İslam ’da diğergamlık ve comertlik nedir? Diğergamlık ve comertlik ile ilgili ayet ve hadisler.
İslÂm ’da bencillik, yani enÂniyet yoktur. İslÂm bencilliği şiddetle yasaklamıştır. Birlikte yaşadığımız bu dunyada diğer insanları da en az kendimiz kadar duşunmek mecbûriyetindeyiz. Kendimiz icin istediğimiz şeyleri onlar icin de istemeliyiz. Bilhassa hasta, zayıf, muhtac ve kimsesizlerle daha yakından alÂkadar olmalıyız. Zira hepimiz bir tek AllÂh ’ın kullarıyız. Yuce Rabb ’imiz, bizden birbirimize yardımcı olmamızı istiyor:

“Herhangi birinize olum gelip de: «Ey Rabb ’im, beni yakın bir muddete kadar geciktirsen de sadaka versem ve sÂlihlerden olsam» demesinden evvel size rızık olarak verdiğimiz şeylerden infak edin! Cunku Allah, bir kimseyi eceli geldiği zaman asla ertelemez. Allah yaptıklarınızdan hakkıyla haberdardır.” (el-MunÂfikûn, 10)

“Ey îmÂn edenler! Ne bir alışveriş ne bir dostluk ne de (AllÂh ’ın izni olmadıkca) bir şefaat bulunmayan kıyÂmet gunu gelip catmadan once, size verdiğimiz rızıklardan Allah yolunda comertce sarf edin! KÂfirler, zÂlimlerin t kendileridir.” (el-Bakara, 254)

“...Siz hayır olarak ne harcarsanız, Allah onun yerine başkasını verir.” (Sebe ’, 39)

Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Efendimiz de diğergÂmlığa şoyle teşvik etmişlerdir:

“Musluman muslumanın kardeşidir. Ona zulmetmez, onu duşmana teslim etmez. Kim bir kardeşinin ihtiyÂcını karşılarsa, Allah da onun ihtiyÂcını karşılar. Kim bir muslumanın herhangi bir sıkıntısını giderirse Allah da onun kıyÂmet gunundeki sıkıntılarından birini giderir. Kim bir muslumanın ayıbını orterse, Allah da kıyÂmet gununde onun ayıplarını orter.” (BuhÂrî, MezÂlim, 3; Muslim, Birr, 58)

Sadece kendini duşunmek, diğer insanlara karşı hissiz davranmak, muslumana yakışmaz. Zira Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-:

“Komşusu acken tok yatan kimse (kÂmil) mu ’min değildir!” buyurmuşlardır. (HÂkim, II, 15; Heysemî, VIII, 167; BuhÂrî, el-Edebu ’l-Mufred, no: 112)

Muslumanlar, Allah Rasûlu ’nun bu îkÂzını hayatlarının merkezine yerleştirmişlerdir. İbn-i Omer -radıyallÂhu anhumÂ- şoyle anlatır:

“Yedi hÂne vardı, hepsi de yoksuldu. Birisi bu evlerden birine bir koyun kellesi gonderdi. Ev sahibi, komşusunun daha muhtac olduğunu duşunerek kelleyi diğer komşuya gonderdi. İkinci komşu da aynı duşunceyle kelleyi ucuncu komşuya gonderdi. Bu şekilde kelle yedi ev dolaştıktan sonra tekrar ilk hediye edildiği hÂneye dondu.” (HÂkim, II, 526)

Muslumanlar, mallarını AllÂh ’ın kullarına ikram etmeyi kendi nefislerine harcamaktan daha değerli gorurler. Bu anlayışı ifÂde eden en guzel misallerden biri şu hÂdisedir:

Bir gun Nebiyy-i Ekrem Efendimiz ’in Âilesi bir koyun kesmişti. Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- bir ara:

“–Ondan geriye ne kaldı?” diye sordular. Hazret-i Âişe c:

“–Sadece bir kurek kemiği kaldı.” cevabını verdi. Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-:

“–Hakîkatte bir kurek kemiği hÂric, hepsi duruyor!” buyurdular. (Tirmizî, KıyÂmet, 33/2470)

Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Hazret-i Âişe vÂlidemize şu tavsiyede bulunmuşlardır:

“Ey Âişe! Yarım hurmayla da olsa fakirleri boş cevirme! Ey Âişe! Fakirleri sev ve onları kendine yaklaştır, t ki kıyÂmet gunu Allah da seni kendisine yaklaştırsın!” (Tirmizî, Zuhd, 37/2352)

Bundan sonra Hazret-i Âişe vÂlidemiz hayatı boyunca gercekten diğergÂm bir şahsiyet sergilemiştir. Nitekim yeğeni Urve bin Zubeyr şoyle demiştir:

“…Hazret-i Âişe c oylesine comert idi ki, AllÂh ’ın rızık olarak yarattığı şeylerden kendisine gelen hicbir şeyi yanında tutmaz, derhÂl tasadduk ederdi…” (BuhÂrî, MenÂkıb, 2)

Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- Efendimiz, butun ummetine diğergÂm olmayı tavsiye ediyorlardı. Bunun misallerinden birini Ebû Saîd el-Hudrî -radıyallÂhu anh- şoyle nakleder:

“Bir defasında Peygamber -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- ile bir seferde bulunuyorduk. Bu esnÂda devesine binmiş bir adam cıkageldi. Bir şeyler umarak sağa sola bakınmaya başladı. Bunun uzerine Rasûl-i Ekrem Efendimiz:

«–Yanında ihtiyacından fazla binek hayvanı olanlar, olmayanlara versinler. Fazla azığı olanlar, azığı olmayanlara versinler…» buyurdular.

Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- daha bircok mal ceşidi saydılar. İşte o zaman kimsenin ihtiyacından fazla bir şey bulundurmaya hakkı olmadığını anladık. (Muslim, Lukata, 18)

Zira CenÂb-ı Hak şoyle buyuruyor:

“...(Rasûlum!) Sana (hayr u hasenÂt yolunda) neyi infÂk edeceklerini sorarlar. قُلِ الْعَفْوَ De ki: İhtiyac fazlasını (verin)!..” (el-Bakara, 219)

Yani CenÂb-ı Hak biz kullarını, ihsÂn ettiği nîmetleri kendi yolunda sarf edip etmediğimiz husûsunda imtihan etmektedir.

İnfak ise, mu ’mini Rabb ’ine yakınlaştıran en muhim vÂsıtalardan biridir. Nitekim Yuce Rabb ’imiz şoyle buyurur:

“Sevdiklerinizden infÂk etmedikce birre (gercek fazîlet, hayır ve iyiliğe) ulaşamazsınız.” (Âl-i İmrÂn, 92)

HER HUSUSTA DİĞERGÂMLIK
DiğergÂmlık, insanların sadece maddî ihtiyaclarıyla değil butun sıkıntılarıyla meşgul olmayı gerektirir.

Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- sefere giderken ve savaş esnÂsında en onde bulunur, herkes O ’na sığınırdı.[1] Donuşte ise kÂfilenin arkasından gelir, yurumekte gucluk ceken zayıflara yardımcı olur, onları terkisine bindirir ve kendilerine du ederdi.[2]

Bu hususta guzel bir misÂl de şu hÂdisedir:

Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- bir gun bir elbise dukkÂnına varıp dort dirheme bir gomlek satın almıştı. Gomleği giyerek dışarı cıktı. O esnÂda EnsÂr ’dan bir zÂt ile karşılaştı. O kişi:

“–YÂ RasûlÂllah! Bana bir gomlek giydir, Allah Sana Cennet elbiseleri giydirsin!” dedi.

Efendimiz -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- hemen gomleği cıkarıp o sahÂbîye giydirdi. DukkÂna geri donerek dort dirheme bir gomlek daha aldı. Yanında iki dirhemi kalmıştı.

Birden yolda ağlamakta olan kucuk bir hizmetci kız gordu ve:

“–Nicin ağlıyorsun?” diye sordu. Kızcağız:

“–YÂ RasûlÂllah! Yanlarında calıştığım Âile bana iki dirhem verip un almaya gondermişti, parayı kaybettim!” dedi.

Nebiyy-i Ekrem -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- kalan iki dirhemi de ona verdi. Donup giderken kızcağızın hÂl ağlamakta olduğunu gordu. Yanına cağırıp:

“–Nicin ağlıyorsun, dirhemleri aldın?!” buyurdu. Kızcağız:

“–Geciktiğim icin bena cef ederler diye korkuyorum!” dedi.

Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- onunla birlikte, hizmet ettiği Âilenin evine kadar gitti ve selÂm verdi. Evdekiler Efendimiz ’in sesini tanıdılar, ancak cevap vermediler. Peygamberimiz ikinci kez selÂm verdi, yine karşılık vermediler. Ucuncu selÂmında “Aleykum selÂm” diyerek buyuk bir sevincle dışarı cıktılar. Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-:

“–İlk selÂmı duymadınız mı?” buyurdu.

“–Duyduk y RasûlÂllah, ancak cokca selÂm verip bizi bereketlendirmenizi arzu ettik, onun icin hemen cevap vermedik. Sizi buraya kadar getiren nedir, annelerimiz babalarımız size fed olsun?!” dediler.

Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-:

“–Bu kızcağız sizin kendisine cef etmenizden korktu.” buyurdu.

Bu sozu işiten ev sahibi:

“–MÂdem siz onunla birlikte buraya kadar teşrif ettiniz, o artık Allah icin hurdur!” dedi. Rasûlullah -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- de onları hayırla ve Cennet ’le mujdeledi. Sonra da şoyle buyurdu:

“–Allah on dirheme ne kadar da bereket lûtfetti. Onunla Peygamber ’ine ve EnsÂr ’dan bir zÂta birer gomlek giydirdi ve bir koleyi de ÂzÂd eyledi. AllÂh ’a hamd olsun! Butun bunları kudretiyle bizlere lûtfeden O ’dur.” (Heysemî, IX, 13-14)

AshÂb-ı kirÂm da aynı ahlÂk uzereydi. Nitekim Abdullah bin AbbÂs -radıyallÂhu anhumÂ-, bir gun Peygamber Efendimiz ’in mescidinde îtikÂfta iken bir kimse yanına gelerek selÂm verip oturmuştu. İbn-i AbbÂs -radıyallÂhu anhumÂ-:

“–Kardeşim, seni kederli ve mahzun goruyorum?!” dedi ve konuşmaları şoyle devam etti:

“–Evet ey RasûlullÂh ’ın amca oğlu, kederliyim! Falan şahsın benim uzerimde hakkı var. Fakat şu kabrin sahibi (Allah Rasûlu -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem-) hakkı icin soyluyorum ki borcumu odeyemiyorum.”

“–Senin icin onunla konuşayım mı?”

“–İstersen konuş.”

İbn-i AbbÂs -radıyallÂhu anhumÂ- ayakkabılarını giyerek mescidden cıktı. Sıkıntıda olan zÂt ona:

“–ÎtikÂfta olduğunu unuttun mu, nicin mescidden cıktın?” diye seslendi. İbn-i AbbÂs -radıyallÂhu anhumÂ- şoyle dedi:

“–Hayır! Ben, şu kabirde yatan ve henuz aramızdan yeni ayrılmış olan Muhterem ZÂt ’tan -sallÂllÂhu aleyhi ve sellem- duydum, -bunları soylerken gozlerinden yaşlar akıyordu- şoyle buyuruyordu:

«–Her kim, kardeşinin bir ihtiyacını karşılamak icin gayret eder ve o işi gorurse, bu kendisi icin on yıl îtikÂfta kalmaktan daha hayırlıdır. HÂlbuki bir kimse Allah rızÂsı icin bir gun îtikÂfa girse, CenÂb-ı Hak o kimse ile Cehennem arasında uc hendek yaratır ki, her bir hendeğin arası, doğu ile batı arası kadar uzaktır.»” (Beyhakî, Şuab, III, 424-425. Ayrıca bkz. Heysemî, VIII, 192)

İslÂm ’ın getirdiği diğergamlığın guzel bir misÂlini de BÂyezîd-i BistÂmî -kuddise sirruh- anlatır:

“Zamanımızda binlerce velî vardı. Fakat asrın kutubluğu vazifesi Ebû Hafs adında bir demirciye verilmişti. Bunun hikmetine muttalî olmak icin dukkÂnına gittim. Kendisini cok dertli gordum ve sebebini sordum. Buyuk bir huzunle şoyle dedi:

«–Acaba benim derdimden daha buyuk bir dert, benden daha dertli bir insan var mı? Duşunuyorum da acaba kıyÂmet gununde bu kadar ibÂdullÂhın hÂli nice olur?»

Ardından ağlamaya başladı ve beni de ağlattı. Merak edip sordum:

«–Halkın azÂba dûcÂr olmasından nicin bu kadar kederleniyorsun?»

Ebû Hafs Hazretleri cevÂben:

«–Benim fıtratım merhamet ve şefkat mayasıyla yoğrulmuştur. Şayet ehl-i Cehennem ’in butun azÂbı bana yukletilip onlar affedilse, ben bundan ziyÂdesiyle memnun ve derdimden de halÂs olurum...» dedi.

Bunun uzerine anladım ki, Ebû Hafs Hazretleri “nefsî nefsî” diyenlerden değil, peygamber meşrebinde olup “ummetî ummetî” diyenlerdendir. Onun yanında bir muddet kaldım. Bu arada kendisine bÂzı Kur ’Ân sûrelerini tÂlim ettim. Ancak kırk senedir tahsil ve idrÂk edemediğim dereceye onun vesîlesiyle ulaştım. BÂtınım feyz-i RabbÂnî ile doldu. Yine anladım ki, kutbiyet, ayrı bir sırdır. Fazîlet, sadece ilim ve cok ibÂdet ile değil, onların irfÂna donuşmesi ve CenÂb-ı Hakk ’ın mevhibe ve teveccuhu iledir. Şu kadar var ki, bu teveccuh ve mevhibenin Ebû Hafs Hazretleri ’ne nasîb olmasında, ondaki engin şefkat ve merhametin tabiat-i asliye hÂline gelmiş bulunmasının bereketini de unutmamak gerekir.”

OSMANLI TOPLUMUNDA COMERTLİK
15. asırda Turkiye ’yi gezen Fransız Bertrandon de la Broquiére şoyle der:

“Turkler birbirlerine saygı duyan iyi niyetli insanlardı. Yemek yerken coğu zaman gormuşumdur, yanlarından bir fakir geciyorsa onu kendileriyle birlikte yemek yemeğe cağırırlar. Bu bizim hic yapmadığımız bir şeydir.”[3]

İngiliz seyyah Fellows da, Osmanlı toplumunda paşadan, dağda cadırında yaşayan bir Turk ’e kadar her kademedeki insandan misafirperverlik gorduğunu ve bunu yaparken de karşılık beklemediklerini ifade eder. Ona gore Turklerin tek duşuncesi; din, milliyet, zengin, fakir ayırmadan “yabancının karnını doyurmak”tır.[4]

19. asırda Anadolu ’yu gezen Burnaby ise, Turk milletini misÂfirperverliği ve comertliği ile medheder. Hatt bu hususta mubÂlağaya kactıklarını ifade ederek şoyle der:

“–Bir defÂsında bir atı beğendiğimi soylemiştim. Sahibi o hayvanı, kabul edilmesini ric eden bir notla birlikte arkamdan gonderdi. Bu durum karşısında cok şaşırdım.”[5]

HÂsılı insan, CenÂb-ı Hakk ’ın butun mahlûkÂtına, bilhassa da insanlara karşı merhamet, şefkat, muhabbet ve diğergÂmlık hisleriyle dolu olmalıdır. Bu vasıflar onun, Yuce Yaratıcımız katında guzel bir mevkîye yukselmesine vesîle olacaktır.

Dipnotlar:

[1] Bkz. Muslim, CihÂd, 79; Ahmed, I, 86, 126.

[2] Bkz. Ebû DÂvûd, CihÂd, 94/2639.

[3] B. Broquiére, Deniz Aşırı Seyahat, İst. 2000, s. 174.

[4] C. Fellows, Travels in Asia Minor, London 1852, s. 222.

[5] Bkz. Dr. Gursoy Şahin, İngiliz Seyahatnamelerinde Osmanlı Toplumu ve Turk İmajı, İst. 2007, s. 215.

Kaynak: Osman Nuri Topbaş, Hak Din İslam, Erkam Yayınları

UMMETİN EN COK İHTİYAC DUYDUĞU ŞEY: DİĞERGÂMLIK



İslam ve İhsan