Kur ’an ’da bazı kıssaların, ayetlerin ve cumlelerin sık sık tekrarlanmasının sebebi ve hikmeti nedir? Kur ’an ’daki tekrarların sebepleri ve sırları.Kur ’Ân kıssalarının en muhim husûsiyetlerinden biri de tekrarlardır. Tekrar, Kur ’Ân-ı Kerîm ’de diğer mevzûlardan ziyÂde kıssalarda kendini gosterir. Her sûrede bir kıssa zikredilmemekle beraber bir kıssa aynı sûrede de tekrarlanmamıştır. Bu, as­lında tam bir tekrar şeklinde de değildir; sûrenin umûmî havası icerisinde siyÂk ve sibÂk mun­sebetiyle her seferinde farklı ayrıntılar ihtiv eden bir uslûb Âbidesidir.
KUR ’AN ’DA AYNI KISSALAR NEDEN TEKRAR TEKRAR ANLATILIYOR? Nitekim her farklı detay, değişik ibretlere medÂr olarak, gonullerden gayb Âlemlerine doğru binbir ulvî pencere acmaktadır. Mesel Hazret-i Âdem -aleyhisselÂm- ’a İblîs ’in secde etmemesi mes ’elesi, mukerreren yedi sefer bildirilir ve her birinde, İblîs ’in hîle ve des­îselerinden birine dikkat cekilir.
Bu tekrarların hikmetini beyÂn sadedinde Âyet-i kerîmelerde şoyle buyrulur:
“(Rasûlum!) Biz onu boylece Arapca bir Kur ’Ân olarak indirdik ve onda ikÂzları tekrar tekrar acıkladık. Umulur ki onlar (bu sÂyede gunahtan) korunurlar; yahut da o (Kur ’Ân) kendileri icin bir ibret ortaya koyar.” (TÂhÂ, 113)
“Sen yine de oğut ver (hatırlat). Cunku oğut (hatırlatma) mu ’minlere fayda verir.” (ez-ZÂriyÂt, 55)
Tekrarlar, asıl maksadın farklı uslûblarla teblîği durumundadır. Bunun icin sı­radan mes ’eleler tekrar edilmez. Mesel Hazret-i Mûs -aleyhisselÂm- ’ın doğumu, gencliği ve evliliği tekrarlanmaz. Fakat Firavun ’la karşılaşması, sihirbazlarla mus­bakası ve azgın Benî İsrÂîl kavminin durumu gibi risÂletin hedefi acısından cok muhim olan hususlar, tam dort yerde tekrar edilmiştir.
Diğer taraftan, bir şahısla alÂkalı mÂlumÂtın ceşitli yerlerde zikredilen kısımları bir araya getirildiğinde mukemmel bir butunluk muşÃ‚hede edilir. Boylece her bir kıssa, aralarında hicbir ihtilÂf ve zıtlık olmaksızın bir tek mevzû gibi bir butunluk arz eder.
Kıssalarda daha cok mÂnÂların tekrÂrı mevzuubahistir. Bunun en muhim maksadı, ilÂhî ve ulvî gÂyelerin, rûhlara ve gonullere alışkın oldukları bir tarzda zerkedilmesidir. Cunku insan, kendisine takdîm edilen bir mes ’elenin ceşitli şekil, uslûb ve ifÂdelerle tekrÂrı hÂlinde, verilmek isteneni daha iyi hazmeder. Bu da tek­rÂrın, insan psikolojisine uygun ilÂhî bir terbiye ve tezkiye usûlu olarak KitÂbullÂh ’ta yer aldı­ğını gosterir.
Ayrıca tekrar, aynı mÂnÂyı değişik ifÂde kalıplarıyla ve ceşitli uslûblarla ortaya cıkararak, Kur ’Ân ’ı AllÂh ’ın inzÂl buyurduğunu ve insanların onun bir benzerini ya­pamayacaklarını ispatlayan ilÂhî mûcizelerden biridir.
MÂnÂların tekrÂrında bÂzen tafsîlÂt, bÂzen de hulÂsa soz konusudur. Boylece Kur ’Ân-ı Kerîm, değişik seviye ve zihniyetlere hitÂb etmektedir. Cunku bÂzı insan­lara hulÂsa yeterken, bÂzılarına ise tafsîlÂt îcÂb eder. Zîr Kur ’Ân, avÂmdan havÂssa kadar insanlığın butun kademelerine hitÂb eder. Bu sûretle, her seviye, her tabaka ve her sınıf, kÂbiliyet ve istîdÂdı nisbetinde ondan istifÂde edebilir.
Kur ’Ân-ı Kerîm ’deki kelime ve cumle tekrarları ise, te ’kîd gÂyesiyle birlikte hayret ve dehşet verme, korkutma, îkÂz ve tasvîri canlandırma gibi belÂğat incelik­lerinden birini te ’mîn etmek icindir. Mesel “Kāria Sûresi”nde «اَلْقَارِعَةُ» lafzının uc defa tekrÂr edilmesi, kıyÂmetin dehşetli manzarasının muhÂtaba cok derinden hissettirilmesi hikmetine mebnîdir.
Diğer yandan RahmÂn Sûresi ’nde insanlar ve cinler icin yaratılan nîmetlerin sayıldığı cumlelerin ardından gelen ve otuz bir defa tekrar edilen:
“Oyle iken Rabbinizin hangi nîmetini inkÂr edebilirsiniz?” cumlesi, kullara gaflet perdelerini aralatarak, ilÂhî nîmetleri îtirÂf ile şukur vazîfesini hatırlatmaktadır. Ayrıca RahmÂn Sûresi ’ndeki otuz bir defa gelen bu tekrÂrın sıkmadan ve huzurlu bir şekilde okunuşu, Arap edebiyÂtında eşine rastlanmayan mustesn bir husûsiyettir.
Yine MurselÂt Sûresi ’nde on defa tekrarlanan:
“O gun, yalanlayanların vay hÂline!” Âyeti de, bircok ilÂhî hakîkatin bahsedildiği Âyetlerden sonra gelmekte ve bunları yalanlayanların, husrÂn dolu bir Âkıbet ile şiddetli bir cezÂya dûcÂr olacakla­rını haber vermektedir. Dolayısıyla mufessirler, bu Âyetin gectiği her yerin once­sinde anlatılan mÂnÂları nazar-ı dikkate alarak:
«Hukum gununu, AllÂh ’ın yuce Âyetlerini ve sonsuz kudretini, sayısız ilÂhî nîmetleri, azÂb yeri olan cehennemi ve mukÂfÂt mekÂnı olan cenneti yalanlayanların vay hÂline!» şeklinde îzÂh etmişlerdir.
Kur ’Ân, hakîkate dÂvet eden bir hidÂyet rehberi, bir du ve zikir kitÂbıdır. Du ve zikrin hakîkati ve tesiri ise, tekrar ile ortaya cıkar. Namazların her rekÂtında FÂtiha Sûresi ’nin tekrar tekrar tilÂvet edilmesi, tesbihÂtın otuz uc, doksan dokuz ve yuz on bir gibi muhtelif sayılarda icr edilmesi, rukû ve secdelerdeki tesbihler, hep bu tekrarlardaki bereket ile onların kalbe iyice nakşolması gÂyesine mÂtuftur. Bu nevî ibÂdetler, kulun Rabbi ile rÂbıtasını kuvvetlendireceği gibi cokca getirilen salevÂt-ı şerîfeler de RasûlullÂh -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ile rÂbıtayı pekiştirir. Cokca tekrar edilen zikirler, bir zaman gelir ki o zikrin hakîkatine kalb ve idrÂkte intikÂli te ’mîn eder.
Nitekim, Cuneyd-i BağdÂdî -kuddise sirruh- Hazretlerine birisi gelip:
“–UstÂdım, «LÂ ilÂhe illÂllÂh»ın mÂnÂsı nedir?” diye sorar.
O buyuk Hak dostu şu cevabı verir:
“–EvlÂdım bu sozu cokca tekrar et ki, mÂnÂsının hakîkatine eresin.”
HAŞR SURESİ ’NİN FAZİLETİ Diğer taraftan, kalb ve dil Âhengi icinde yapılan Kur ’Ân tilÂvetleri ve tekrarlanan Kur ’Ân-ı Kerîm sûrelerinin ceşitli tesirleri bulunmaktadır:
Nitekim, Haşr Sûresi ’nin son uc Âyetinin fazîleti hakkında Peygamber Efendimiz -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- şoyle buyurmuşlardır:
“Her kim sabahleyin uc defa:
«أَعُوذُ بِاللهِ السَّمِيعِ الْعَلِيمِ مِنَ الشَّيْطَانِ الرَّجِيمِ» dedikten sonra Haşr Sûresi ’nin sonundaki uc Âyeti okursa, AllÂh ona akşama kadar bağışlanmasını dileyecek yetmiş bin melek gorevlendirir. O kimse o gun olurse şehîd olarak olur. Akşamleyin okursa yine boyledir.” (Tirmizî, FedÂilu ’l-Kur ’Ân, 22)
VÂkıa Sûresi ’ni okuyanın darlıktan kurtulması, belli bÂzı Âyetlerin tilÂvetiyle hastaların şif bulması ve bunlara benzer pek cok tecellîler, Kur ’Ân-ı Kerîm ’de mevcuttur. Zîr Kur ’Ân-ı Kerîm, lÂfız ve mÂn itibÂriyle nefha-i ilÂhî olması bakımından gerek okunan Âyetlerin tekrÂrı ve gerekse muhtevÂnın aynı ya da muhtelif lÂfızlarla tekrÂrından mÂnevî bir feyzin hÂsıl olması ve bunun insanın mÂneviyÂtını ve hatt maddî cihetini dahî ilÂhî irÂde cercevesinde etkilemesi mevzuubahistir. Ancak butun bu tecellîlere nÂil olmak icin de, okuyanın kalbî bir kıvÂma sÂhip olması gerekmektedir. Nitekim, Hazret-i Ali -radıyallÂhu anh- ile bir bedevî arasında vÂkî olan şu hÂdise, bahsettiğimiz kalbî kıvamın luzûmunu ne guzel sergilemektedir:
Birgun fakir bir bedevî Hazret-i Ali ’den sadaka ister. Hazret-i Ali -radıyallÂhu anh-, o an icin başka bir imkÂnı bulunmadığından, yerden bir avuc kum alır ve bir şeyler okuyarak kuma ufler. Ardından da bunları bedevînin avucuna altın olarak doker. Be­de­vî hay­ret­ler icin­de ka­lır. Bu­nun na­sıl ol­du­ğu­nu, avu­cun­da­ki ku­ma ne oku­du­ğu­nu ken­di­si­ne de soy­le­me­si icin Haz­ret-i Ali ’ye yal­va­rır. Haz­ret-i Ali -ra­dı­yal­l­hu anh- ise g­yet s­kin bir şe­kil­de, oku­du­ğu­nun “F­ti­ha Sû­re­si” ol­du­ğu­nu soy­ler. Bu­nun uze­ri­ne se­vinc­le yer­den bir avuc kum alan be­de­vî, F­ti­ha Sû­re­si ’ni oku­yup ku­ma uf­ler. Fa­kat kum, ay­nı kum­dur. Be­de­vî, Haz­ret-i Ali ’ye bu­nun hik­me­ti­ni so­rar. Haz­ret-i Ali -radıyallÂhu anh- ise, işin esÂsını:
“Bu, bir kalb far­kı­dır.” buyurarak hulÂsa eder.
ASR SURESİ ’NİN FAZİLETİ Kur ’Ân ’ın tamamını, ya gafletinden ya da imkÂn bulamadığından okuyama­yanlar, kısa bir sûreyi rahatlıkla okuyabilirler. Bunun icindir ki HÂlık TeÂlÂ, kel­mının en muhim mesajlarını -bÂzen kısmen bÂzen de tamÂmen-, ilÂhî bir nukte olarak ulvî şifreler hÂlinde kısa sûrelere derc etmiş ve Âdeta her birini kucuk bir Kur ’Ân hukmunde kılmıştır. Nitekim İmÂm ŞÃ‚fî Hazretleri şoyle buyurur:
“ŞÃ‚yet, butun bir Kur ’Ân-ı Kerîm yerine sÂdece «Asr Sûresi» inzÂl buyrul­muş olsaydı, bu bile yeterdi. Cunku onda İslÂm ’ın butun esaslarını bulmak mum­kundur...”
Millî şÃ‚irimiz Mehmed Âkif ’in şu mısraları da, Asr Sûresi ’yle ilgili bu hukmu te ’yîd sadedindedir:
HÂlık ’ın nÂ-mutenÂhî adı var, en başı: Hak.
Ne buyuk şey kul icin hakkın elinden tutmak!
Hani, AshÂb-ı KirÂm, ayrılalım derlerken,
Mutlaka Sûre-i Ve ’l-Asr ’ı okurmuş, bu neden?
Cunku meknûn o buyuk sûrede esrÂr-ı felÂh;
Başta îmÂn-ı hakîkî geliyor, sonra salÂh,
Sonra hak, sonra sebÂt, işte kuzum insanlık.
Dordu birleşti mi yoktur sana husrÂn artık.
Kaynak: Osman Nuri Topbaş, Nebiler Silsilesi 1, Erkam Yayınları
İslam ve İhsan