten kulağı, tutan eli olurum...” buyurmaktadır. (BuhÂrî, RikÂk, 38)
EDEB DÂvud-i TÃ‚î şoyle anlatmıştır:
“Yirmi yıl Ebû Hanîfe Hazretleri ile birlikte bulundum. Bu zaman zarfında dikkat ettim, ne yalnızken, ne de yanında birileri varken başı acık olarak oturduğunu ve istirahat maksadıyla ayaklarını uzattığını hic gormedim. Kendisine:
«–Yalnızken ayağını uzatmanda ne mahzur var?» dedim.
Bana:
«–CenÂb-ı Hak karşısında edepli olmak daha efdaldir.» dedi.”
Sozun Ozu: Bir sultÂnın veya yuksek mevkide bir kimsenin huzûrunda olanlar dışarıda davrandıkları gibi davranamaz ve bulundukları yer ve makama uygun tavırlar sergileyebilmek icin gayret gosterirler. YÂni birinin huzûrunda olmak, ona munÂsip bir edebe burunmeyi gerektirir. EhlullÂh da her an AllÂh ’ın huzûrunda oldukları idrÂkiyle yaşadıklarından, edebi asl terk etmezler. Bundan dolayı bu edeb hÂli onların butun hayatlarına şÃ‚mildir. Zîr onlar her zaman ve mekÂnda yuce yÂrin huzurunda olduklarını perdesiz olarak goren ve delilsiz olarak hisseden Ârif gonullerdir. YÂni onlar:
“Her nerede olursanız olun, O (Allah) sizinle beraberdir.” (el-Hadîd, 4) sırrının ÂşinÂları olarak her anlarını AllÂh ile beraberliğin şuuruyla yaşarlar.
Demek istiyoruz ki; bazıları, kendilerini sadece namazlarda AllÂh ’ın huzûrunda hisseder ve bu hissediş onları hic olmazsa namazın erkÂnı olcusunde bir edebe sevk eder. EhlullÂh ise her an bu duygu ve duşunce icinde olduklarından onların namaz dışındaki hÂlleri ve edepleri de aynen namazdaki gibidir. Nitekim boylelerini tebcîl sadedinde:
“(O namaz kılanlar) ki namazlarında devamlıdırlar.” (el-MeÂric, 23) yÂni namazlarını ihmÂl etmemenin yanında devamlı namaz hÂli icinde olurlar, buyrulmuştur. Bu da namazları ihmÂl etmemenin yanında, namaz dışında bile devamlı o huzur hÂlini muhafaza etmeyi ifÂde eder.
HİZMETTE EDEB Ebû AbdullÂh Rugandî buyurur:
“Sakın sana verilen herhangi bir hizmeti kucuk gorme! Cunku, hizmet hizmettir ve sana ehemmiyetsiz gorunen bir hizmet -ceşitli sebeplerle- Allah katında cok ehemmiyetli olabilir. AllÂh ’ın rızÂsının hangi hizmette bulunduğu, bizim icin bir mechuldur! Onun icin murÂdına, yÂni AllÂh ’ın rızÂsına ulaşıncaya kadar her turlu hizmete devam et. Bu arada nÂil olduğun nîmetler ve mazhariyetler de, sadece şukur ve hizmetini artırsın.”
Sozun Ozu: Muhim olan bir hizmeti sadece yapmak değil, aynı zamanda onu ihlÂsla ve en guzel bir şekilde îf edebilmektir. Dolayısıyla hizmete talip olanların da maksatları hizmet etmiş olmak değil, AllÂh ’ın rızÂsına erişecek davranışlarda bulunabilmek olmalıdır. Yoksa sırf başkasının, yÂni kendisine makam, mevkî ve menfaat getirecek kimselerin gozune girmeyi temin edecek hizmetleri yapıp da bunun dışında kalan nice hizmetlere arkasını donmek, bir ebediyyet iflÂsıdır. Boyleleri zÂhiren birilerinin gozune girer, lÂkin CenÂb-ı Hakk ’ın rahmet nazarı onların uzerinden kalkar ve gazab-ı ilÂhî tecellî eder. Zîr hizmette muhim olan husus, bu Âlemde fÂnîlerin nazarında goz kamaştırıcı neticeler elde etmek değil, kişiyi Âhiret Âleminde mÂneviyat sultanı eyleyecek amel ve hizmetler ortaya koyabilmektir.
Bu itibarla sÂlik, her turlu hizmeti kendisine ganîmet bilmelidir. Olabilir ki, herkesin kucuk gorduğu bir hizmet icinde yerlere ve goklere sığmayacak kadar buyuk ecir ve ilÂhî mukÂfatlar gizlenmiştir. Zîr CenÂb-ı Hak, talep ettiğimiz nice deryÂları, ihlÂs ve samîmiyet imtihÂnı icin bazen bir damlanın icinde gizler ve gonullerin neye yoneldiğine nazar eder.
İLL EDEB İbn-i At -kuddise sirruh- şoyle der:
“Bu mÂnevî yolda terakkî edenler, sırf namaz ve oruc gibi farz ibÂdetlerle bu yuceliğe ulaşmış değillerdir. Aksine bunları eksiksiz ve kusursuz bir şekilde îf etmeye ilÂveten, fazîletli ameller ve davranışlarla yukselmişlerdir. Nitekim RasûlullÂh -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Efendimiz:
«KıyÂmet gunu bana en yakın olanınız, huy ve ahlÂk olarak en guzel olanınızdır.» buyurmuşlardır.” (Tirmizî, Birr, 71)
Sozun Ozu: ŞÃ‚ir ne guzel soyler:
Edeb bir tÂc imiş nûr-i Hud ’dan
Giy ol tÂcı emîn ol her belÂdan
Bir Ârif şÃ‚ir de şoyle der:
Ehl-i diller arasında aradım kıldım taleb
Her huner makbûl imiş, ill edeb ill edeb
Hakîkî edeb ve ahlÂk kahramanı olanlar, peygamberler ve velîlerdir. Bir de, bu zevÂtı tÂkip etmesini bilenlerdir ki, onlar, yuce bir ahlÂka sahip olma irÂdesini gosterirler. AhlÂkın esası, dînin olgunluğundan ayrı bir şey değildir. AhlÂk, hayvÂnî vasıflardan kurtulup insÂnî meziyetlerle ziynetlenmektir. Gercekte musluman olmak da, İslÂm ahlÂkına sahip olmaktır. Ulvî guzellikleri, hÂl ve davranışlara taşıyabilmektir.
HÂsılı akıl ve hikmet nazarı ile bakıldığında Kur ’Ân-ı Kerîm ’de en buyuk ve esaslı yer tutan mevzuun edeb ve ahlÂk olduğu gorulur. Ondaki tÂrihî kıssalar dahî ahlÂkı, yÂni davranış mukemmelliğini telkin maksadıyladır.
Hazret-i MevlÂn buyurur:
“Kalbim: «–Îman nedir?» diye aklıma sordu. Aklım da kalbimin kulağına eğilerek: «–Îman edebden ibÂrettir.» diye fısıldadı.”
“Onun icin edepsiz kimseler, yalnız kendisine kotuluk etmiş olmaz. O, belki edebsizliği yuzunden butun dunyÂyı ateşe vermiş olur.”
BİR HAK DOSTUNUN AHLÂK VE HİZMETİ Ahmed er-RifÂî Hazretleri her gorduğu şahsa selÂm verirdi. Bir koy veya kasabada birinin hasta olduğunu duysa, ilk fırsatta ziyaretine giderdi. Bir yolculuk esnasında karşılaştığı ÂmÂların ellerinden tutar, gidecekleri yere kadar goturuverirdi. Bir ihtiyarla karşılaşacak olsa, elindeki yuke yardım eder ve etrafındaki dostlarına Peygamber Efendimiz -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ’in şu hadîs-i şerîfiyle nasihatte bulunurdu:
“Kim bir ihtiyara hurmet ve yardım ederse, Allah TeÂl da ona, ihtiyarlığında hurmet ve hizmet edecek bir kimseyi ihsÂn eder.” (Tirmizî, Birr, 75)
Şehir dışına yapmış olduğu seyahatlerden donuşte, ormana gider, odun keser ve merkebine yukleyerek şehre getirir; bu odunları dullara, caresiz, fakir ve muhtaclara dağıtırdı.
Mecnun ve koturumlerin hizmetlerine koşar, elbiselerini temizler, birlikte oturur, onlarla sohbet eder, yemeklerini kendi elleriyle getirir ve yedirirdi. Sonra da onlardan du etmelerini isterdi. Muridlerine de:
“–Bu gibi Âcizleri ziyaret mustehab değil, vÂcip!..” derdi.
Birgun cocuklar oyun oynarken yanlarından gecmişti. Birkac cocuk, Ahmed er-RifÂî Hazretleri ’nin mÂnevî heybetinden korkup kactı. Hazret-i Pîr, derhal arkalarından koştu ve buyuk bir şefkat ve muhabbet icerisinde onları bağrına basıp gonullerini fethetti ve:
“–EvlÂtlarım! Goruyorsunuz ki, ben de Âciz bir kulum! Sizi endişelendirdiysem hakkınızı helÂl edin!” diye onlardan bir de ozur diledi.
Velhasıl: Hakk ’ın rız ve vuslatının tahsîl edildiği mÂrifetullÂh yolu, bembeyaz bir sayfaya benzer. Oyle ki, oraya yazılan butun yazılar da bembeyazdır ve bunları yalnız Hak TeÂl okur. Bu bakımdan ehlullÂh, bir omur boyu o sayfaya kara bir leke damlamaması icin cırpınırlar, oyle ki bir karıncayı dahî incitmekten cekinirler ve rızÂ-yı ilÂhîye nÂiliyet icin ahlÂk ve hizmetlerini dÂim tertemiz bir hÂlde Hakk ’a arz ederler. Zîr CenÂb-ı Hak buyurur:
“…Muhakkak ki Allah, tevbe edenleri ve tertemiz olanları sever.” (el-Bakara, 222)
FÂNÎLER DEĞİL BÂKÎ OLAN BİLSİN! İslÂm tÂrihinin ilk yıllarında Medîne-i Munevvere ’de bÂzı fakirlerin kapılarına mechûl bir kimse her sabah bir cuval erzak bırakmaktaydı. Bir sabah o fakirler uyandıklarında baktılar ki, kapılarına erzak konmamış. Sebebini merak ederlerken o esnÂda icli bir sal sesi duyuldu ve Medîne-i Munevvere Hazret-i Alî -radıyallÂhu anh- ’ın torunu Zeynel Âbidîn Hazretleri ’nin vefÂtı ile calkalandı. Herkes derin bir mÂteme burundu.
Bu peygamber evlÂdına karşı son vazîfeler îtin ile yapılmaya başlandı. Sıra mubÂrek nÂşının yıkanmasına geldiğinde, bu şerefli vazîfeyi yapacak olan zÂt, mevtÂnın sırtında ici su toplamış buyukce yaralar gorunce şaşırdı. Sebebini anlayamadı. Yakınlarına sorduğunda ise, ehl-i beytten orada bulunup bu sırra Âşin olan bir kimse, şunları soyledi:
“–Zeynel Âbidîn Hazretleri her sabah hazırladığı erzak cuvallarını sırtında taşıyarak erkenden fakirlerin kapısına goturur ve kimseye gorunmeden geri donerdi. Halk da bu cuvalları kimin bıraktığını bilmezdi. Sırtında gorduğunuz yaralar, işte o cuvalları taşımaktan oturu oluşmuş yaralardır.”
Kıssadan Hisse: Amellerini sırf Hak TeÂl ’nın rızÂsı icin yapanlar, onları, ifşÃ‚sı harÂm olan bir sır gibi halktan gizlemeye calışırlar. Zîr Hakk ’a Âit olduğu hÂlde halka arz edilen amellerde AllÂh ’a goturecek hicbir fazîlet kalmaz. Cunku onları ucub ve gurur başta olmak uzere binbir turlu nefsÂniyet kaplar. Dolayısıyla Hak yolunda yapılan her salih amel, «FÂnîler değil, BÂkî olan bilsin!» duşuncesiyle olursa makbûldur ve boyle fiillerin ecir ve mukÂfÂtlarını yazmaya ne kalemler kÂfî gelir, ne de murekkep yetişir.
Samîmî ve fedÂkÂr hizmetlerle AllÂh ’ın kullarını memnûn etmeye gayretli olurken nefsini değil, Hakk ’ı rÂzı edebilen isimsiz ve gercek kahramanlara ne mutlu!
KİMSEYİ HOR GORME! RivÂyet edilir ki:
Birgun İs -aleyhisselÂm-, İsrailoğulları ’ndan sÂlih zannedilen bir kimse ile şehir dışına cıkmıştı. Halk arasında fÂsıklığıyla meşhur gunahkÂr bir adam da buyuk bir eziklikle peşlerine takılmıştı. İstirahat icin mola verildiğinde bu gunahkÂr kul, samîmî bir nedÂmet ve mahcûbiyet hÂli icinde, gonlu kırık olarak onlardan ayrı bir yere oturdu ve merhametlilerin en merhametlisi olan Hak TeÂl ’nın yuce affına sığınarak:
“–Rabbim! Şu yuce peygamberinin hurmetine beni affet!” diye du eyledi.
Salih zannedilen kişi ise, onu fark edince kucumsedi, hakîr gordu ve ellerini semÂya kaldırıp:
“–AllÂh ’ım! Yarın kıyÂmet gunu beni bu adamla birlikte haşreyleme!” diye ilticÂda bulundu.
Bunun uzerine CenÂb-ı Hak Îs -aleyhisselÂm- ’a şoyle vahyetti:
“–YÂ ÎsÂ, kullarıma soyle; ikisinin de duÂsını kabul ettim. Boynu bukuk mucrim kulumu affedip kendisini cennetlik kıldım. Halkın sÂlih zannettiği kişiye gelince, onu da, benim affettiğim kulumla beraber olmak istemediği icin cennetliklerden kılmadım.”
Kıssadan Hisse: İlÂhî lÂnet ve gazaba uğrayanların dışında her ne sebeple olursa olsun AllÂh ’ın kullarını istihkar (hor-hakir gormek), kalbin bir cinÂyetidir. Bu cinÂyeti işleyenlerse, ilÂhî muhabbetten uzak, taş kesilmiş nasipsiz kalblerdir. Esasen bir kimse, başkasını kucumseyip hor gormekle onu alcaltmaktan ziyÂde, kendini alcaltıp perişÃ‚n etmiş olur. Nitekim Hazret-i Peygamber -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- buyurur:
“Birinin, din kardeşini hor ve hakîr gormesi, ona gunah olarak yeter.” (Muslim, Birr, 32)
ŞÃ‚ir ne guzel soyler:
HarÂbÂt ehline hor bakma zÂhid,
Defîneye mÂlik vîrÂneler var!
KİMSEYİ AYIPLAMA! Hamdun Kassar -kuddise sirruh- buyurur:
“Duşe kalka giden bir sarhoş gorduğunde dikkatli ol, sakın onu kınama! İhtimÂl ki, sen de aynı bel ile muptel olabilirsin!”
Sozun Ozu: Tasavvufî anlayışta; irşadda merhamet ve şefkat vardır; ayıplamak, hor gormek ve muhÂtabı rencide etmek yoktur. Zîr CenÂb-ı Hak kulunun, kudretinden bir sır olduğunu beyan buyurmaktadır. Bu sebeple gunÂhkÂra bakış tarzı olarak, camura duşmuş bir cevheri zÂil olmaktan kurtarma duşuncesi asıldır... Hor gormek ise, zÂyi olan cevheri ikinci kez zÂyî etmektir! Bu bakımdan CenÂb-ı Hak, kulların bu hatÂya duşmemeleri icin Âyet-i kerîmede:
“Ey mu ’minler! Bir topluluk, diğer bir toplulukla alay etmesin; olur ki (onlar) kendilerinden daha hayırlı olabilirler! Birtakım kadınlar da (başka) kadınlarla (alay etmesinler!). Belki (onlar da) kendilerinden daha hayırlıdırlar...” (el-HucurÂt, 11) buyurmuş ve kulların gunÂhlarını mîzÂn etme husûsunu kendine munhasır kılarak insanların bu dÂirenin icine girmelerini yasaklamıştır.
Diğer taraftan başkalarını ayıplayıp duran ve hor hakîr gorenlerin de aynı curum ve hat cukuruna duştukleri, coğu zaman muşÃ‚hede edilmiş ve bu durum:
“Gulme komşuna, gelir başına!” şeklinde bir darb-ı mesel hÂline gelmiştir.
YETİMİ SEVİNDİRMEK Serî-i Sakatî şoyle anlatıyor:
“Bir bayram gunu MÂruf-i Kerhî ’yi sokaklarda hurma cekirdeği toplarken gordum. Bu cekirdeklerle ne yapacağını sordum. Dedi ki:
«–Şurada kucuk bir cocuğun ağladığını gordum. Yanına yaklaşarak niye ağladığını sorduğumda, yetim olduğunu, arkadaşlarının elbiseleri gibi elbiseleri ve onların oyuncakları gibi oyuncakları olmadığını soyledi. Tekrar ağlamaya başladı. HÂli yureğimi dağladı. Onun icin bu hurma cekirdeklerini topluyorum. Bunları satacağım ve o cocuğun istediği elbise ve oyuncakları alacağım...»
Bu sozler benim de yureğimi dağladı ve Hazret-i Pîr ’den ric ettim:
«–MusÂadeniz olursa, ben o cocukla ilgilenirim, gonlunuz rahat olsun!» dedim. Sonra cocuğu alıp ihtiyaclarını karşıladım.”
Bu guzel amel-i sÂlih bereketiyle nÂil olduğu hÂli, Serî-i Sakatî, şoyle ifÂde eder:
“Gonlumde bu hizmetin bereketiyle oyle bir nûr peyd oldu ki, onunla bambaşka hÂllere mazhar oldum ve nice mÂnevî lezzetler tattım...”
Kıssadan Hisse: Yetimi sevindirip onlara sahip cıkmak, dînen cok teşvik edilen ve mukÂfatı buyuk bir amel-i sÂlihtir. Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ’in bu husustaki şu vaadi, Âşık gonulleri mest edecek bir muhtevÂdadır:
“Kendi yetimini veya başkasına Âit bir yetimi himÂye eden kimse ile ben cennette şoyle yanyana bulunacağız.”
Hadîsin rÂvîsi MÂlik bin Enes, Hazret-i Peygamber -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ’in yaptığı gibi işaret parmağıyla orta parmağını gosterdi. (Muslim, Zuhd, 42)
Bir başka hadîs-i şerîfte de şoyle buyrulur:
“Bir kimse sırf Allah rızÂsı icin bir yetimin başını okşarsa, elinin dokunduğu her sac teline karşılık ona bir sevap vardır.” (Ahmed b. Hanbel, Musned, V, 250)
Hadîs-i şerîfte işÃ‚ret edilen yetimin başını okşamaktan maksat, onun maddî ve mÂnevî her meselesiyle yakından ilgilenmektir.
DOSTLUK Sehl bin İbrÂhim şoyle anlatıyor:
İbrÂhim bin Edhem ’le dost idik. Bir keresinde ağır bir hastalığa tutulmuştum. Bunun uzerine İbrÂhim bin Edhem, elindeki butun her şeyi benim sıhhatim icin harcadı. Sonra iyileşmeye başladım. Bir ara kendisinden, canımın cektiği yiyecek bir şeyler istedim. Elinde bir şeyi kalmadığından merkebini satıp arzumu yerine getirdi. Sıhhate kavuştuğumda bir yere gitmek icin merkep lÂzım oldu ve:
“–Ey İbrÂhim, merkep nerede?” diye sordum. İbrÂhim bin Edhem:
“–Sattık.” dedi. Sıhhatim yol yurumeye musÂit olmadığı icin:
“–Peki ama şimdi ben neye bineceğim?” dedim. O Ârifler sultÂnı:
“–Sırtıma bineceksin, kardeşim!” dedi ve beni uc konak mesÂfesi boyunca sırtında taşıdı.
Kıssadan Hisse: İzzet ve ikramla dolu, guzel ve iyi gunlerde herkes dosttur. Ancak asıl dostluklar zor gunlerde ortaya cıkar ve değeri hicbir şeyle olculemez. Bu bakımdan velÂyet sırrı, nice kotuluklerle dolu şu duny gunlerinde AllÂh ’a, Rasûlu ’ne ve sÂlih mu ’minlere dost olmak ve onlarla dost kalabilmektedir.
Diğer taraftan bilhassa ihtiyac icindeki mu ’min kardeşlere yapılan ferÂgÂt ve fedÂkÂrlık, CenÂb-ı Hakk ’ın rahmetini celbeder. Cunku CenÂb-ı Hak, kullarına karşı sonsuz bir rahmet ve merhamet sahibidir ve Hazret-i Peygamber -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ’i de Âlemlere rahmet olarak gondermiştir. Hadîs-i şerîfte buyrulur:
“Şefkat ve merhamet ehline RahmÂn olan Allah da merhamet eder.” (Ebû DÂvud, Edeb, 58)
DOSTLUKTAN MAKSAT Abdullah bin MubÂrek Hazretleri, kotu huylu bir kimseyle yolculuk yapmıştı. Seyahatleri bitip ayrıldıklarında Abdullah bin Mubarek icli icli ağlamaya başladı. Bu hÂle şaşıran dostları:
“–Neden ağlıyorsun? Seni boylesine mahzun eden şey nedir?” diye sordular.
O kadri yuce Hak dostu, bir ic cekti ve nemli gozlerle:
“–O kadar yolculuğa rağmen beraberimde bulunan arkadaşımın kotu hÂllerini duzeltemedim. O bîcÂrenin ahlÂkını guzelleştiremedim. Duşunuyorum ki; acab benim bir noksanlığımdan oturu mu ona faydalı olamadım? ŞÃ‚yet o, benden kaynaklanan bir hatÂdan dolayı istikÂmete gelmediyse, yarın hÂlim nice olur!..” dedi ve hıckırıkları boğazında duğumlenmiş bir vaziyette ağlamasına devam etti.
Kıssadan Hisse: Dostluklar dÂim mÂnevî acıdan faydalı bir maksat uzerine bin edilmelidir. Buna gore sÂlihlerle dostluk ve ulfet, onlardan istifÂde icin; sÂlih olmayan ve hatt noksanlıkları bulunan mÂnen zayıf kimselerle dostluk ve ulfet ise, onlara faydalı olabilmek icin olmalıdır. Zîr mÂnevî faydadan uzak ve sırf gafletle tesis edilmiş dostluklar, iki dunyÂyı da mahvedecek bir zarar demektir. Ve bu zararın en hafifi dahî:
“Kır atın yanında duran, ya huyundan ya suyundan!” meselince bir Âkıbet yaşatır.
Diğer taraftan noksan ve eksiği bulunan kimseleri istikÂmete yoneltirken takip edilecek uslûp, menfî bir netice karşısında onları rencide etmek değil, acaba bende bir kusur var mı, diye once kendi nefsini muhÂsebe etmektir. Zîr eğer bizden kaynaklanan hatÂlar ve eksiklikler dolayısıyla muhÂtabımızı doğru yola sevk edememişsek, bunun hesap ve vebÂli cok ağır olur. GÂye, perde olmak değil, perdeleri acıp hakîkati gosterebilmektir.
TAM TESLÎMİYET RivÂyetlerde bildirildiği uzere CenÂb-ı Hak, Mûs -aleyhisselÂm- ’ı Firavun ’a gonderdiği zaman ona şoyle buyurdu:
“Firavun ’a git; cunku o iyice azdı...” (TÂhÂ, 24)
Mûs -aleyhisselÂm-, Âile efrÂdını ve davarlarını zÂhirde emÂnet edeceği bir kimse bulunmadığından:
“–YÂ Rabbî! Ev halkım ve davarlarım ne olacak?” dedi. Bunun uzerine CenÂb-ı Hak, «muhafaza edenlerin en hayırlısı» olduğunu hatırlatarak şoyle buyurdu:
“–Ey MûsÂ! Ben ’i bulduktan sonra başka ne istersin? Sen Ben ’im emrimi edÂya koş! Bana bağlan ve teslîmiyet goster! İstersem, kurdu koyunlarına coban eder ve meleklerimi de Âilene muhÂfız kılarım.
Ey MûsÂ! Nedir bu duşunduğun? Anan seni denize attığı zaman seni kim kurtardı? Bundan sonra seni anana tekrar kim kavuşturdu? Sen hani, birini kaz ile oldurmuştun de Firavun seni aramaya koyulmuş ve oldurmeye azmetmişti; o vakit seni ondan kim muhÂfaza etti?..”
Mûs -aleyhisselÂm- bu soylenenleri hem dinliyor, hem de her cumlenin sonunda:
“SEN, SEN, SEN YÂ RABBÎ!..” diyordu.
Kıssadan Hisse: Elbette ki Mûs -aleyhisselÂm- butun peygamberler gibi teslîmiyetin zirvesinde idi. Ancak peygamberler insanlara birer ornek şahsiyet olduğundan CenÂb-ı Hak, bizler icin muhim olan bazı hususları onlar uzerinde tecellî ettirir ve boyle durumlarda nasıl davranacağımıza işÃ‚ret buyurarak gonulleri irşÃ‚d eyler. Nitekim bu kıssada da anlatılmak istenen, butun Âlemlerin sahibi ve Rabbi olan Allah TeÂl ’nın emirleri karşısında hicbir beşerî mÂzeretin gecerli olmayacağını beyandır. Cunku O ’nun emrini yerine getirmeye azmedenlerin ihtiyac duyacağı her turlu yardım, ihsÂn ve muhÂfazaya yegÂne kÂdir O ’dur. Eğer kul ihlÂs ve samîmiyetle Hakk ’ın rızÂsına rÂm olarak emirlerini îfÂya gayret gosterirse, O ’nun her hÂlukÂrda kendisine yÂr ve yardımcı olduğunu muşÃ‚hede eder. Nitekim o HÂfız-ı Mutlak, Mûs -aleyhisselÂm- ’ı Firavun ’un sarayında buyutmuş, İbrÂhîm -aleyhisselÂm- ’ı Nemrûd ’un ateşleri ortasında gulistÂna garketmiş, AshÂb-ı Kehf adı verilen sÂlih gencleri uc yuz kusur sene bir mağarada uyku hÂlinde zÂlimlerin şerrinden muhÂfaza etmiş ve Muhammed Mustaf -aleyhissalÂtu vesselÂm- ’ı da nice tehlikelerden sıyÂnet etmiş, husûsiyle Sevr Mağarası ’nda O ’nu, duşmanlarının gozlerinden gizlemiştir. ŞÃ‚ir ne guzel soyler:
Kimseden ummam inÂyet, hÂfızım olsun HudÂ,
Ben tevekkul eylerem: «FallÂhu hayrun hÂfiz»[4]
Seyrî
MUMİNİN DUÂSINI ALMAK MÂruf-i Kerhî ’nin oruclu olduğu bir gun idi. İkindi vaktine yakın pazardan gecerken bir sakanın (sucunun):
“–Bu sudan icene Allah rahmet ve bereketi ile muÂmele eylesin!” diye du ettiğini gordu ve icÂbet edip orucunu bozdu. Yanındakiler:
“–Efendim, orucunuzu nicin bozdunuz?” dediler. MÂruf Hazretleri:
“–Sakanın duÂsındaki berekete nÂil olmak istedim.” buyurdu. VefÂtından sonra kendisini ruyÂda gorup sordular:
“–Allah sana nasıl muÂmele etti?” Cevap verdi:
“–Sakanın o hÂlisÂne duÂsı bereketiyle Rabbim beni bağışladı. Bana merhametle muÂmele buyurdu.”
Kıssadan Hisse: Gonlu AllÂh ile beraber olan nice garipler vardır ki, bazen onların duÂları nÂfile ibÂdetten daha muessirdir. Ancak ifÂde etmeli ki, daha muhim bir fazîlet dolayısıyla bozulan nÂfile oruclar, sonradan kaz edilmelidir. Zîr artık vÂcip hukmundedir. Burada anlatılmak istenen husus, ehemmi (daha onemliyi) muhimme tercih edebilmektir. Cunku an gelir nice kucuk gorulen şeylerde pek buyuk faydalar bulunabilir. Diğer taraftan vîrÂne hÂlindeki bazı yerlerde nice definelerin gizli olabildiği gibi, kullar a