Tasavvuf nedir, nasıl tarif edilebilir? Gerek Muslumanlar arasından gerekse İslÂm ’ın dışındaki cevrelerden «İslÂm ’ın mÂnevî boyutu» diyebileceğimiz bu alana yoğun bir alÂka gozleniyor. Bu alÂkanın sebepleri neler olabilir? Osman Nuri Topbaş Hocaefendi cevapladı.Tasavvuf; Kitab ve Sunnet muhtevÂsı icinde, murÂkabe ve ihsÂn duyguları ile kulluğu en guzel bir şekilde yaşayabilmektir. Tasavvuf, kulluğu engelleyici mÂniaları ortadan kaldırmaktan ve kulluğa vesile olacak imkÂnları temin etmekten başka bir şey değildir.
İMANDAN İHSANA TASAVVUF Altınoluk: Efendim, “ÎmÂndan İhsÂna Tasavvuf” isimli bir kitap hazırladınız. Bugune kadar tasavvufa dÂir pek cok eser yazılmışken yeni bir kitap telifine neden luzum hissettiniz?
–Doğrudur. Tasavvufa dÂir pek cok kitap yazılmıştır. Ancak dinamik olan hayÂtın akışı icindeki med ve cezirler, yÂni toplumun maddeye rÂm olduğu, ictimÂî huzur ve sukûnun bozulduğu devreler, insanların karşısına her gun yeni birtakım ihtiyaclar cıkarır. Meselelerin ozu aynı olmakla beraber zamanla yeni yeni goruşler ve talepler doğar. Bunların değerlendirilmesi ve boyle ihtiyacların karşılanması icin şer ’î kitaplar ve tarihe dÂir eserlerde de olduğu gibi tasavvufî meselelerin de her devirde o devrin îcap ve ihtiyaclarına gore rûhî eğitimin zarûreti olarak yeniden yazılması luzûmu vardır. YÂni tasavvufî hakîkat ve gerceklerin her zaman doğru bir şekilde dile getirilip ifÂde edilmesi, yanlış anlayış ve taşkınlıkların duzeltilmesi, pek muhim bir zarûrettir. Elbette sadece bu zarûretle değil, tasavvufun ihtiv ettiği engin guzelliklerin de zamanın ve mekÂnın şartlarına gore butun gonullere takdîm edilebilmesi icin tasavvufî sahÂ, Âdeta bir eserler deryÂsı hÂlindedir.
İşte biz de bu deryÂya, aynı gÂyeler icerisinde ÂcizÂne bir gonul damlası takdîm etmeye calıştık. Bir damla, cunku tasavvuf “kÂl”den (sozden) ziyÂde “hÂl” olduğundan, eserimiz, gonulleri yuce huzûra yonlendirmede bir kopru vazîfesi îf edebilirse kendimizi bahtiyar addederiz. YÂni eserimizi şimdiye kadar yazılmış olanları gecmek iddiÂsıyla kaleme almış değiliz. Boyle bir hÂlden teeddub ederiz. Bizim yaptığımız; gunumuze kadar telif edilmiş tasavvufî eserler ve Hak dostlarının feyizli yaşayışlarından hareketle, tasavvufu zamanımız şartlarına gore, genel hatlarıyla ve maslahata uygun tarzda yeniden gundeme taşımaktan ibÂrettir. EsÂsen bu eser, Hak dostlarının tasavvufî mirasından suzulerek gunumuz insanına sunulan bir testi sudur.
"MÂRİFETULLAH UFKUNA KANAT CIRPARLAR" Hak dostları ki, doğan guneşe, ışık huzmelerinin gurûbda resmettiği rengÂrenk tablolara, hayrete gark olmuş bir sûrette bakar ve her vesîle ile mÂrifetullÂh ufkuna kanat cırparlar. Onlar, bir yılana bile muhabbet dolu gozlerle nazar ettiklerinden, başkalarının duyduğu urkuntu yerine, bu hayvanın derisindeki hÂrelere, ayakları bulunmamasına rağmen hareketlerindeki sur ’at ve cevvÂliyete meftûn olurlar. YÂni bu has kullar, butun mahlûkÂta muhabbet ve hikmet nazarıyla baktıklarından, vahşî hayvanların tasallutundan bile sÂlimdirler.
Yine bu eser, tasavvufu İslÂm ’dan ayrı bir disiplin ve uslûp gibi goren anlayışın doğru olmadığını ortaya koymak sûretiyle, dînin zÂhir ve bÂtınının bir butun hÂlinde feyiz ve huzur icinde yaşanmasının luzûmunu acık bir şekilde ifÂde etmek gÂyesiyle telif edilmiştir. Bu gÂyeyi serlevha olarak vurgulamak uzere de kitaba, “ÎmÂndan İhsÂna Tasavvuf” adı verilmiştir.
Bu eserin yazılma gÂyesi, îmÂn ve İslÂm ’ın “ihsÂn”la taclanmasını, yÂni ilÂhî muşÃ‚hede altında bulunma duygusunun kalbde bir şuur hÂlinde sÂbitleşmesini temine medÂr olmaktır.
Cunku gercek tasavvuf, Kitab ve Sunnet ’in duygu derinliği icinde sır ve hikmetlerden nasip alarak yaşanmasıdır. Kitab ve Sunnet ’in muhtevÂsının dışına taşan her hÂl, kÂl ve davranış bÂtıldır. Bu hakîkati ifÂde etmek icin de: “Pergelin sÂbit ayağı şeriattır.” denmiştir. Hazret-i MevlÂn buyurur:
“Biz pergel gibiyiz. SÂbit ayağımız şeriatta, oteki ayağımızla yetmiş iki milleti dolaşmaktayız.”
“Şeriat bir muma benzer, ışık tutar, yol gosterir. Mumu ele almakla yol aşılmış olmaz. Ama o ele alınmadan da yola duşulemez. Şeriatın ışığında yola duşup gitmeye başladın mı, işte bu gidişin tasavvuftur.”
Diğer taraftan kulun, Rabbini her an goruyormuşcasına kendisine cekiduzen verip, o minvÂl uzere hayÂtını tanzîm etmesi ve ilÂhî muşÃ‚hedenin kalbde sabitleşerek şuur hÂline gelmesi olarak ifÂde edilen ihsÂn, AllÂh ’a yakın kulların ruh mîrÂcıdır. O; mÂnevî, rûhî, sırrî ve ilÂhî hakîkattir. Mutasavvıfların hedefi bu hakîkate ulaşmaktır. Bu da AllÂh ile kurulan rûhî ve derûnî rÂbıtayı ifÂde eder. Sıhhatli bir şekilde bu rÂbıtayı kuran kişi, Rabbin velî kulu hÂline gelir. Boylece o, ilÂhî ahlÂk ile ahlÂklanmış olur.
EDEBÎ ÂLEME HAZIRLIK Bu hÂl ise, AllÂh ’a en guzel şekilde kulluk ve ebedî Âleme ciddî bir hazırlıktır. YÂni tasavvuf, kulluğu en guzel bir şekilde yaşayabilmektir. Zîr CenÂb-ı Hak insanı kendisine kulluk etmesi icin yaratmıştır. Dolayısıyla tasavvuf, kulluğu engelleyici mÂniaları ortadan kaldırmaktan ve kulluğa vesîle olacak imkÂnları temin etmekten başka bir şey değildir. O, nice yaraları sararken, nice kurak toprakları yemyeşil ve munbit bir gulistan hÂline getirmekte ve nice vîrÂne gonulleri mÂmur bir saray eylemektedir. Kısacası tasavvuf, şu gurbet Âleminden sonsuz vuslat Âlemine giderken kulları Hak katında «ne guzel kul» rutbe ve taltîfine mazhar kılacak nûrlu bir yoldur. Bu da, hic şuphesiz ki îmÂnın ihsÂn kıvamına gelmesi ile mumkundur.
Altınoluk: Soyledikleriniz, aynı zamanda kitabın muhtev ve cercevesini de yansıtıyor herhÂlde. Bu bakış acısı etrafında kitabınızda genel olarak nelerden bahsediliyor? Ozellikle neler gundeme getirildi?
–Eserimizde tasavvufun umûmî olarak muhtevÂsını verdikten sonra, onun ana mevzûunu teşkil eden mÂrifetullÂh, muhabbetullÂh, tezkiye-i nefs, tasfiye-i kalb, tasavvufî uslûb vb. hususları îzÂh etmeye gayret ettik. Başta Peygamber -aleyhissalÂtu vesselÂm- olmak uzere, o mubarek varlığın vÂrisleri olan İslÂm buyuklerinin davranışlarından ornekler sunmaya calıştık. Yer yer de tasavvufun derinlik ve incelikleriyle ilgili birtakım tereddut ve muhÂlif goruşlere cevap mÂhiyetinde -şahısları hedef alarak değil sadece fikir plÂnında- mÂlumatlar arz ettik.
Ayrıca eserde, tasavvufun arzu ettiği mÂnevî terbiyeden uzak bÂzı kimselerin, ya iyi niyetle fakat cÂhilÂne ya da gafletlerinden oturu aksak, kifÂyetsiz ve yersiz uygulamalarının bu mubÂrek yol ile bir alÂkasının bulunmadığına temas ettik. Zîr tasavvuf, Kur ’Ân-ı Kerîm ve hadîs-i şerîflerde bilhassa ifÂde buyrulan nefsi tezkiye etmek sûretiyle insanı olgunlaştırmayı ve boylece ebedî saÂdete kavuşturmayı hedefler. Bu husus, CenÂb-ı Hakk ’ın ust uste yemin ederek dikkat cektiği bir hakîkattir. Şems Sûresi ’nde buyrulur:
“ZÂt-ı ulûhiyetim hakkı icin; Guneş ’e ve onun kuşluk vaktindeki aydınlığına, guneşi tÂkip ettiğinde Ay ’a, onu acığa cıkarttığında gunduze, onu orttuğunde geceye, gokyuzune ve onu bin edene, yere ve onu yayıp doşeyene, nefse ve ona birtakım kÂbiliyetler verip de iyilik ve kotuluklerini (fucûr ve takvÂsını) ilhÂm edene YEMÎN OLSUN Kİ;
Nefsini kotuluklerden arındıran (maddî ve mÂnevî kirlerden temizleyen) mutlak kurtuluşa ermiş; onu kotuluklere gomen de elbette husrÂna uğramıştır.” (eş-Şems, 1-10)
CenÂb-ı Hakk ’ın yemin etmesi, uzerinde yemin edilen varlıkların kıymet ve şereflerini bildirmekle beraber, aslında o yeminden sonra ifÂde edilen ilÂhî gaye ve murÂdın yucelik, azamet ve ehemmiyetini gostermek icindir. Bu Âyetlerdeki yeminlerde de durum boyledir. Ancak şu farkla:
NEFS TEZKİYESİ CenÂb-ı Hak, bu Âyet-i kerîmelerde ust uste tam yedi defa yemin etmekte, ardından bir de mÂnÂyı daha cok kuvvetlendirmesi icin “قَدْ” (mutlaka) edatını kullanmakta ve ancak bu guclu te ’kid ve te ’yidlerden sonra bildirmektedir ki:
“Nefsini arındırıp temizleyen kimse, mutlaka kurtuluşa erecek; aksine onu gunah ve mÂsiyetlerle kirleten kimse de muhakkak husrÂna uğrayacaktır...”
CÂlib-i dikkattir ki Kur ’Ân-ı Kerîm ’de CenÂb-ı Hak, nefs tezkiyesinden başka hicbir hususta boyle ust uste yedi defa yemin etmemektedir. Bu gercek, insanın kurtuluşu icin nefs tezkiyesinin ne derecede onemli ve zarûrî olduğunu ifÂdeye kÂfîdir.
İşte “ÎmÂndan İhsÂna Tasavvuf” ismiyle kaleme aldığımız bu eser, Hak dostlarının bu hakîkati, yÂni nefs tezkiyesini; soz, hÂl ve davranış guzellikleri ile îzÂhından ibÂrettir.
Altınoluk: Butun bunlar, şuphesiz “nasıl bir tasavvuf” suÂlinin de cevabı. Buna gore efrÂdını cÂmî, ağyÂrını mÂnî bir şekilde tasavvufu nasıl tÂrif etmeliyiz? Bu suÂli, zÂt-ı Âlînizden “tasavvuf tÂrifi veya tÂrifleri yahut bu meyanda değerlendirmeler” şeklinde de duşunebilirsiniz.
–Tasavvuf, yaşandıkca tadılan ve idrÂk edilen bir ilim olduğundan onun hakkında herkes, umûmiyetle tattığı ve idrÂk ettiği yon ve hususları ele almıştır. Bunun neticesinde de tabiî olarak pek cok tÂrifler ortaya cıkmıştır. Diyebiliriz ki, bu yolun onde gelenleri, Âdeta her kesitinden muhtelif ışıklar yansıyan bir kristalin sadece kendilerine akseden kısmını acıklama yolunu tutmuştur.
Hak dostlarının, nÂil oldukları rûhÂnî tecellîlere gore yaptıkları sayısız tasavvuf tÂriflerinden bazıları şoyledir:
Tasavvuf, guzel ahlÂk ve edeptir. Tasavvuf, nefs tezkiyesi ve kalb tasfiyesidir. Tasavvuf, sulhu olmayan mÂnevî bir cenktir. Tasavvuf, ihlÂstır. Tasavvuf, istikÂmettir. Tasavvuf, rız ve teslimiyettir. Tasavvuf, yÂr olup bÂr olmamaktır. YÂni herkesin yukunu cekmek ve buna mukÂbil kimseye yuk olmamaktır. Bu muhtelif tÂriflerin ortak yonleri itibÂriyle tasavvuf; mu ’min­lerin ic Âlemini duzelterek onları mÂnen tekÂmul ettiren, kulu ahlÂk-ı hamîdeye erdirerek Hakk ’a yaklaştıran ve bu sûretle de mÂrifetullÂh ’a ulaştı­ran bir ilimdir, diyebiliriz.
TASAVVUF MANZÛMESİ'NDEN İNCİLER Aksaray Olanlar DergÂhı Şeyhi İbrahim Efendi ’nin meşhur «tasavvuf manzûmesi» de baştan sona pek guzel tasavvuf tÂrifleri ile doludur. İşte bunlardan birkacı:
BidÂyette tasavvuf sûfî bî-cÂn olmağa derler
NihÂyette gonul tahtında sultÂn olmağa derler
“Tasavvufun başlangıcı, maddî varlığından sıyrılan ve kendinde bir varlık gormeyen, kısaca irÂdesini Hakk ’a teslim etmiş bir sûfî olabilmektir. Sonu ise, butun ilÂhî guzellikleri kazanarak gonul tahtının sultÂnı olmaktır.”
Tasavvuf urvetu ’l-vusk yukun can ile cekmektir
Tasavvuf mazhar-ı ÂyÂt-ı gufrÂn olmağa derler
“Tasavvuf, Hakk ’ın insana yuklediği ilÂhî emÂnet olan Kur ’Ân-ı Kerîm ve onun getirdiği mes ’ûliyeti canla başla taşımaktır. Tasavvuf, ilÂhî mağfireti mujdeleyen Âyetlerin mazharı olmaya derler.”
Tasavvuf ism-i Âzamla tasarruftur butun kevne
Tasavvuf cÂmi-i ahkÂm-ı Kur ’Ân olmağa derler
“Tasavvuf, butun kÂinÂta «İsm-i a ’zam»la tasarruf etmektir. Yine tasavvuf, Kur ’Ân hukumlerini gonulde cem etmek, yÂni canlı bir Kur ’Ân olabilmektir.”
Bu ifÂdeler ışığında tasavvuf; gonlun, maddî-mÂnevî kirlerden arınıp guzel ahlÂk ve vasıfları kazanma, dîni, ozune uygun bir keyfiyette ihlÂs ve feyizle yaşayabilme gayretidir. Bu itibarla tasavvuf, sırf aklın cozmeye kÂfî gelmediği maddî veya mÂnevî hÂdiselerdeki sırrî oluşlar, hikmetler ve yuce muammÂları kuşatıcı bir goruş olgunluğuna ulaşmaktır. Gonlun, sonsuz rûhÂnî hazlara meftun olmak sûretiyle onunde Âdeta bir ayak bağı olan nefs engelini bertaraf etmeye calışmaktır. YÂni tasavvuf, oncelikle rûhun hapsedilmiş olduğu bedenin nefsÂnî temÂyullerini aşmaktır. Daha sonra ise butun hÂdiselerin ozundeki sırrî hakîkatleri ve o hakîkatlerin de arkasında cereyÂn eden ibret ve hikmet safhalarını ÂrifÂne bir uslûb ile temÂşÃ‚ edebilmeyi sağlayan birtakım bilgiler, mÂnevî hÂller, kalbî duyuşlar, sunûhatlar ve tecellîlerdir.
Bu itibarla tasavvuf, AllÂh Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Efendimiz ’in mubÂrek hayÂtıyla zÂhiren ve bÂtınen butunleşerek, engin bir muhabbetle kaynaşmaktır. Cunku o, RasûlullÂh -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ’in zÂhirî-bÂtınî, ic ve dış tecellîleri, yÂni hÂlidir. Onun icindir ki, Hazret-i Peygamber -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ’in rûhÂniyetinden hisse alabilmek ve rûhen O ’nunla mezc olabilmekten ibÂrettir.
Diğer bir ifÂdeyle tasavvuf, aşk ile birleşen îmÂn, vecd ile îf edilen ibÂdet ve davranış guzelliğidir. HÂsılı tasavvuf, Âdem -aleyhisselÂm- ’a “rûh ufurulmesi”yle başlayan bir yuce nasîbin, Âhirzaman Nebîsi ’ndeki kemÂl tezÂhurunden, muhabbet dolu kalblere akseden feyiz şebnemleridir.
İSLÂM'IN MÂNEVÎ BOYUTU Altınoluk: Tarih boyunca tasavvuf sahasına olan yoğun alÂkanın, yaptığınız tÂrifler etrÂfında yaşanan samîmî bir îmÂn ve irfÂn hayÂtı sebebiyle gercekleştiğini duşunebilir miyiz? Hakîkaten dun olduğu gibi bugun de tasavvuf, -zaman zaman kasıtlı ithamlar dolayısıyla gozden duşurulmeye calışılsa da- gun gectikce daha cok alÂka duyulan bir İslÂmî saha durumunda. Gerek Muslumanlar arasından gerekse İslÂm ’ın dışındaki cevrelerden «İslÂm ’ın mÂnevî boyutu» diyebileceğimiz bu alana yoğun bir alÂka gozleniyor. Bu alÂkanın sebepleri neler olabilir?
–Tasavvuf, insanı rûha yoneltir. Rûha, ferdî istîdÂda uygun bir mÂnevî tatmin yolu acar. Bunun icin de insanın nefsini ve rûhunu alÂkadar eden her hususla ilgilenir. YÂni kulun, mÂnevî yolculuğunda kat ettiği butun mesÂfeler, irtibat hÂlinde olduğu butun Âlemler, yaşadığı binbir turlu ahvÂl ve nihÂyet, Âlemlerin Rabbi olan AllÂh ’ı bulabilme, kalben tanıyabilme ve O ’na kulluk etme gibi sayısız hususlarla alÂkadar olur.
Boyle olduğu icin de toplumun her kesimine hitÂb edebilen tasavvuf, bir yandan iktisÂdî ve ictimÂî rahatlık zamanlarındaki rehÂvet ve gevşeklikleri engelleyerek mÂnevî zindeliği devam ettirmiş, diğer yandan da istilÂ, işgal ve zulum dolu zor donemlerin kargaşa ve bunalımları arasında daralmış gonullere ulvî pencereler acarak feyizli tesellî nefesleri aldırmış; yaralı gonullere merhem, yorgun dimağlara ve kurak ruhlara Âb-ı hayÂt olmuştur. O, bir yandan guzel ahlÂk ve ibÂdette zirveleşenlere tevÂzu ve mahviyet telkin ederek gurur, kibir ve ucuptan muhÂfazasını sağlamış, bir yandan da gunah cukurunda boğulan kullara engin bir af, musÂmaha, merhamet ve rahmet gibi can simitleri uzatmıştır. Nitekim Moğol istîlÂlarından sonra butun bir Anadolu ’yu saran kargaşanın ortaya cıkardığı huzursuzluk ve ıztırapları teskin ve tesellî edici olarak o devirde tasavvufî cereyanların kuvvet kazandığı ve pek cok buyuk mutasavvıfın da zuhûr etmiş olduğu husûsu tÂrihî bir gercektir.
Cunku tasavvuf, aklın kÂfî gelmediği meselelerde, kalbi devreye sokarak teslîmiyetle yola devÂm eder. Meseleleri, Kur ’Ân ve Sunnet ’e mutÂbık keşf ve ilhÂm gibi kalbdeki tecellîlerle vuzûha kavuşturur. Bu sûretle ferdi, nihÂî bir tatmine ulaştırır. Gecen asrın onde gelen İslÂm Âlimlerinden Muhammed HamidullÂh ’ın şu ifÂdeleri pek mÂnidar ve ibretlidir:
“Benim yetişme tarzım akılcıdır. Hukûkî calışma ve incelemeler bana, inandırıcı bir şekilde tÂrif ve ispat edilemeyen her şeyi reddettirmiştir. Muhakkak ki ben, namaz, oruc vs. gibi İslÂmî vazifelerimi tasavvufî sebeplerle değil, hukûkî sebeplerle îf ediyorum. Kendi kendime diyorum ki:
«AllÂh benim Rabbimdir. SÂhibimdir. O bana bunları yapmayı emretmiştir. O hÂlde yapmalıyım. Bundan başka, hak ve vazîfe birbirine bağlıdır. AllÂh bunları ben istifÂde edeyim diye bana emretmiştir; şu hÂlde ben O ’na şukretmekle vazîfeliyim.»
Batı toplumunda, Paris gibi bir muhitte yaşamaya başladığım zamandan beri hayretle gormekteyim ki, hristiyanları İslÂm ’ı kabûle sevk eden, fıkıh ve kelÂm Âlimlerinin goruşleri değil, İbn-i Arabî ve MevlÂn gibi sûfîlerdir. Bu konuda benim de şahsî muşÃ‚hedelerim olmuştur. İslÂmî bir konuda benden bir îzah istendiği zaman, benim verdiğim aklî delillere dayanan cevap, soranı tatmîn etmiyordu; fakat tasavvufî îzah meyvesini vermekte gecikmiyordu. Bu konuda tesir gucumu gittikce kaybettim. Şimdi inanıyorum ki, HulÂgu ’nun yakıp yıkan istîlÂlarından sonra Gazan Han zamanında olduğu gibi, bugun en azından Avrupa ve Afrika ’da İslÂm ’a hizmet edecek olan, ne kılıc ne de akıldır; fakat kalb, yÂni tasavvuftur.
Bu muşÃ‚hededen sonra, tasavvuf konusunda yazılan bÂzı eserleri incelemeye başladım. Bu, benim gonul gozumu actı. Anladım ki; Hazret-i Peygamber zamanındaki tasavvuf ve buyuk İslÂm mutasavvıflarının yolu, ne kelimeler uzerinde uğraşmak ne de mÂnÂsız şeylerle meşgûl olmaktır; fakat insan ile AllÂh arasındaki en kısa yolda yurumektir, şahsiyetin geliştirilmesi yolunu aramaktır.
İnsan, kendisine yuklenen vazîfelerin sebeplerini arıyor. MÂnevî sahada maddî îzahlar bizi hedeften uzaklaştırmaktadır; ancak mÂnevî îzahlardır ki insanı tatmîn etmektedir.”
Bu ifÂdeler de gosteriyor ki tasavvuf, ağır sanÂyinin, fennî terakkînin zirvelere tırmanması ile birlikte bir taraftan ictimÂî ve iktisÂdî buhranı artırdığı, diğer taraftan da insanı bir makinanın dişlisi hÂline getirdiği cağımızda pek ehemmiyet arz etmektedir.
Kaynak: Osman Nûri Topbaş, Son Nefes, Erkam Yayınları
İslam ve İhsan
TASAVVUF NEDİR?